|
کرنسیکرنسی پیتوں دی اک ونڈ اے اے سکہ یا کاغذ ہوسکدا اے اے چیزاں دے لین دین مل لین ویچن ویلے کم اندا اے تے شیواں دے تھاں اینوں دتا لیا جاسکدا اے ۔ دنیا دیاں وڈیاں کرنسیاں اے نیں: یورو ڈالر ین ۔
 کرنسی نوں مراد ایسی چیز ہوندی اے جیس دے بدلے دوسریاں چیزاں خریدیاں یا بیچیاں جا سکن ۔ تے تے جے اایہ چیز کاغذ دی بنی ہوئے تاں اایہ کاغذی کرنسی، کاغذی سکّہ یا زر کاغذ کہلاندی اے ۔ ماضی چ کرنسی مختلف دھاتاں دی بنی ہندی سی تے ہن وی چھوٹی مالیت دے سِکّے دھاتاں نال ہی بنائے جاندے نیں ۔
ساڈھے تِن سال دی مدت وچ 5600 میل دا سفر طے کردے جد مئی، 1275ء وچ مارکو پولو پہلی دفعا چین پہنچیا تاں چار چیزاں دیکھ کے بہت حیران ہویا ۔ ایہ چیزاں سن: جلن والا پتھر( کوئلہ)، نہ جلن والے کپڑے دا دسترخوان (ایسبسٹوس) ،کاغذی کرنسی تے شاہی ڈاک دا نظام ۔ [۱] مارکو پولو لکھدا اے "تسیں کہہ سکدے آں کہ ( قبلائ ) خان نوں کیمیا گری ( یعنی سونا بناون دے فن ) وچ مہارت حاصل سی ۔ بغیر کسی خرچ دے خان ہر سال ایہ دولت اتنی وڈی مقدار وچ بنا لیتا سی جو دنیا دے سارے خزانوں دے برابر ہُندی سی ۔ [۲]لیکن چین توں وی پہلے کاغذی کرنسی جپان وچ استعمال ہوئی ۔ جاپان وچ ایہ کاغذی کرنسی کِسے بینک یا بادشاہ نے نہیں بلکہ پگوڈا نے جاری کیتی سی ۔ کہیا جاندا اے کہ کاغذی کرنسی موجودہ دنیا دا سب توں وڈا دھوکھا اے ۔ [۳] [۴] [۵] [۶] [۷] [۸] [۹] جولائی، 2006ء دے اک جریدہ وسہل بلور دے اک مضمون دا عنوان اے کہ ڈالر جاری کرنے والا امریکی سینٹرل بینک "فیڈرل ریزرو اس صدی دا سب توں وڈا دھوکا اے" ۔ [۱۰] [۱۱] مشہور برطانوی ماہر معاشیات جان کینز نے کہیا سی کہ مسلسل نوٹ چھاپ کر حکومت نہایت خاموشی تے رازداری توں اپنے عوام دی دولت دے اک وڈے حصے اُتے قبضہ کر لیتی اے ۔ ایہ طریقہ اکثریت نوں غریب بنا دیتا اے پر چند لوگ امیر ہو جاندے نیں ۔ [۱۲] 1927ء وچ بینک آف انگلینڈ دے گورنر جوسیہ سٹیمپ ( جو انگلستان دا دوسرا امیر ترین فرد سی ) نے کہیا سی کہ"جدید بینکاری نظام بغیر کسی خرچ دے رقم (کرنسی) بناتا اے ۔ ایہ غالباً آج تک بنائی گئی سب توں وڈی شعبدہ بازی اے ۔ بینک مالکان پوری دنیا دے مالک نیں ۔ جے ایہ دنیا ان توں چھن وی جائے لیکن ان دے کول کرنسی بناون دا اختیار باقی راے تو اوہ اک جنبش قلم توں اتنی کرنسی بنا لیں گے کہ دوبارہ دنیا خرید لیں ۔ ۔ ۔ جے تم چاہندے ہو کہ بینک مالکان دی غلامی کردے رہو تے اپنی غلامی دی قیمت وی ادا کردے رہو تو بینک مالکان نوں کرنسی بناون دو تے قرضے کنٹرول کرنے دو ۔ [۱۳][۱۴] بنجمن ڈی اسرائیلی نے کہیا سی کہ ایہ وڈی اچھی بات اے کہ ملک کےعوام بینکاری تے مالیاتی نظام کےبارے وچ کچھ نہیں جانتے کیونکہ جے اوہ ایہ سب کچھ جانتے تو مینوں یقین اے کہ کل صبح توں پہلے بغاوت ہو جاندی ۔ [۱۴] روتھسچائلڈ نے 1838 وچ کہیا سی کہ مینوں کسی ملک دی کرنسی کنٹرول کرنے دو ۔ پھر مینوں پرواہ نہیں کہ قانون کون بناتا اے ۔ [۱۵] کرنسیکرنسی (English:Curruncy) دا عام شبداں وچ مطلب اے روپیہ- پیسہ جو وستاں جاں سنوجواناں دی خرید جاں ہور وپاری کارجاں لئی وٹاندرے دے زریعہ وجوں ورتوں وچ آؤندی اے ۔ اس دی سبھ توں صحیح مثال بینک نوٹ اتے سدے ہن ۔ [۱۶][۱۷]"مدرا" دی ہور عام تشریح ایہہ اے کہ ایہہ کتوں دیس دا پیتوں نال متعلق پربندھ (مدرک اکائیاں) ہندا اے ۔ [۱۸] اس تشریح مطابق، بریٹیش "پونڈ"، امریکی "ڈالر"،اتے یورپیئن "یورو" وغیرہ سبھ مدراواں دیاں مثالاں ہن ۔ ایہہ ساریاں مدراواں دام (value) دا زخیرہ ہندیاں ہن جو وکھ وکھ دیس آپس وچ غیرملکی وپار کرن لئی غیرملکی وٹاندرا منڈی وچ وپار لئی ورتدے ہن جیسن وکھ وکھ مدرواں دی تلناتمک قیمت مقرر ہندی اے ۔ [۱۹] اس لحاظ نال مدراواں متعلق دیساں دیاں سرکاراں ولوں متاثر کیتیاں جاندیاں ہن اتے ایہہ مقرر ہداں دیاں سیماواں مطابق پروان ہندیاں ہن ۔ بھارت دی مدرا دی مثال اس دا روپیہ اتے پیسا اے ۔ تریخسابق دور دی مدرا مدرا ارمبھک دور وچ دو اوشکاراں دے روپ وچ ہوند وچ آئی جو قریب 2000 ق م وچ واپریاں ۔ شروع وچ پیسہ اک رسید دے روپ وچ ہندا سی جو پہلاں پرانے میسوپٹامیا دے سمیر اتے بعد وچ پرانے یونان وچلے مندراں وچلے اناج بھنڈاراں وچ جماں اناج دا ملّ درساؤندیاں سن ۔ کجھ سمے بعد دھاتاں نوں چیزاں دی مدرا وجوں ورتیا جان لگیا ۔ اس ٹیدے نال 1500 سال تک وپار ہندا رہیا ۔ سکےاس طرحاں ہولی ہولی سکے ہوند وچ آئے ۔ پہلاں چاندی دے سدے، پھر چاندی اتے سونے داوتھے دے سدے،اتے اک سوچ تامبے دے سکے وی چلنے شروع ہوئے ۔ دھاتاں نوں کھود دے تولیا جاندا سی اتے اہنا تے موہر لگیا دے سکے دا روپ دتا جاندا سی ۔ زیادہ مطلب ووستھاواں تن دھراواں دے روپ وچ سکے ڈاکٹر استعمال کردیاں سن:تانبہ، چاندی اتے سونا ۔ سونے دے سکیاں دا استعمال وڈیاں کھریڑ داریاں کرن جاں فوجاں نوں ادائیگی کرن اتے راج دیاں سرگرمیاں لئی ہندا سی ۔ چاندی دے سکے درمیانے پدھر دی خرید کرن لئی ورتے جاندے سن جنوے ٹیکس دی ادائیگی،اتے ٹھیدے دی ادائیگی وغیرہ ۔ تامبے دے سکے دا استعمال روزانہ لوڑاں دی دی تکمیل کرن لئی کیتا جاندا سی ۔ ایہہ پربندھ بھارت وچ مہاجنپداں دے سوچ توں ہندا رہیا اے ۔ کاغذ مدرا (بینک نوٹ)سابق جدید دور چین وچ ادھر لین دین دیاں لوڑاں اتے تامبے دے سکیاں دے بھاری گنتی وچ چکن چکان دیاں سمسیانواں کر دے کاغذ دے نوٹ مطلب بینک نوٹ ہوند وچ آئے ۔ اس پربندھ دا پسارا تانگ سلطنت(618 – 907) توں سانگ سلطنت(960-1279) دے سوچ وچکار ہویا ۔  