Жан-Батист Ламарк

Җенес	ир-ат[1][2]
Ватандашлык	Франция
Тугандагы исем	фр. Jean-Baptiste Pierre Antoine de Monet de Lamarck
Общепринятая форма имени автора зоологического таксона	Lamarck
Туу датасы	1 август 1744(1744-08-01)[1][3][4]^[…]
Туу урыны	Базантен, Пикардия^[d], Франция патшалыгы
Үлем датасы	18 декабрь 1829(1829-12-18)[1][3][4]^[…] (85 яшь)
Үлем урыны	Париж, Бурбон реставрациясе^[d]
Үлем сәбәбе	heart attack^[d]
Җирләнгән урыны	Монпарнас зираты^[d]
Кардәш	Philippe François de Monet de Lamarck^[d]
Ире яки хатыны	Marie Anne Rosalie Delaporte^[d], Charlotte Reverdy^[d] һәм Julie Mallet^[d]
Балалар	Auguste de Lamarck^[d][5][6]
Язма әсәрләр теле	инглиз теле
Һөнәр төре	ботаник, хайванатбелгеч, фәнни хезмәткәр, табигать фәннәре белгече, университет профессоры, биолог, химик, метеоролог, палиянтулыг, малаколог, инсиклапидис, язучы
Эшчәнлек өлкәсе	хайванатбелем, ботаника, җирбелем һәм Метеорология
Эш урыны	Национальный музей естественной истории^[d]
Хәрби дәрәҗә	лейтенант[7]
Сугыш	Җидееллык сугыш[7]
Гаскәр төре	гренадеры^[d][7]
Әгъзалык	Париж филоматика җәмгыяте^[d], Франция фәннәр академиясе^[d] һәм Бавария фәннәр академиясе^[d]
Бүләкләр
Нинди веб-биттә тасвирланган	digiporta.net/index.php?id=986955350​(алм.), digiporta.net/index.php?id=122724576​(алм.), digiporta.net/index.php?id=725411981​(алм.), digiporta.net/index.php?id=110160321​(алм.) һәм digiporta.net/index.php?id=179104595​(алм.)
Әсәрләр җыентыгы	Royal Collections of the Netherlands^[d][8]
Автор буларак авторлык хокуклары халәте	автор хокукларына иялек вакыты тәмам^[d]
Образцы хранятся в	берлинский ботанический сад^[d][9]
Commons Creator бите	Jean-Baptiste de Lamarck
Жан-Батист Ламарк Викиҗыентыкта

Жан-Батист Пьер Антуан де Моне, шевалье де Ламарк (фр. Jean-Baptiste Pierre Antoine de Monet, chevalier de Lamarck ; 1744 , 1 август - 1829, 18 декабрь ) - Француз табигать галиме .

Ламарк тереклек дөньясы эволюциясенең беренче төзек теориясен барлыкка китерергә тырышкан беренче биолог. Аның хезмәте безнең заманда "Ламаркизм" дип аталган тарихи эволюцион төшенчәләрнең берсе буларак билгеле.

Ламаркның мөһим хезмәте "Зоология фәлсәфәсе " китабы ( фр. Philosophie zoologique ), ул 1809 елда бастырылган.

Биография

Ламарк портреты. Дж. Пизетта, 1893

1744 елның 1 августында Базантен шәһәрендә (Сомме департаменты) урта хәлле дворяннар гаиләсендә туган. Ул борынгы, ләкин күптән ярлыланган гаиләдә унберенче бала була. Атасы ягыннан да, анасы ягыннан да ата-бабаларының күбесе сугышчылар булган. Аның әтисе һәм олы абыйлары да армиядә хезмәт иткән. Ләкин хәрби карьера акча таләп итә, ә гаиләдә бу булмый. Ламаркны руханилар әзерлеге алу өчен Иезуит көллиятенә җиәрәләр. Көллияттә ул фәлсәфә, математика, физика һәм борынгы телләр белән таныша [10] . 16 яшендә Ламарк көллиятне ташлап, гамәлдәге армиягә китә һәм җиде еллык сугышта катнаша [10] . Сугышларда ул гаҗәеп кыюлык күрсәтә һәм офицер дәрәҗәсенә күтәрелә.

Егерме дүрт яшендә Ламарк хәрби хезмәттән китә, һәм берникадәр вакыттан соң медицина белемен өйрәнергә Парижга китә. Уку вакытында ул табигать белеме, аеруча ботаника белән кызыксына.

