Karayan Pansipit

Karayan Pansipit
Ti Karayan Pansipit iti sirok ti rangtay Lemery
Ladawan ti satelite iti Danaw Taal (kanawan) ken Luek Balayan iti kanigid ti retrato a mangisilpo ti Karayan Pansipit kadagiti dua a bagi ti danum
Sabangan ti Karayan Pansipit Ipakita ti mapa ti Luzon Karayan Pansipit (Filipinas) Ipakita ti mapa ti Filipinas
Lokasion
Pagilian	Filipinas
Rehion	Calabarzon
Probinsia	Batangas
Siudad/ili	Agoncillo Lemery San Nicolas Taal
Pisikal a pakaidumdumaan
Taudan	Danaw Taal
- lokasion	Batangas
- nagsasabtan	13°55′51.1″N 120°56′59.2″E
- kangato	5 m (16 ft)
Sabangan	Luek Balayan
- lokasion	Batangas
- nagsasabtan	13°52′16.1″N 120°54′50.5″ENagsasabtan: 13°52′16.1″N 120°54′50.5″E
- kangato	0 m (0 ft)
Kaatiddog	9 km (5.6 mi)
Panagayus
- lokasion	Luek Balayan

Ti Karayan Pansipit ket ti ababa a karayan a mabirukan iti probinsia ti Batangas iti Filipinas. Ti karayan ket ti kaikaisuna a rummuaran a pagayusan ti Danaw Taal, nga agatian iti Luek Balayan.[1] Saklawen ti karayan ti agarup a 9 kilometro (5.6 mi) ken lumabas kadagiti ili ti Agoncillo, Lemery, San Nicolas ken Taal ken agserbi a kas pagbaetan a pagbeddengan dagiti komunidad.[2] Addaan daytoy iti akikid unay a sumrekan manipud iti Danaw Taal.

Pakasaritaan

Sakbay dagiti panagbettak ti Bulkan Taal iti maika-18 a siglo, ti Pansipit ket maysa idi a malayag a kanal a mangisilpo iti Danaw Taal iti Luek Balayan. Dagiti aglaylayag a barko ken dagiti Insik a junko ket nawayada a sumsumrek iti Danaw Taal tapno agsbisita iti ili ti Taal ken dagiti sabali a sentro ti populasion iti kadagiti igidna.[3] Naapgad idi ti danum ti danaw.[4] Idi 1754, kalpasan ti panagtalna ti kakaruan a panagbettak ti Bulkan Taal, nalappedan ti sabangan ti karayan babaen ti bulkaniko a materiales, ken kanungpalan a nangipangato ti agpang ti karayan.[5] Kanungpalan a nabukel ti ak-akikid a Karayan Pansipit manipud iti tuon ti ejecta manipud iti bulkan ken napartuat ti baro a kurso. Ti agdama a taudan ti danum ti karayan iti danaw ket mabalin a 1⁄2 kilometro (0.31 mi) iti amianan ti dati a sumrekan ati baro a kanal ket tumipon iti daan a kanal iti agarup a 1 aginggana iti 2 kilometro (0.62 iti 1.24 mi) iti baba ti ginget ti karayan.[3] Ti panagbaliw iti kangato ti danaw ket nangigawid nga agayus ti danum ti baybay iti danaw isu a nangbaliw daytoy iti nasadiwa a danum, nagbaliw dagiti biag iti danumna ken nakaampon iti panagbiag iti nasadiwa a danum.