بینک نوٹ یگبینک-نوٹ (امریکہ اتے کینیڈا وچ جیس نوں بلّ کیہا جاندا اے) اک مدرا اے جیس نوں قنونی مانتا حاصل ہندی اے ۔ بینک-نوٹ سکیاں سمیت رل دے نغدی بندی اے ۔ بینک نوٹ عامَ طور تے کاغذ دے ہندے ہن اُتے آسٹریلیا وچ 1980 وچ کامنویلتھ سانئیٹیفک اتے صنعتی کھوج سنسسی (Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation) نے پولیمر بینک نوٹ بنائے جو 1988 وچ چالو کیتے گئے ۔ ایہہ نوٹ کاغذ دے نوٹاں نالوں ودھ چلن والے ہندے ہن اتے اہنا دا نقلی روپ چھاپنا وی ممکن نہیں ہندا ۔ مدرا چھاپنا اتے نینترنزیادہتر کیساں وچ بینک نوٹاں اتے سکیاں نوں چھاپن اتے جاری کرن دا حق مرکزی بینک کول ہندا اے ۔ ایہہ مرکزی بینک متعلق دیس جاں دیساں دے سانجھے سماوہ لئی لوڑیندی مقدار وچ مدرا تیار کر دے اس دا دا وستار کردا اے اتے مدرا پالیسی رانیں مدرا دا نینترن کردا اے ۔ مرکزی بینک دیس دے ہورناں بینکاں ولوں دتے جان والے ادھار قرضیاں نال وی مدرا دے پیداوار نوں نینترت کردا اے ۔ بھارت وچ ایہہ کم بھارتی رزرو بینک (RBI) کردا اے ۔ وٹاندرا دروٹادرا در ااوہ قیمت اے جیس اتے دو دیساں دی مدرا اک دوجے نال وٹائی جا سکدی اے ۔ ایہہ دو دیساں (جاں دو مدرا زوناں) درمیان ہون والے وپار ویلے ورتوں وچ آؤدی اے ۔ مدراواں دا وٹا سٹا کرنامدرا دا وٹا- سٹا (convertability) کتوں شہری،کارپورٹ جاں سرکار دی لوکل مدرا نوں کتوں ہور مدرا وچ مرکزی بینک / سرکار دی پروانگی جاں بنا پروانگی وٹاؤن دی سمرسی مقرر کردی اے ۔ زر روپیا، پیسہ، نقدی ، رقم سکّہ یا کرنسی توں مراد اک ایسی چیز ہُندی اے جیس دے بدلے
کرنسی نوں زر یا زرمبادلہ وی کہندے نیں ۔ روپیا دی ایجاد توں پہلے لین دین تے تجارت "چیز دے بدلے چیز" (یعنی بارٹر نظام) دے تحت ہُندی سی مثلاً گندم دی کچھ بوریوں دے عوض اک گائے خریدی جا سکتی سی ۔ اسی طرح خدمت دے بدلے خدمت یا کوئی چیز ادا دی جاندی سی ۔ لیکن گندم تے گائے دی صورت وچ لمبی مدت دے لئے بچت ممکن نہیں ہُندی ۔ اس لئے کسی دوسری کرنسی دی ضرورت موجود سی جیس وچ بچت وی آسان ہو ۔ کرنسی دی خوبیاںہر کرنسی وچ چار خوبیاں ہونی چاہئیں:
روپیہ، ڈالر یا کسی وی کرنسی نوں جےچہ تبادلے دا وسیلہ (Medium of Exchange) سمجھا جاندا اے پر کرنسی محض اک خیال دا ناں اے جیس اُتے سب نوں اعتماد ہو (Money is an Idea, backed by confidence) ۔ لوکاں دا ایہ اعتماد ہی کاغذ، پلاسٹک، دھات یا کریڈٹ کارڈ نوں کرنسی دا درجہ دیتا اے ۔ [۲۱]
ماضی دی کرنسیاںماضی وچ بہت ساری مختلف اشیا رقم یا کرنسی دے طور اُتے استعمال ہُندی رہی نیں جنہاں وچ مختلف طرح دی سیپیاں، چاول، نمک، مصالحے، خوبصورت پتھر، اوزار، گھریلو جانور تے انسان (غلام، کنیز) شامل نیں ۔ [۲۵]
تریخ دسدی اے کہ