Яшь галимнең сәләте һәм көче күп була, һәм 1778 елда ул өч томлык “Француз флорасы ” әсәрен бастыра ( фр. «Flore française» ). Өченче басмасында Ламарк ике өлештән торган, яки аналитик, үсемлек классификациясе системасын кертә башый. Бу система төп, яки детерминант, аның принцибы - охшаш үзенчәлекләрне бер-берсе белән чагыштыру һәм берничә капма-каршы үзенчәлекләрне тоташтыру, шулай итеп үсемлекләр исеменә китерү. Безнең заманда да киң кулланыла торган бу дихотомик ачкычлар мөһим хезмәт күрсәтәләр, чөнки алар күпләрне ботаника белән шөгыльләнергә дәртләндерәләр.

Китап аңа дан китерә, ул иң зур француз ботаникларының берсе булып таныла.

Биш елдан соң Ламарк Париж Фәннәр академиясе әгъзасы була.

Ламарк Франция революциясе вакытында

1789 - 1794 елларда Франциядә Бөек Француз Революциясе башлана, аны Ламарк хуплап каршы ала (ТСБ буенча - "җылы каршы ала" [11] ). Бу инкыйлаб күпчелек француз кешеләренең язмышын тамырдан үзгәртә. Куркыныч 1793 ел Ламаркның язмышын кискен үзгәртә. Иске учреждениеләр ябыла яки үзгәртелә.

Ламаркның биология өлкәсендәге фәнни эшчәнлеге

Ламарк тәкъдиме буенча, 1793 елда ул эшләгән Король Ботаника бакчасы Табигать тарихы музее итеп үзгәртелә, һәм ул бөҗәкләр, суалчаннар һәм микроскопик хайваннар зоологиясе кафедрасы профессоры була, бу бүлекне 24 ел җитәкли .

Илле яшькә якын булганда, белгечлеген үзгәртү җиңел булмаса да, галимнең түземлеге аңа барлык авырлыкларны җиңәргә булыша. Ламарк зоология өлкәсендә ботаника өлкәсендәге кебек үк белгеч була.

Ламарк умырткасыз хайваннарны бик теләп өйрәнә (1796 елда нәкъ менә ул аларны "умырткасызлар" дип атарга тәкъдим итә). 1815-1822 елларда Ламаркның төп җиде томлык "Умырткасыз хайваннарның табигый тарихы" әсәре дөнья күрә, анда ул аларның барлык ыругларын һәм төрләрен сурәтли. Әгәр Линней аларны ике класска (суалчаннар һәм бөҗәкләр) генә бүлсә, Ламарк алар арасында 10 класс билгели (хәзерге галимнәр умырткасызлар арасында 30дан артык тип аералар).

Ламарк гомуми кабул ителгән тагын бер термин - "биология" сүзен кертә (1802 елда) . Ул моны немец галиме Г. Р. Тревиранус белән бер үк вакытта һәм аңа бәйсез рәвештә эшли [11] .

Ләкин Ламаркның иң мөһим әсәре - 1809 елда чыккан "Зоология фәлсәфәсе" китабы. Анда ул тере дөнья эволюциясенә караган үз теориясен күрсәтә.

Ламаркистлар (Ламарк студентлары) тулы фән мәктәбе булдырдылар, аларның фикерләре Дарвинның сайланыш һәм "иң яраклыларның исән калуы", тере табигатьнең "алгарышка омтылу" идеясын тулыландырдылар.

Жираф - Ламарк тәгълиматларында хайванның экологик шартларга яраклашуы мисалы

Ламарк тирәлекнең тереклеккә ничек тәэсир итеп, үзенә яраклаштыруы турындагы сорауга болай җавап бирә:

Вакыйгалар хайваннарның төзелеше һәм оешуыларына тәэсир итә. Әгәр бу сүзләрне турыдан-туры аңласалар, мине һичшиксез хата ясауда гаепләячәкләр, чөнки вакыйгалар нинди генә булмасын, алар үзләре хайваннар төзелешендә бернинди дә үзгәреш барлыкка китерми. Ләкин аларның ныклы үзгәрүләре ихтыяҗларны үзгәртә, ә бу хайваннарның үз-үзләрен тотышына яңарыш кертә. Яңа ихтыяҗлар даими һәм озын гомерле булсалар, хайваннар шундый ук озын гомерле гадәтләргә ия булалар. Әгәр вакыйгалар затларның халәте гадәти һәм даими булуга китерсә, аларның эчке төзелеше дә үзгәрә. Мондый затлардан туган нәсел шушы үзгәрешләрне кабул итә һәм саклый, шулай яңа токым барлыкка килә. Ул элек уңайлы булган шартларга яраклашкан затларга караганда үзгә була.