Ekolohia

Gapu ta ti karayan ket ti kaikaisuna a rummuaran a pagayusan, makibinningay ti Pansipit kadagiti adu a naisangayan a biota a mabirukan iti danaw. Ti maysa a naisangayan a sagat, ti populasionti nasadiwa a danum iti danaw iti jack Caranx ignobilis, ket ammo nga agaramid iti tinawen a panagakar babaen ti karayan. Kadawyan nga ammo a kas "giant trevally" iti Ingles ken lokal a kas maliputo, daytoy a populasion naipangpangruna a nadayeg para iti panagnaed kadagiti nasadiwa a danum ti karayan gapu ta ti sebbangan ket kadawyan a mainaig kadagiti raw-ang ti korales.[6] Iti maysa a panawen, ad-adu ngem dagiti 80 a nadumaduma a sebbangan ti ikan ti mabirukan nga agnaed kadagiti danum ti karayan, no kas maysa a pagakaran a kanal wenno kas maysa a permanente a pagnaedan. Daytoy ket mangiraman kadagiti naungaw itan a Carcharhinus leucas ti Danaw Taal.[7][8]

Ti mapa ti Danaw Taal ken Karayan Pansipit nga agraman kadagit ili nga insina babaen ti karayan.

Panagsalaknib

Kas ti kaikaisuna a rummuaran ti danum iti nangruna iti komersio a danaw, ti Pansipit ket addaan iti nabaknang a pakasaritaan ti panangimaton ken regulasion kadagiti akuatiko a rekursona. Idi 1941, naiparit ti panagkalap iti karayan ken dagiti kabangibangna a danum nga addaan iti maysa a 5 lima tawen a narikpan a panawen babaen ti dati a Mankomunidad ti Filipinas.[9] Idi las-ud ti Panangsakup ti Hapon iti Filipinas iti Sangalubongan a Gubat II, naiyabang dagiti eksklusibo a karbengan iti karayan para kadagiti panggep iti akuakultura ken ni Santiago Banaag. Iti dayta a panawen, maysa laeng a koral ti ikan ti ipalubos ti kontrata, ken ti estruktura ket mangabbong laeng aginggana iti dua a pagkatlo iti kaakaba ti karayan, a mangibati dagiti natidda a pagkatlo para iti "nawaya nabigasion ken panagakar dagiti ikan". Kalpasan ti gubat, naibabawi ti abang idi 1949 ken dagiti karbengan ti panagkalap ket naipasubli kadagiti ili ti Taal ken Lemery.[10]

Manipud idin, ti pannakaipatakder dagiti tangkal ti ikan ket napauten dagitoy a problema para iti masna nga ekolohia ti karayan. Dagiti tangkal ti ikan, ket masansan a sumakupda iti kaakaba iti intero a karayan, ken pisikal a manglapped dagiti masna a pagakaran a dalan dagiti sebbangan ti ikan nga umal-alis iti baetan ti danaw ken ti baybay. Ti kaadda dagiti natarikayo nga estruktura ket manglapped pay ken mangriro dagiti masna nga anod ti karayan, a mangpabuntog ti ayus ti danum ken agpartuat kadagiti di agayus a parte iti karayan.[2] Babaen idi 2002, ti kaadu dagiti 623 a tangkal ti ikan ket inrehistro babaen ti maysa a grupo ti senso.[11] Kadagiti napalabas a panawen, dagiti nadumaduma nga alagaden ket nangpadasen a mangpabassit ti umad-adu a bilang dagiti di legado a tangkal ti ikan iti karayan. Idi 1996, dagiti tangkal ti ikan ken dagiti dadduma nga elemento ti akuakultura iti karayan (ken ti kabangibang a danaw) ket naibalinda maikkat babaen ti maysa nga opisial nga ehekutibo a bilin. Dagiti sumagmamano a rason a nadakamat ket nangibagbaga iti panagrugit iti karayan a pinataud babaen ti maiyan-anud a rugit manipud kadagiti kulongan ti ikan. Dagiti estruktura ket naibagbagada pay a pisikal a manglapped ti patneng nga ikan nga umak-akar iti ngato ken baba ti karayan.[12] Nadatonan ti karayan iti kasasaad a nasalakniban a lugar iti pannakaiyalagad ti National Integrated Protected Areas System (NIPAS) Act idi 1996.[2] Ti sabali pay a panangipadas a panagdalus iti karayan ket naaramid idi 2002. Ti maysa a rekord dagiti 623 a tangkal ti nasatsat iti daytoy a las-ud ti ganetget. Kalpasan ti maysa a dekada, idi 2007, nabirukan nga adu dagiti nabangon manen a tangkal iti amin a paset ti kaatiddog ti karayan.[13] Daytoy ti nangirugian ti kaudian a panagdalus iti karayan iti tengnga idi 2008 babaen ti maysa nga espesial a grupo a naidutok para iti daytoy nga obra. Naikkat dagiti dagup a 96 a di legado a tangkal ti ikan idi Hunio 2008, ti bilang ket bimmassiten manipud iti dagup iti napalabas a tawen iti ad-adu ngem a 150 a tangkal. Manipud idi Hulio 2008, awanaen dagiti nabati a kulongan ti ikan iti kaunegan dagiti danum ti karayan.[11][14]