ادائیگی دا وعداسونے چاندی یا دوسری دھاتوں دے ذریعے دتی جان والی لین دین مقایضہ نظام (Barter System) ای دی اک شکل ہُندی اے ۔ جیہدے وچ ادائیگی مکمل ہو جاندی اے (یعنی قوت خرید منتقل ہُندی اے) ۔ کاغذی کرنسی توں دتی جان والی ادائیگی درحقیقت ادائیگی نہیں بلکہ محض آئندہ ادائیگی دا وعدہ ہُندی اے ۔ یعنی کاغذی کرنسی وچ ادائیگی دراصل قرض دی منتقلی ہُندی اے ۔ اس قرض دی ادائیگی دا ضامن سینٹرل بینک ہُندا اے جیہدی پشت پناہی حکومت کردی اے ۔ سکّےآں دی تریخ     -transparent.png){kind=spacer}   پنج ہزار سال پہلے چاندی دے خام ڈلے بطور کرنسی استعمال ہوئے ۔ هيرودوت دے مطابق سب توں پہلے ترکی دے صوبے مانیسہ دے اک علاقے لیڈیا وچ سونے تے چاندی اُتے مہر لگیا کر سکّے بناون دا کام 600 صدی پہلے از مسیح شروع کیتا گیا سی ۔ سکے بناون توں تولنے دی ضرورت ختم ہو گئی تے محض گن کر کام چلایا جانے لگیا ۔ سکوں اُتے موجود مہر اس دے وزن تے خالصیت دی ضمانت ہُندی سی ۔
سکّےہزاروں سال پہلے جو رقم دے طور اُتے استعمال ہُندا سی ۔ پر ایسی چیزوں نوں رقم دے طور اُتے استعمال کرنے وچ ایہ خرابی سی کہ اننیں عرصے تک محفوظ نہیں رکھیا جا سکتا سی اس لئے دھاتوں دا رقم دے طور اُتے استعمال شروع ہویا جو لمبے عرصے تک محفوظ رکھی جا سکتی سن ۔ سونے وچ ایہ خوبی ہُندی اے کہ ایہ موسمی حالات توں خراب نہیں ہُندا ( جیتوں زنگ لگنا ) تے ایہ کمیاب وی اے ۔ اسی وجہ توں دنیا بھر وچ اتوں دولت نوں ذخیرہ کرنے دے لئے (یعنی بچت کرنے دے لئے) چُنا گیا ۔ کرنسی بننے دے لئے ایسی چیز موزوں ہُندی اے جو پائیدار ہو، کمیاب ہو، تے ضخیم نہ ہو ۔ ایہی وجہ اے کہ پچھلی کچھ صدیوں وچ سونے چاندی تانبے کانسی وغیرہ دے سکّے استعمال ہُندے راے ۔ دھاتوں دی اپنی قیمت ہُندی اے تے ایتوں سکّے نوں پگھلا کر دھات دوبارہ حاصل دی جا سکتی اے ۔ ایتوں سکّے نہ کسی حکومتی یا ادارتی سرپرستی دے محتاج ہُندے نیں نہ کسی سرحد دے پابند ۔ ایہ زرِ کثیف یعنی ہارڈ کرنسی کہلاتے نیں ۔ اس دے برعکس کاغذی کرنسی دی اپنی کوئی قیمت نہیں ہُندی بلکہ ایہ حکومت دی سرپرستی دی وجہ توں اوہ قدر رکھدی اے جو اس اُتے لکھی ہُندی اے ۔ ایہ زرِ فرمان یعنی fiat کرنسی کہلاتی اے تے جیتوں ہی حکومتی سرپرستی ختم ہُندی اے ایہ کاغذ دے ڈھیر وچ تبدیل ہو جاندی اے ۔ بنگلہ دیش دے قیام دے وقت اوتھے پاکستانی کرنسی رائج سی جو اپنی قدر کھو چکی سی ۔ اسی طرح صدام حسین دے ہتھوں سقوط کوِیت دے بعد کویتی دینار دی قدر آسمان توں زمین اُتے آ گئی سی ۔ اس توں پتہ چلتا اے کہ ہر کاغذی کرنسی دے پیچھے اک فوجی طاقت کتنی ضروری اے ۔
عالمی کرنسی دی تریخ