— Ж.-Б. Ламарк[12]

Вакыйгаларның гадәткә бәйле рәвештә тәэсиренә мисал итеп Ламарк жирафны китерә:

Иң озын буйлы имезүчеләр Африканың коры һәм үләнсез туфраклы эчке өлкәләрендә яшәве билгеле. Бу жирафны агач яфракларын ашарга һәм аңа сузылыр өчен көч куярга мәҗбүр итә. Күп еллар дәвамында шушы токымның барлык вәкилләренә хас шушы гадәт аркасында, жирафның алгы аяклары арткыларына караганда озынрак, ә муены шулкадәр озын ки, хайван арт аякларына басмыйча да алты метр биеклеккә җитә.

— Ж.-Б. Ламарк[13]

Ламаркның кайбер хезмәтләре [10]

Ел	Исем	Аңлатма
1776	Атмосфераның төп феноменнары турында истәлек	1776 елда бу хезмәт Франция Фәннәр академиясенә җибәрелә. Басма турында мәгълүмат юк
1776	Иң мөһим физик күренешләрнең сәбәпләрен тикшерү	1794 елда бастырылган
1778	Франция флорасы
1801	Умырткасыз хайваннар системасы
1802	Гидрогеология
1803 елдан	семлекләрнең табигый тарихы	15 томны үз эченә ала. Ботаника тарихына һәм принципларына багышланган беренче ике том Ж.Б. Ламаркныкы
1809	Зоология фәлсәфәсе . 2 томда
1815-1822	Умырткасызларның табигый тарихы . 7 томда
1820	Кешенең аңлы эшчәнлегенә анализ

Гомеренең соңгы еллары

Ламарк гомеренең азагында (1824)

1820 елга Ламарк тәмам сукырая һәм әсәрләрен кызына әйтеп яздыра. Ул 1829 елның 18 декабрендә, 85 яшенә кадәр яшәп, [11] ярлылык һәм билгесезлектә үлә. Соңгы сәгатенә кадәр, кызы Корнелия аның янында кала. Аны Монпарнас зиратындагы гомуми кабергә күмәләр.

Париждагы Үсемлекләр бакчасында Ламаркка һәйкәл. Язма: “А. Lamarck / Fondateur de la doctrine de l'évolution "(Эволюция доктринасына нигез салучы Ламаркка)

1909-нчы елда, Зоология фәлсәфәсе басылуның йөзъеллыгында, Парижда Ламаркка һәйкәл ачылды. Һәйкәлнең бер барельефында Ламарк картайган, күзләрен югалткан. Ул урындыкта утыра, һәм аның янында басып торган кызы аңа: "Буыннар сиңа сокланыр, әти, алар синең өчен үч алырлар!" ди.

Ламарк исән чагында, 1794-нче елда, немец ботанигы Конрад Мёнчх галим хөрмәтенә Урта диңгез кыяклылары Lamarckia ыругын атый. [14] .

1964-нче елда Халыкара астрономия берлеге Ламарк исемен Айның күренгән ягындагы кратерга бирде.

Башка хезмәтләр

Ботаника һәм зоология өлкәсе әсәрләренә өстәп, Ламарк гидрология, геология һәм метеорология буенча берничә әсәр бастыра. "Гидрогеология" дә (1802 елда бастырылган) Ламарк геологик күренешләрне аңлатуда тарихизм (историзм) һәм актуализм принципларын тәкъдим итә.

• Système des animaux sans vertèbres, P. , 1801(фр.) ;
• Système analytique des connaissances позитив де л'хомме. П. , 1820(фр.) ;
• Histoire naturelle des animaux sans vertèbres, 2 ред. , т. 1—11, П. , 1835—1845(фр.) ; рус телендә - Зоология фәлсәфәсе, том 1-2, М. - Л., 1935-1937;

Рус телендә басмалар

• Жан Батист Ламарк. Ике томда сайланган әсәрләр. Том 1: Зоология, Зоология фәлсәфәсе курсы белән таныштыру лекцияләре (1809) , СССР Фәннәр академиясе, 1955. 965 б.
• Жан Батист Ламарк. Ике томда сайланган әсәрләр. 2 том: умырткасыз хайваннарның табигый тарихы. Кереш (1815), Детервиллның Табигать тарихының яңа сүзлегеннән мәкаләләр (1817), Кеше турында уңай белемнәрнең аналитик системасы, турыдан-туры яки читтән күзәтүдән алынган (1820) , СССР Фәннәр академиясе, 1959. 892 б.

Рус теленә тәрҗемә итүчеләр

• Половцова, Варвара Николаевна
• Юдина А.В.