Dagiti nagibasaran

1. Wee, Jen (2001). "Freshwater Fish Species in Taal (Bombon) Lake (Southern Luzon, Philippines)". Fishbase.org. Naala idi 2008-12-15.
2. "Deadline Set for Removal of Fish Cages in Pansipit River". The FishSite News Desk. TheFishSite.com. 2008-07-14. Naala idi 2008-12-10.
3. Herre, Albert (1927). "The Fisheries of Taal Lake and Lake Naujan", pp. 288-289. Philippine Journal of Science.
4. Blair, Emmma Helen and Robertson, J.A. (1905). "The Philippine Islands, 1493–1803: Volume XXIII", pg. 209. Arthur H. Clark Company, Cleveland.
5. Maso, Fr. Saderra (1911). The Eruption of Taal Volcano", pg. 11. Bureau of Printing, Manila.
6. Froese, Rainer ken Pauly, Daniel, eds. (2006). "Caranx ignobilis" iti FishBase. Bersion idi Abril 2006.
7. Mercene, Eliadora C.; Aida R. Alzona (1990). "Survey on migratory fishes in Pansipit river and Taal Lake". The Philippine Journal of Fisheries. Manila. 21: 89+.
8. Villadolid, D. V. (1937). "The fisheries of Lake Taal, Pansipit River, and Balayan Bay, Batangas Province, Luzon". Philippine Journal of Science. Manila. 63 (2): 191–229.
9. "Establishing a closed season for five (5) years in certain waters of Batangas for the conservation of aquatic resources". Fisheries Administrative Order No. 21. Commonwealth of the Philippines, Department of Agriculture and Commerce. 1941-01-07. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2007-08-19. Naala idi 2008-12-10.
10. Supreme Court of the Philippines (1949-04-19). "Santiago Banaag vs. Vicente Singson Encarnacion, et al". G.R. No. L-493. Republic of the Philippines. Naala idi 2008-12-10.
11. "Pansipit River Cleared from Fish Cages/Fishpens" (PDF). The Proud Act. Philippine Department of Environment and Natural Resources. Naala idi 2008-12-10.^[permanente a natay a silpo]
12. Ramos, Fidel V. (1996-01-22). "Ordering the dismantling of fish cages, fish pens, fish traps and other aqua-culture structures in Taal Lake and the Pansipit River". Executive Order No. 296. Republic of the Philippines. Naala idi 2008-12-10.
13. "Fish cages return to Batangas after 5 yrs". Headlines: Regions. Philippine Daily Inquirer. 2007-10-23. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2007-10-23. Naala idi 2008-12-10.
14. "Batangas TF imposes July 31 deadline for removal of fish cages in Pansipit River". GMA News TV. GMA News. 2008-07-14. Naala idi 2008-12-10.

Dagiti akinruar a silpo

Dagiti midia a mainaig iti Karayan Pansipit iti Wikimedia Commons

• Mercene, Eliadora C.; Aida R. Alzona (1990). "Survey on migratory fishes in Pansipit river and Taal Lake". The Philippine Journal of Fisheries. Manila. 21: 89+.