بینک نوٹ  سکّوں دے نظام توں دنیا دا روگٹھ دا کاروبار نہایت کامیابی توں چل رہیا سی پر اس وچ ایہ خرابی سی کہ بہت زیادہ مقدار وچ سکّوں دی نقل و حمل مشکل ہو جاندی سی ۔ وزنی تے ضخیم ہونے دی وجہ توں وڈی رقوم چور ڈانوںوں دی نظروں وچ آ جاندی سن تے سرماایہ داروں دی مشکلات دا سبب بنتی سن ۔ اسدا قابل قبول حل ایہ نکالا گیا کہ سکّوں دی شکل وچ ایہ رقم کسی ایتوں قابل اعتماد شخص دی تحویل وچ دے دی جائے جو قابل بھروسہ وی ہو تے اس رقم دی حفاظت وی کر سکے ۔ ایسا شخص عام طور اُتے اک امیر سونار ہُندا سی جو اک بہت وڈی تے بھاری بھرکم تجوری دا مالک وی ہُندا سی تے اسدی حفاظت دے لئے مناسب تعداد وچ محافظ وی رکھدا سی ۔ اس شخص توں اس جمع شدہ رقم دی حاصل کردہ رسید (نوٹ) دی نقل و حمل آسان وی ہُندی سی تے مخفی وی ۔ سونار دی ان رسیدوں اُتے وی ادائیگی دا ایسا ہی وعدہ لکھیا ہُندا سی جیتوں اب وی بہت توں بینک نوٹوں اُتے لکھیا ہُندا اے ۔ جے ایسا شخص بہت ہی معتبر ہُندا سی تو اسدی جاری کردہ رسید نوں علاقے دے بہت توں لوگ سکّوں دے عوض قبول کر لیتے سن تے ضرورت پڑنے اُتے وہی رسید دکھا کر اس سونار توں اپنے سکّے وصول کر لیتے سن ۔ اس زمانےوچ سنار لوکاں توں رقم دی حفاظت کرنے دا معاوضہ وصول کیتا کردے سن ۔ اس طرح رسید دے طور اُتے کاغذی کرنسی (بینک نوٹ) دا قیام عمل وچ آیا جبکہ سنار معتبر ادارے دے طور اُتے بینکاںوچ تبدیل ہو گئے ۔ [۳۷] ایسی رسیدیں زر نمائندہ کہلاتی نیں کیونکہ ان دی پشت پناہی دے لئے بینکاںوچ اتنا ہی سونا موجود ہُندا اے جتنی رسیدیں بینک جاری کردا اے ۔ ایتوں بینکاںوچ شاعر 'بینک رن' نہیں ہُندا ۔ [۳۸] اس نمائندہ کاغذی کرنسی (زرکاغذ نمائندہ) دا تصور نیا نہیں سی بلکہ ہزاروں سال پہلے وی موجود سی ۔ جاپان تے آس کول دے علاقوں وچ مذہبی عبادت گاہوں (پگوڈا) وچ اناج ذخیرہ کرنے دے وڈے وڈے گودام موجود ہویا کردے سن جنہاں وچ لوگ اپنا اناج جمع کردے کاغذی رسید حاصل کر لیتے سن تے پھر منڈی وچ لین دین دے لئے ان ہی رسیدوں دا آپس وچ تبادلہ کر لیتے سن ۔ پگوڈا وچ اناج جمع کرانے والے نوں وی اجرت ادا کرنی پیندی سی ۔ شروع شروع وچ تو بینک اتنی ہی رسیدیں جاری کردے راے جتنی رقوم دھاتی سکّوں دی شکل وچ ان دے کول جمع دی جاندی سن پر بعد وچ جدوں لوکاں دا اعتماد ان رسیدوں اُتے بڑھتا چلا گیا تے بینک توں اپنے سکّے طلب کرنے دا رجحان کم ہُندا چلا گیا تو بینک اپنے کول جمع شدہ دھات توں زیادہ مالیت دی رسیدیں جاری کرنے لگے جو اندی اپنی اضافی آمدنی بن جاندی سن ۔ اس طرح ماضی وچ بینکاںنے خوب خوب لُوٹا تے مناسب وقت آنے اُتے اوہ ساری دولت سمیٹ کر منظر عام توں غائب ہو گئے ۔ امریکہ دی تریخ ایتوں بینک فراڈوں توں بھری پئی اے (11 دسمبر 1930 نوں نیویارک دا تیسرا سب توں وڈا بینک، بینک آف یونائیٹڈ اسٹیٹ، بند ہو گیا ۔ اگلے سال ستمبر اکتوبر دے دو مہینوں وچ 800 مزید بینک بند ہوئے ۔ [۳۹]) ۔