Моны да карагыз

• Ламаркизм
• Эволюция
• Биология тарихы
• Катастрофизм
• Генетика

Искәрмәләр

1. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم, платформа відкритих даних, платформа открытых данных, plateforme de données ouvertes, piattaforma di dati aperti, Opendata-Plattform, otevřená data platforma, åben-data-platform, տվյալների բաց շտեմարան, platforma za odprte podatke, plataforma de datos abierta, plataforma de dados aberta, платформа адкрытых даных, платформа на отворените данни, platforma otwartych danych, ашық деректер платформасы, ачык маалыматтарды платформа, açıq məlumat platforması, ochiq ma'lumotlar platforma, açık verilerin platformu, платформа отвореног података, platforma otvorenih podataka, platforma otvorenog podataka, platforma otvorených údajov, πλατφόρμα ανοικτών δεδομένων, platformu atklātā datu, platforma atvira duomenų, platvormi avatud andmete, avoimen datan foorumi, nyílt adatok platformja, პლატფორმა ღია მონაცემები, платформа за отворени податоци, нээлттэй мэдээллийн тавцан, platformă de date deschise, platformo de malferma datumoj, open data platform, плятформа адкрытых зьвестак, Усьтэм даннойёслэн платформазы, асыҡ мәғлүмәт платформаһы, açıq malümat platforması, açıq malümat platforması, ачык малюмат платформасы, öppen dataplattform, платформаи додаҳои боз, ачык кӧргӱзӱлердиҥ платформазы, гом бæрæггæнæнты платформæ — 2011.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912https://wikidata.org/wiki/Track:P268https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837
2. (unspecified title) — doi:10.5281/ZENODO.10080503
3. Burkhardt R. W. Encyclopædia Britannica
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741https://wikidata.org/wiki/Track:P1417https://wikidata.org/wiki/Track:P2450
4. Брокгауз энциклопедиясе
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227https://wikidata.org/wiki/Track:P5019
5. Annuaire prosopographique : la France savante / мөхәррир B. Delmas, Р. Матис — 2009.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q673718https://wikidata.org/wiki/Track:Q2926731https://wikidata.org/wiki/Track:P2383https://wikidata.org/wiki/Track:Q55740543
6. https://www.ac-sciences-lettres-montpellier.fr/academie_edition/sources/index.php?page=academicien_detail&id=41
7. Michaud L. Biographie universelle ancienne et moderne, Biographie universelle, ancienne et moderne: Histoire, par ordre alphabétique, de la vie publique et privée de tous les hommes qui se sont fait remarquer par leurs écrits, leurs actions, leurs talents, leurs vertus ou leurs crimes.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q19135495https://wikidata.org/wiki/Track:Q3260541
8. Histoire naturelle des végétaux
9. https://herbarium.bgbm.org/object/B180012987
10. История биологии с древнейших времён до наших дней. под. ред. С. Р. Микулинского — Изд. Наука — 1972. — С. 118
11. Ламарк Жан Батист Пьер Антуан де Моне — Зур совет энциклопедиясеннән мәкалә. 
12. Ламарк Ж.-Б. Избранные произведения в двух томах. Том 1. — Изд. АН СССР. — 1955. — С. 333 [1] Архив копиясе, 1 июнь 2008. Wayback Machine
13. Ламарк Ж.-Б. Избранные произведения в двух томах. Том 1. — Изд. АН СССР. — 1955. — С. 354 [2] Архив копиясе, 1 июнь 2008. Wayback Machine
14. Цвелёв Н. Н. Lamarckia Moench — Ламаркия // Декоративные травянистые растения для открытого грунта / Отв. ред. Н. А. Аврорин. — Л. : Наука, Ленингр. отд., 1977. — Т. 2. — С. 405. — 459 с. — 19 000 экз.

Әдәбият

Рус телендә

• Ламарк, Жан-Батист-Антуан-Пьер // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.

• Крещение Господне — Ласточковые. — М., 2010. — С. 634. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 16). — ISBN 978-5-85270-347-7.
• Комаров В. Л. Ламарк, М. — Л., 1925;

Чит телләрдә

• Blémont H. La Marck (Jean -Baptiste-Pierre-Antoine de Monet de) / H. Blémont // Dictionnaire de biographie française : Калып:Lg / sous la dir. de M. Prevost,... Roman d'Amat,... [puis] H. Tribout de Morembert,... J.-P. Lobies,.... — Paris : Letouzey et Ané, 1997. — T. 19, fasc. 110 : Laglenne — Lambert. — Col. 471–472. — 1516 col. — ISBN 2-7063-0201-1. — Калып:OCLC.
• Landrieu М. Lamarck, le fondateur du transformisme, P., 1909(фр.);
• Perrier E. Lamarck, P., 1925(фр.);
• Grassé P.-P. Lamarck et son temps: L'évolution, P., 1957(фр.);
• Mantoy B. Lamarck, créateur de la biologie, P., 1968(фр.).