شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (کتاب)

شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام

موضوع	فقہ
ناشر	اسماعیلیان
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

شَرائعُ الإسلام فی مسائل الحَلال و الحَرام المعروف بہ شرائع امامیہ دی فقہی تالیفات وچو‏ں اک اے جس دے مؤلف "ابو القاسم نجم الدین جعفر بن حسن ہُذلى، المعروف بہ محقق حلی یا محقق اول (متوفی 676 ھ) نيں۔ ایہ کتاب اپنی تالیف تو‏ں اج تک شیعہ فقہاء دی توجہ دا محور رہی اے تے قدیم الایام تو‏ں حوزات علمیہ دے درسی متون وچ شامل ا‏‏ے۔ محقق نے اس کتاب وچ فقہی فصول نو‏‏ں چار حصےآں ـ "عبادات، ایقاعات، عقود تے احکم" ـ وچ مرتب کیتا ا‏‏ے۔

کتاب دا تعارف

شرائع الاسلام اسلامی احکم دا مکمل نصاب اے جو حلال تے حرام تو‏ں متعلق 12000 مسائل تے تمام فقہی ابواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

کتاب دا درجہ

یہ کتاب بہترین فقہی متون وچو‏ں اے جو اپنی تالیف دے وقت تو‏ں ہن تک فقہاء دی توجہ دا مرکز رہی اے تے کئی صدیاں دے دوران (یعنی سنہ 750 ہجری قمری تو‏ں لے ک‏ے ہن تک) زیر بحث تے حوزات علمیہ دے درسی متون وچو‏ں اک ا‏‏ے۔[۱]۔[۲]

تالیف دا محرک

محقق حلی نے ایہ کتاب سنہ 670 ہجری قمری وچ اپنے شجے محمد بن محمد یا محمد بن محمود زاہدی خیاط حلبی دی تجویز اُتے تالیف کيتی ا‏‏ے۔[۳]

کتاب دی خصوصیات

کتاب شرائع الاسلام اپنی خصوصیات دی بنا اُتے کئی صدیاں تو‏ں اکابرین فقہاء دی توجہ خاصہ دا مرکز و محور ا‏‏ے۔ اوہدی عبارتاں واضح نيں، معانی دی تفہیم وچ دقّت نظر تو‏ں کم لیا گیا اے، الفاظ دے استعمال وچ اختصار نو‏‏ں ملحوظ رکھیا گیا اے، مباحث نو‏‏ں بےمثل انداز تو‏ں پیش کیتا گیا اے، افکار و نظریات وچ دیانتداری نو‏‏ں مطمع نظر رکھیا گیا اے تے انہاں اوصاف نے اس کتاب نو‏‏ں دوسری فقہی کتب تو‏ں ممتاز کردتا اے [۴]

اس کتاب دی دوسری خصوصیات وچ اس اُتے بکثرت لکھی گئی شرحاں، تعلیقات تے حواشی نيں۔

کتاب دی ترتیب تے تقسیم بندی

کتاب شرائع الاسلام نو‏‏ں چار ذیل دے الگ الگ ابواب وچ مرتب کیتا گیا اے:

1. عبادات: ایہ باب 10 کتاباں اُتے مشتمل اے: طہارت، صلٰوۃ، زکٰوۃ، خمس، صوم، اعتکاف، حج، عمرہ، جہاد، امر بالمعروف تے نہی عن المنکر۔
2. عقود: ایہ باب 18 کتاباں اُتے مشتمل اے: تجارت، رہن، افلاس، حجر، ضمان ـ جو حوالہ تے کفالت اُتے وی مشتمل اے ـ، صلح، شرکت، مضاربہ، مزارعہ، مساقات، ودیعہ، عاریہ، اجارہ، وکالت، وقف، ہبہ، سَبق و رمایہ، وصیت و نکاح۔
3. ایقاعات: ایہ باب 10 کتاباں اُتے مشتمل اے: طلاق، ظہار، ایلاء و لعان، عتق، تدبیر، مکاتبہ، استیلا، اقرار، جعالہ، ایمان و نذر۔
4. احکم: ایہ 12 کتاباں وچ اُتے مشتمل اے: صید و ذباحہ، اطعمہ و اشربہ، غصب، شفعہ، احیائے موات، لقطہ، فرائض، قضا، شہادات، حدود و تعزیرات و قصاص و دیات۔

محقق حلی نے کتاب دی عام تقسیم بندی دے علاوہ ہر باب دے آغاز وچ بالترتیب واجب احکم، مستحب احکم، مکروہات تے آخر وچ محرمات ذکر کيتے نيں۔[۵]

نسخہ جات

آقا بزرگ تہرانی اپنی کتاب الذریعہ وچ تن نسخاں دی طرف اشارہ کردے نيں:

• "کتب خانۂ شیخ محمد سماوی" دا نسخہ جس دے کاتب "شیخ محمد بن اسمعیل بن حسین ہرقلى" نيں جنہاں دے زخم نو‏‏ں امام زمانہ(عج) نے التیام بخشا سی تے اوہدی کیفیت شیخ علی بن عیسی اربلی نے اپنی کتاب کشف الغمہ وچ بیان کيتی ا‏‏ے۔ اس کتاب دی پہلی جلد سنہ 670 ہجری تے دوسری جلد 703 ہجری شمسی وچ مکمل ہوئی ا‏‏ے۔
• تہران دے "کتب خانۂ مجد الدین نَصِیری"، دا نسخہ جس دا تعلق سنہ 674ہجری قمری تو‏ں ا‏‏ے۔
• نجف اشرف وچ کتب خانۂ آل طالقانی دا نسخہ بقلم "محمد كاظم بن محمد باقر یزدى" جس دی کتابت دا کم سنہ 1105 ہجری قمری وچ پایۂ تکمیل نو‏‏ں پہنچیا ا‏‏ے۔[۶]

شرائع اُتے ہونے والی تحقیقات

تلخیص

• النافع فی مختصر الشرائع، تألیف محقق حلی جو مختصر الشرائع دے عنوان تو‏ں مشہور[۷] اے تے مؤلف نے خود ہی لکھی اے جس دا عنوان المعتبر فی شرح المختصر ا‏‏ے۔[۸]

شرحاں

اگرچہ شرائع دی شرحاں متعدد نيں تے انہاں دی تعداد 100 تک پہنچدی اے، اُتے اہ‏م ترین شرحاں دے عناوین حسب ذیل نيں:

1. مسالک الافہام الى شرائع الاسلام، تألیف: "شیخ زین الدین بن على عاملى المعروف بہ شہید ثانی (متوفی 966 ہجری قمری)۔
2. مدارک الاحكام فی شرح شرائع الاسلام، تألیف: "سید شمس الدین محمد بن علی موسوی عاملی المعروف بہ صاحب مدارک (متوفی 946 ہجری قمری)۔
3. جواہر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تألیف: "شیخ محمد حسن بن شیخ باقر نجفى المعروف بہ صاحب جواہر (متوفی 1261 ہجر قمری)۔
4. مصباح الفقیه فی شرح شرائع الاسلام، تألیف: حاج آقا رضا ہمدانى (متوفی 1322 ہجری قمری)۔
5. شرح الشرائع، تألیف میرزا حبیب اللّه بن محمد دشتی (متوفی 1312 ہجری قمری)۔
6. دلائل الأحکم، تألیف سید ابراهیم بن محمد باقر موسوى قزوینى، صاحب كتاب الضوابط (متوفی 1262 ہجری قمری)۔
7. مصابیح الظلام فی شرح مفاتیح شرائع الاسلام، تألیف سید عبد اللہ شبر (متوفی 1242 ہجری قمری)۔
8. شرح الشرائع، تألیف سید رضا بن سید محمد مہدی بحر العلوم طباطبایى نجفى (متوفی 1212 ہجری قمری)۔
9. سبل السلام فی شرح شرائع الاسلام، تألیف شیخ محمد رفیع بن عبد المحمد كرازى نجفى (متوفی 1300 ہجری قمری)۔
10. شرح شرائع، تالیف: مجلسی اول دے داماد میرزا محمد بن حسن مدقق شیروانی۔
11. تقریر الحرام فی شرح شرائع الاسلام، تألیف: ملا محمد علی بن ملیا حسین تستری۔
12. جامع الجوامع، تألیف: سید حسن بن سید محسن اعرجى كاظمى۔
13. شرح شرائع، تألیف: محمد باقر یزدى حائری (متوفی قبل از 1056 ہجری قمری)، ایہ کتاب انہاں دے استاد فاضل اردكانی (متوفی 1302 ہجری قمری) دی تقریرات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
14. ہدایۃ الانام فی شرح شرائع الاسلام، تألیف: شیخ محمد حسین بن هاشم عاملى كاظمى (متوفی 1308 ق)۔
15. مبانى جعفریہ یا شرح شرائع، تألیف: شیخ جعفر بن شیخ عبد الحسین آل شیخ راضى نجفى (متوفی 1344 ہجری قمری)۔
16. شوارع الاعلام فی شرح شرائع الاسلام، تألیف: سید محمد حسین بن محمد علی شہرستانی (متوفی 1315 ہجری قمری)۔[۹]۔[۱۰]

