Әвлия Чәләби

госм. төр. اولیا چلبی
Җенес	ир-ат[1]
Ватандашлык	Госман империясе
Туу датасы	25 март 1611(1611-03-25)[1][2][3]^[…]
Туу урыны	Истанбул, Госман империясе
Үлем датасы	1682[4][2][5]^[…]
Үлем урыны	Каһирә, Мисыр вилаяте^[d]
Язма әсәрләр теле	Госманлы төрекчәсе
Һөнәр төре	сәяхәтче-тәдкыйкатьче, тарихчы, язучы, сәяхәтче
Commons Creator бите	Evliya Çelebi
Әвлия Чәләби Викиҗыентыкта

Әвлия Чәләби (госман اوليا چلبى}}, төрекчә Evliya Çelebi, 25 март (?), 1611-1682 (?)) — госман[6] сәяхәтчесе, Госман империясе һәм күрше дәүләтләр территорияләрендә (илләрдә) 40 елдан артык сәяхәт иткән.

Биографиясе

1611 елда Истанбулда госман сарай яны алтын остасы алтын остасы Дәрвиш Мәһмәт Зиля гаиләсендә туган, затлы белем ала. Аның әсасе чыгышы белән Абхазиядан була. Әүлия Челебиның анасының ике туган агалары бөек вәзир Мелек Әхмәт-паша, башлаларлар (дәүләт казначее) Мәхмәт Дефтерлерде-паша һәм бөек вәзир Ипи Мостафа паша була. Әүлия Челебиның сәяхәтләре Госманнар империянең төрле өлешендә башлыча туганнарының тәгаенләнүе белән бәйле булган. Каһирәдәге йорты һәм граффитида исеме «Evliya-yı Gülşenî» (Гөлшаннан Әүлия була) дип язылуын өйрәнгәннән соң, аның суфичылык ордены Гөлшәнгә кушылуы бик мөмкин дип уйларга кала. Истанбул буенча башлангыч сәяхәтеннән соң, биналар, базарлар, йола һәм мәдәният турында язу төзегәннән соң, ул 1640 елда каланан читкә башлангыч сәяхәтенә юллана. Аның сәяхәтләр турындагы бөтен язмалары ун томлы Йөрешнамә (Сәяхәтләр китабы) китабына җыелган. Китапта арттырып язулар булуына карамастан, бу язу XVII гасыр Госман империясенең мәдәни аспектларын һәм яшәү стилен чынбарлыктагыча сүрәтләгән язу.

«Сәяхәтләр китабы» басмалары

Госман империясе биләмәләреннән үтеп барышлый Челеби Кавказга, аннары аурупа илләре һәм дәүләтләре — Австрия һәм Венгрияга бара. 1665 елда ул Кырымга (Кырым ханлыгы) килә, анда кырым ханы Мәһмәд IV Гәрәй (1641-1644, 1654-1666) таныша. Хан яраннары белән Әүлия Челеби Ор-Капы (Or Qapı, Перекоп) кәлгәсенә килә, һәм шуннан үзенең кырым буйлап сәяхәтен (1666-1667 ел) башлый. Ул күрсәтә, 1660 елда кырым татарларының Ор-Капы кәлгасе янында төньяк сиге була дип күрсәтә, дала (Кыргый Кыр) шулай ук хан биләмәсе була, ләкин анда нугайлар: адил, айдак, ормитлар күченеп йөри. Алар көтүләрен йөрткән өчен корылма түли һәм Кырымга май, бал, эре мөгезле мал, сарык, бәрәч һәм ясырь (рус коллары) китергән.[7] Кырымнан китеп, тын казаклары җирләре аша ул Идел буйлап югарыга күтәрелә, имеш, Казанга җитә. Киләсе сәяхәтен Әүлия Челеби Фракиягә, Македониягә, Крит утравына кыла. Мәккәгә хаҗ кылганнан соң — Әүлия Челеби Мысырга юллана.