صرف بینکاںنے ہی نہیں بلکہ حکومتاں نے وی عوام تے دوسرے ممالک دی حکومتاں نوں خوب اُلّو بنایا ۔ اسدی تازہ ترین مثال پہلے تو حکومت امریکہ دا 24 جون 1968 نوں سلور سرٹیفیکٹ دے بدلے چاندی واپس کرنے توں انکار کرنا تے پھر اگست 1971 وچ 35 ڈالر وچ اک اونس سونا واپس کرنے دے وعدے توں مُکرنا سی ۔
ہندوستان تے کاغذی کرنسیہزاروں سال توں کرنسی سونے چاندی دے سکّوں اُتے مشتمل ہویا کردی سی کیونکہ لوگ اپنی مرضی دی چیز بطور کرنسی استعمال کرنے دا حق رکھدے سن ۔ لیکن بعد وچ حکومتیں قانون بنا کر لوکاں نوں مخصوص کرنسی استعمال کرنے اُتے مجبور کرنے لگیں ۔ ایہ سلسلہ آج وی جاری اے ۔ جدوں بینکاری نوں عروج ہویا تو بینکاںنوں اندازہ ہویا کہ کاغذی کرنسی دے رواج نوں فروغ دینے توں بینکاںنوں کس قدر زیادہ منافع ہو سکتا اے ۔ مرکزی بینک چونکہ سونا تے چاندی بنا نہیں سکدے اس لئے اوہ سونے چاندی توں بنی کرنسی نوں کنٹرول وی نہیں کر سکدے ۔ اس لئے مرکزی بینک سونے چاندی نوں بطور کرنسی استعمال کرنے دے سخت خلاف ہُندے نیں ۔ مرکزی بینک ہمیشہ اک ایسی کرنسی چاہندے نیں جتوں اوہ پوری طرح کنٹرول کر سکیتیاں تاکہ بے حد امیر تے طاقتور بن سکیتیاں تے ایہ کرنسی صرف کاغذی کرنسی ہو سکتی سی کیونکہ کاغذی کرنسی جتنی چانیں اتنی چھاپی جا سکتی اے ۔ اس طرح دولت تخلیق کرنے دا اختیار بینکاراں دے ہتھ وچ آ جاندا اے ۔ لیکن مشکل ایہ سی کہ برطانایہ وچ تو بادشاہ نے قانون بنا کر لوکاں نوں بینک آف انگلینڈ دی چھاپی ہوی کاغذی کرنسی استعمال کرنے اُتے مجبور کر دتا سی جو بعد وچ اوتھے پوری طرح رائج وی ہو گئی سی لیکن دنیا دے کئی ممالک وچ کاغذی کرنسی مقبول نہ ہو سدی کیونکہ اوتھے لوگ سونے چاندی اُتے زیادہ اعتبار کردے سن تے کاغذی نوٹ نوں شک دی نگاہوں توں دیکھدے سن ۔ اس وچ چین ، ہندوستان تے امریکہ وی شامل سن ۔ برطانیا وچ بینک آف انگلینڈ دی کاغذی کرنسی نوں 1718 توں "لیگل ٹینڈر" (قانونی کرنسی) دا درجہ حاصل سی ۔ [۴۰] ان بینکاںنے بہت آہستہ آہستہ لوکاں نوں کاغذی کرنسی دے استعمال دی عادت ڈال دی تے مختلف مواقع اُتے ایتوں قوانین نافذ کروائے جو لوکاں نوں کاغذی کرنسی استعمال کرنے اُتے مجبور کرو ۔ مختلف طلائی معیار (گولڈ اسٹینڈرڈ) اِنہاں ہی قوانین دی مثالیں نیں ۔ جدوں انگریز ہندوستان آیا تو ایتھے دی دولت لوٹنے دے لئی کاغذی نوٹ نوں رواج دینے دی کوشش وچ لگ گیا ۔ ہندوستان باقی دنیا نوں بہت زیادہ مالیت دا سامان تجارت برآمد کردا سی جبکہ درآمدات کم سن ۔ یعنی تجارت دا توازن ہندوستان دے حق وچ سی ۔ انگریزوں نوں اس مال دے بدلے ہندوستان دے لوکاں نوں سونا یا چاندی ادا کرنی پیندی سی جو اوہ نہیں دینا چاہندے سن ۔ انگریزوں دی خواہش سی کہ جے ہندوستان وچ وی کاغذی نوٹ دا رواج پڑ جائے تو صرف کاغذ چھاپ چھاپ کر مال خریدا جا سکتا اے ۔ اس وقت ہندوستانیوں نوں بینکاری تے کاغذی نوٹوں دا بالکل تجربہ نہیں سی جبکہ انگریز اس وچ ماہر سی ۔ ہندوستان دے لوکاں نوں بینکاری دی عادت ڈالنے دے لئے ایسٹ انڈیا کمپنی دے زمانے توں ہی ڈاک خانوں وچ پوسٹل سیونگ بینک بنائے گئے جنہاں توں متوسط تے نچلے طبقے دے کول محفوظ سونا چاندی بٹورنا ممکن ہو گیا ۔ 1879 وچ ان پوسٹل سیونگ بینکاںدی جانب توں 4 فیصد توں زیادہ سود دتا جاندا سی جو بعد وچ کم ہُندا چلا گیا ۔ اس زمانے وچ افراط زر بہت کم ہونے دی وجہ توں ایہ اک معقول منافع سی ۔ .png) سلور اسٹینڈرڈانگریز چونکہ ہندوستان توں سونا بٹورنا چاہندا سی اس لئے اس نے صرف چاندی دے روپے نوں سرکاری کرنسی قرار دتا حالانکہ اس وقت برطانیا وچ گولڈ اسٹینڈرڈ نافذ سی ۔ 1835 وچ انہاں نے معیارِ نقرہ دا قانون (سلور اسٹینڈرڈ) نافذ کیتا جیس دے مطابق چاندی دا روپیا سرکاری سکّابن گیا ۔ ایہ سکّاپہلے ہی توں بمبئی تے مدراس وچ رائج سی ۔ سونے تے چاندی دے ان سکوں دا وزن اک تولہ یعنی 180 گرین (grain) ہُندا سی تے ایہ 22 قیراط دے ہُندے سن ۔ ایسٹ انڈیا کمپنی دے جاری کردہ ان چاندی دے سکوں نے جلد ہی مقبولیت حاصل کر لی تے پہلے توں رائج دو درجنہاں طرح دے چاندی دے روپے معدوم ہو گئے[۴۱] ۔ حکومت عوام توں سونے دا سکّاقبول تو کر لیتی سی پر عوام نوں سونا دینے دی پابند نہیں سی ۔ اسی قانون وچ اشرفی (گولڈ مُہر) دی قیمت 15 چاندی دے روپے دے برابرطے کیتی گئی پر پھر وی اس قانون دا ناں گولڈ اسٹینڈرڈ نہیں رکھیا گیا ۔ اس قانون دے ذریعے لوکاں دی توجہ چاندی اُتے مرکوز کروا کر انگریز حکومت نے وڈی مالیت وچ زیر گردش سونے دے سکے اپنے کول ذخیرہ کر لئی جو بعد وچ انگلستان بھجوا دیے گئے ۔ اس وقت کاغذی کرنسی "پریزیڈنسی بینک آف بنگال" جاری کردا سی ۔ در حقیقت ایہ بینک 1809 توں کاغذی کرنسی جاری کر رہیا سی پر اوہ ہندوستان وچ مقبول نہیں ہو رہی سی تے قانونی کرنسی دا درجہ نہیں رکھدی سی ۔ بمبئی وچ کاغذی کرنسی 1840 وچ تے مدراس وچ 1943 وچ جاری کیتی گئی ۔ اس وقت اک علاقے دی کاغذی کرنسی دوسرے علاقے وچ نہیں چلتی سی ۔ 1903 وچ پہلی دفعہ تجرباتی طور اُتے 5 روپے دے نوٹ نوں (جو سب توں چھوٹا نوٹ سی) پورے ہندوستان وچ قابل قبول بنایا گیا ۔ پھر 1910 توں دس روپے تے پچاس روپے دا نوٹ وی پورے ہندوستان وچ قبول کیتا جانے لگیا ۔ 1911 وچ سو روپے دا نوٹ وی ہر علاقے وچ چلنے لگیا ۔ [۴۲] اُسی وقت توں ہی عالمی بینکاراں دی خواہش اے کہ پوری دنیا وچ اک ہی کرنسی رائج ہو جائے پر یورپ دے علااوہ کنیں کامیابی نہیں ملی اے ۔ یورپ دے وی سارے ممالک یورو اپنانے اُتے آمادہ نہیں نیں ۔
