Баш эзлеклелек

Баш эзлеклелек — Герцшпрунг-Рассел диаграммасы өлкәсенә керүче йолдызлар, аларның энергия чыганагы булып гелий һәм водород синтезы нигезендәге термотөш реакциясе тора. Бу йолдызлар кәрлә йолдызларга карыйлар, мәсәлән, безнең Кояш та баш эзлеклелектә урнашкан сары кәрлә була. Герцшпрунг-Рассел диаграммасы:

Һерцшпрунг–Рассел диаграммасы

Спектр сыйныфы

Коңгырт
кәрләләр

Ак кәрләләр

Кызыл
кәрләләр

Аскәрләләр

Баш эзлеклелек
(«кәрләләр»)

Асзурлар

Зур йолдызлар

Якты зурлар

Үтә зурлар

Гадәттән тыш

зур йолдызлар

абсолют

йолдызча

зурлык

(M_V)

Баш эзлеклелектәге йолдызларның энергия чыганагы - су тудыргыч яну һәм беренче чиратта - CNO-циклы, шуңа күрә аларның яктырту сәләте һәм температурасы (спектр сыйныфы) массасы белән билгеләнә:

L = M^3,9, биредә L - яктырту сәләте, M - масса

Йолдызларның энергия чыганагы

Кояш - Баш эзлеклелектә урнашкан сары кәрлә йолдыз

CNO-циклы

Йолдызларда баручы термотөш реакцияләре - CNO-циклы өч өлештән тора.

CN-циклы (күмер тудыргыч яну):

^12C + p	→	^13N + γ	+1,94 МэВ	~1,3×10^7 ел
^13N	→	^13C + e^+ + νe	+2,22 МэВ	~7 минут
^13C + p	→	^14N + γ	+7,55 МэВ	~2,7×10^6 ел
^14N + p	→	^15O + γ	+7,30 МэВ	~3,2×10^8 ел
^15O	→	^15N + e^+ + νe	+2,75 МэВ	~82 сек
^15N + p	→	^12C + ^4He	+4,96 МэВ	~1,1×10^5 ел

Нәтиҗәдә 4 протоннан α-кисәкчекләре синтезланалар.

NO I-циклы (әче тудыргыч яну):

^14N + ^1H	→	^15O + γ	+7,29 МэВ	(3,2×10^8 ел)
^15O	→	^15N + e^+ + νe	+2,76 МэВ	(82 секунд)
^15N + ^1H	→	^16O + γ	+12.13 МэВ
^16O + ^1H	→	^17F + γ	+0,60 МэВ
^17F	→	^17O + e^+ + νe	+2,76 МэВ
^17O + ^1H	→	^14N + ^4He	+1,19 МэВ

NO I-циклы CN-циклында энергия чыгаруны арттыра.

NO II-циклы:

^15N + ^1H	→	^16O + γ	+12.13 МэВ
^16O + ^1H	→	^17F + γ	+0,60 МэВ
^17F	→	^17O + e^+ + νe	+2,76 МэВ
^17O + ^1H	→	^18F + γ	+5,61 МэВ
^18F	→	^18O + e^+ + νe	+ 1.656 МэВ
^18O + ^1H	→	^15N + ^4He	+3, 98 МэВ

CN, NO I һәм NO II өч өлешле CNO-циклын төзиләр.

Шушы термотөш реакцияләрендә Баш эзлеклелектәге йолдызларның энергиясе чыгарыла.

Йолдызлар эволюциясе

Баш эзлеклелек 50 Кояш массалы зәңгәр йолдызлар белән башлана һәм 0,0767 Кояш массалы кызыл кәрлә йолдызлар белән тәмамлана.

Су тудыргыч яну дәвере күпчелек йолдызлар эволюциясенең вакыты 90% тәшкил итә, шул йолдызлар баш эзлеклелектә тора. Йолдыз төшендә су тудыргыч янып бетергәннән соң, йолдыз кызыл гигантка әйләнә һәм баш эзлеклелектән читкә чыга. Кызыл зур йолдыз чагыштырмача кыска вакыттан ак кәрләгә , нейтрон йолдызга яки кара тишеккә әйләнә.

Йолдызлар тупланмасы өчен баш эзлеклелекнең өлеше йолдызларның яшен билгели, чөнки йолдызлар эволюциясе тизлеге аларның массасына пропорциональ.

Әдәбият

• Шкловский И. С. Звёзды: их рождение, жизнь и смерть, М.: Наука, 1984 2005 елның 10 декабрь көнендә архивланган.
• Физика космоса. Маленькая энциклопедия, М.: Советская Энциклопедия, 1986
• Постнов К. А. Эволюционная астрофизика