Мәрхүм булуы турында ачык датасы билгеле түгел, Әүлия Челеби 1682 елда Каһирәдә вафат була.

Сылтамалар

Әвлия Чәләбинең хезмәте госман җирләре, шулай ук госман империясенең күршеләренең тарихы, географиясе, лингвистика, архитектура һәм бик күп башка мәсьәләләре буенча бик кыйммәтле чыганак булып хезмәт итә. Аның әсәрләренең башлангыч тикшерүчеләренең һәм бастыручыларның берсе XIX гасыр уртасында австрияле Йозеф фон Һаммер-Пургшталь була. Галимнәр дәррәү Сәяхәтләр китабының байлыгын һәм репрезентативлык кимәленә ыңгай бәя бирде. Бу чыганак әлегә кадәр даими рәвештә өйрәнелә һәм фән өчен гаять зур потенциалга ия.

Популяр мәдәнияттә

Хәзерге Скопье шәһәрендә Әвлия Челеби урамы

Istanbul Kanatlarımın Altında (Истанбул минем канат астында, 1996) — Әвлия Челеби тасвирлауларына нигезләнгән Хезарфен Әхмәт Челеби, аның агасы Лагари Хәсән Челеби һәм XVII гасыр башында солтан Мурат IV идарә иткән чактагы госман җәмгыяте тормошо турысындагы фильм.

«Матур гасыр. Кёсем империясе» төрек телесериалында уенчы Нәҗип Мемилли Әүлия Челеби ролен башкарды.

Искәрмәләр

Рус теленә тәрҗемәләр

• Эвлия Челеби. Книга путешествия: (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII века): Перевод и комментарии. Вып. 1: Земли Молдавии и Украины / Институт народов Азии АН СССР.. — М.: ИВЛ, 1961. — (Памятники литературы народов Востока. Переводы. VI). (в пер.)

• Эвлия Челеби. Книга путешествия: (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII века): Перевод и комментарии. Вып. 2: Земли Северного Кавказа, Поволжья и Подонья / Сост. и отв. ред. А. Д. Желтяков; Предисл. А. П. Григорьева; Примеч. и коммент. А. П. Григорьева и А. Д. Желтякова. Институт востоковедения АН СССР.. — М.: Наука. Глав. ред. вост. лит-ры, 1979. — 288 с. — (Памятники литературы народов Востока. Переводы. VI). — 5000 экз. (в пер.)

• Эвлия Челеби. Книга путешествия: (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII века): Перевод и комментарии. Вып. 3: Земли Закавказья и сопредельных областей Малой Азии и Ирана / Сост. и отв. ред. А. Д. Желтяков; Примеч. и коммент. А. Желтякова, М. Залумяна и Г. Путуридзе. Институт востоковедения АН СССР. — М.: Наука. Глав. ред. вост. лит-ры, 1983. — 376 с. — (Памятники литературы народов Востока. Переводы. VI). — 5000 экз. (в пер.)
• Эвлия Челеби. Книга путешествий Эвлии Челеби. Походы с татарами и путешествия по Крыму (1641-1667 гг.). — Симферополь: Таврия, 1996. — 240 с.
• Эвлия Челеби. Книга путешествий. Турецкий автор Эвлия Челеби о Крыме (1666—1667 гг.). — Симферополь: Дар, 1999.

• Эвлия Челеби. Книга путешествия. Крым и сопредельные области. (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII века). / Вступит. статья, перевод с османского языка, комментарии Е. В. Бахревского; Историко-археологический фонд «Наследие тысячелетий» — Изд. 2-е, исправл. и доп. — Симферополь: Изд-во «ДОЛЯ», 2008. — 272 б. — 2000 экз. — ISBN 978-966-366-159-9. (обл.)
• Эвлия Челеби. Описание Северного Кавказа (Извлечения из сочинения «Сейахат-наме») / Сост. К. Ю. Рахно; Ин-т керамологии – отд-ние Ин-та народоведения Нац. АН Украины; Ин-т тюркологии — М.: Таус, 2011. — 112 б.