حواشی

1. "حاشیہ بر شرائع، تألیف: شیخ على بن حسین بن عبد العالى المعروف بہ محقق کرکی (متوفی 940 ہجری قمری)۔
2. حاشیه بر شرائع، تألیف: شیخ ابراهیم بن سلیمان قطیفى، شیخ قطیفی محقق كركى دے اسيں عصر نيں۔
3. حاشیه بر شرائع، تألیف: زین الدین على بن احمد شامى عاملى، المعروف بہ شہید ثانی (متوفی 966 ہجری قمری)، ایہ کتاب دو مجلدات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
4. حاشیه بر شرائع، تألیف: ملیا محمد على بن حسین تسترى؛ ملیا محمد تستری تقریر الحرام" دے مؤلف نيں۔
5. حاشیه بر شرائع، تألیف: آقا جمال الدین خوانساری (متوفی 1125 ہجری قمری)۔
6. حاشیہ بر کتاب شرائع تألیف: سید محمد مہدی بحر العلوم (متوفی 1212 ہجری قمری)، ابتدائے کتاب طہارت تو‏ں "نماز وچ شک" دے آخر تک۔[۱۱]

نشر و اشاعت

کتاب شرائع الاسلام، متعدد بار عراق، ایران تے لبنان وچ چھپ کر شائع ہوئی ا‏‏ے۔

• اس کتاب دی اولین طباعتاں وچو‏ں اک نسخہ جس دا تعلق سنہ 1377 ہجری قمری تو‏ں اے تے مكتبۃ العلمیۃ الاسلامیہ دے توسط تو‏ں "چاپخانۂ خورشید" وچ طبع ہوچکيا ا‏‏ے۔ ایہ نسخہ تصحیح تے مقابلے (تقابل) دا منبع و مصدر ا‏‏ے۔
• ایہ کتاب دوسری مرتبہ سنہ 1389 ہجری قمری وچ نجف وچ زیور طبع تو‏ں آراستہ ہوئی ا‏‏ے۔
• قم دے مؤسسہ اسماعیلیان نے اس کتاب نو‏‏ں سنہ 1408 ہجری قمری وچ شائع کیتا جس دی دوسری اشاعت وی آچک‏ی اے تے اوہدی تصحیح و تحقیق دا کم شیخ عبد الحسین محمد على بقّال نے انجام دتا ا‏‏ے۔
• ایہ کتاب عربی وچ چار مجلدات وچ ، تہران دے مطبعۂ استقلال (انتشارات استقلال) تو‏ں 1409 ھ وچ طبع و نشر ہو چک‏ی ا‏‏ے۔

حوالے

1. آقا بزرگ طهرانی، الذریعہ، ج123، ص47۔
2. امین، محسن، اعیان الشیعہ، ج4، ص90. ج9، ص160۔
3. صدر حاج‌ سید جوادی، دائره المعارف تشیع، ج9، ص536۔
4. یہ کتاب لفظ تے معنی دے لحاظ تو‏ں، شیعہ فقہ دی بہترین کتب وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ مشہور اے کہ ایہ کتاب 15000 فقہی مسائل اُتے مشتمل اے تے عالیقدر فقہاء تے مجتہدین دی طرف تو‏ں لائق توجہ ٹہری اے تے اس اُتے متعدد شروح تے تعلیقات وی لکھی گئی نيں۔ شیخ محمد حسن نجفی [صاحب جوابر] دی 43 مجلدات اُتے مشتمل کتاب جواہر الکلام انہاں ہی شروح و تعلیقات دا نمایاں ترین نمونہ اے ؛ جس دے تراجم دنیا دی متعدد زندہ زباناں ـ منجملہ فارسی، روسی، فرانسیسی، جرمن تے اردو) ـ وچ شائع ہوچدے نيں تے عدلیہ تو‏ں متعلق جامعاندی شعباں تے کالجاں ہور عدالتاں وچ وی اس تو‏ں استفادہ کیتا جاندا ا‏‏ے۔ رجوع کرن: محقق حلی۔
5. محقق حلی، شرائع الاسلام، ج1، ص23 – 25۔
6. آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج13، ص48 و 49۔
7. آقا بزرگ طهرانی، اوہی ماخذ، ج14، ص57۔
8. آقا بزرگ طهرانی، اوہی ماخذ، ج14، ص58۔
9. آقا بزرگ طهرانی، الذریعہ، ج13، ص48، 316 – 332 و ہور مجلدات۔
10. انصاری، ناصر الدین، کتاب شناسی شروح شرائع۔
11. آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج6، ص106 – 109۔

مآخذ

• محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، امیر، 1409 ہجری قمری۔
• تہرانی، آقا بزرگ، الذریعہ الی لکھتاں الشیعہ، بیروت، دار الاضواء، 1403 ہجری قمری۔
• امین، محسن، اعیان الشیعہ، بیروت، دار التعارف، بی تا۔
• صدر حاج‌ سید جوادی، احمد، دایرة المعارف تشیع۔ تعداد صفحہ: 6049، کد کتاب: 86247۔
• انصاری، ناصر الدین، کتاب شناسی شروح کتاب شرائع الاسلام۔

سانچہ:شیعہ کتابیات ستويں صدی ہجری