Чит ил телләрендә

әрмән телендә

• Эвлия Челеби. Книга путешествия / Пер. с ориг., предисл. и прим. А. X. Сарана. — Ереван, 1967 (на арм. яз.; резюме — рус. и инг. яз.)

болгар телендә

• Влия Челеби. Пъти / Превод от романовски, ст. и ред. на С. Димитров. — София: Издателство на Отечественная фронт, 1972. — 319 с.

грузин телендә

• Эвлия Челеби. «Сәяхәт китабы» Эвлия Челеби. 2. к. Төрек телене тәрҗемәләр, аңлатма һәм г. в футуризм тәэмин тикшерелде. В. 1. Грузин тәрҗемә. Тб., 1971; В. 2. Тикшеренү һәм аңлатма. Тб., 1972 (йөк булып. язы.).

1. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم, платформа відкритих даних, платформа открытых данных, plateforme de données ouvertes, piattaforma di dati aperti, Opendata-Plattform, otevřená data platforma, åben-data-platform, տվյալների բաց շտեմարան, platforma za odprte podatke, plataforma de datos abierta, plataforma de dados aberta, платформа адкрытых даных, платформа на отворените данни, platforma otwartych danych, ашық деректер платформасы, ачык маалыматтарды платформа, açıq məlumat platforması, ochiq ma'lumotlar platforma, açık verilerin platformu, платформа отвореног података, platforma otvorenih podataka, platforma otvorenog podataka, platforma otvorených údajov, πλατφόρμα ανοικτών δεδομένων, platformu atklātā datu, platforma atvira duomenų, platvormi avatud andmete, avoimen datan foorumi, nyílt adatok platformja, პლატფორმა ღია მონაცემები, платформа за отворени податоци, нээлттэй мэдээллийн тавцан, platformă de date deschise, platformo de malferma datumoj, open data platform, плятформа адкрытых зьвестак, Усьтэм даннойёслэн платформазы, асыҡ мәғлүмәт платформаһы, açıq malümat platforması, açıq malümat platforması, ачык малюмат платформасы, öppen dataplattform, платформаи додаҳои боз, ачык кӧргӱзӱлердиҥ платформазы, гом бæрæггæнæнты платформæ — 2011.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912https://wikidata.org/wiki/Track:P268https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837
2. Babelio — 2007.
   https://wikidata.org/wiki/Track:P12319https://wikidata.org/wiki/Track:P3630https://wikidata.org/wiki/Track:P3631https://wikidata.org/wiki/Track:Q2877812https://wikidata.org/wiki/Track:P13059
3. Proleksis enciklopedija, Opća i nacionalna enciklopedija — 2009.
   https://wikidata.org/wiki/Track:P8349https://wikidata.org/wiki/Track:Q3407324
4. CONOR.BG
   https://wikidata.org/wiki/Track:P8849https://wikidata.org/wiki/Track:Q101552639
5. CONOR.SR
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q101552642https://wikidata.org/wiki/Track:P8851
6. По-русски осман традиционно часто называли «турками».
7. Эвлия Челеби. Книга путешествия, стр. 46—47.

Әдәбият

• Гарбузова В. С. Эвлия Челеби о стамбул ювелир XVII в. / Пер. В. С. Арбузово // Государственный Эрмитаж. Труды отдела истории культуры и искусства Востока. Том III. — Л., 1940.

• http://endic.ru/enc_sovet/Jevlija-chelebi-101877.html(үле сылтама) Большая советская энциклопедия

• Эвлия Челеби Восточная литература. Дата обращения 18 мая 2011. Архивировать 24 мая 2011 года.
• Эвлия Челеби. Книга путешествия
• Эвлия Челеби на территории Сочи 2016 елның 29 декабрь көнендә архивланган.