1861 وچ ہندوستان وچ کاغذی کرنسی دا قانون نافذ ہویا ۔ اس قانون دے ذریعے دوسرے بینکاںدا کاغذی نوٹ چھاپندا اختیار ختم کر دتا گیا تے اب ایہ حق حکومت دے کول آگیا[۴۳] تے ہندوستانی حکومت مارچ 1935 تک نوٹ چھاپتی رہی ۔ اسدے بعد پہلی اپریل 1935 توں نوٹ چھاپندا اختیار نئے بنے ریزرو بینک آف انڈیا نوں بخش دتا گیا جو اک نجی مرکزی بینک سی تے عملی طور اُتے بینک آف انگلینڈ دی ہندوستانی شاخ سی ۔ [۴۴] اس دے بعد ہندوستان دی برطانوی حکومت کول صرف اک روپے دے نوٹ چھاپن دا اختیار باقی رہیا ۔ چاندی دا روپیا بناون وچ برطانوی حکومت نوں 42 فیصد منافع (Seigniorage) ہُندا سی ۔ 1913 وچ جان مینارڈ کینز نے لکھیا کہ ایہ روپیا بینک نوٹ ہی سی پر کاغذ دی بجائے چاندی اُتے چھاپا جاندا سی ۔ ٹکسالوں دی بندش26 جون 1893 وچ ہندوستان دی برطانوی حکومت نے چاندی دا سکّا بناون والے ٹکسال بند کروا دتے تاکہ نہ چاندی دا سکق مناسب مقدار وچ دستیاب ہووے نہ لوگ اوہنوں استعمال کر سکن ۔ سونے دا سکا (اشرفی) انگریز پہلے ای سمیٹ کے غایب کر چکیا سی ۔ ہُن ہندوستان وچ لوکاں دے کول لین دین دے لئے کاغذی کرنسی استعمال کرنے دے سوا کوئی چارہ نہ رہیا ۔ اس طرح 1835 وچ سرکار دا بنایا ہویا سلور اسٹینڈرڈ 1893 وچ بحقِ کاغذی کرنسی ختم کر دتا گیا ۔ اس دے باوجود عوام وچ سونے تے چاندی دے سکوں دی طلب برقرار رہی ۔ حکومت ول توں کئی بار ایہ عندیا دتا گیا کہ حکومت چاندی دا سکہ بحال کرنے دا ارادہ رکھدی اے پر اس اُتے عمل نہ کیتا گیا ۔ 
پہلی جنگ عظیم شروع ہُندے ہی ہندوستان وچ لوکاں دا کاغذی کرنسی اُتے شک بڑھ گیا تے اگست 1914 وچ صرف چار دنوں وچ حکومت نوں کاغذی نوٹوں دے بدلے 20 لکھ پاونڈ (3 کروڑ روپے) دی مالیت دے سونے دے سکے عوام نوں ادا کرنے پڑے ۔ اسدے بعد سونے وچ ادائیگی روک دی گئی لیکن چاندی دی ادائیگی جاری رہی ۔ صرف پنج سالوں وچ حکومت ہند نوں دوسرے ممالک توں 53 کروڑ اونس (16600 ٹن) چاندی خریدنی پئی تے دیڑھ ارب چاندی دے روپے جاری کرنے پڑے ۔ کاغذی کرنسی نوں مزید مقبول بناون تے چاندی اُتے توں بوجھ ہٹانے دے لئے 1917 وچ حکومت ہند نے اک روپے تے ڈھائی روپے دے نوٹ جاری کیتے ۔ اس توں پہلے سب توں چھوٹا نوٹ پنج روپے دا سی ۔ ستمبر 1917 وچ چاندی دی قیمت (جو 1893 توں 34 پنس فی اونس توں کم رہی سی) بڑھ کر 55 پنس فی اونس ہو گئی تے لوکاں نے سکے پگھلا کر چاندی دے زیورات بناون شروع کر دیے ۔ 1835 توں اِس وقت تک پنج ارب (یعنی 60 ہزار ٹن) چاندی دے سکے بنائے جا چکے سن جنہاں دے پگھلا دیئے جانے دا خطرہ موجود سی ۔ اس لئے حکومت نوں مجبوراً ہندوستانی روپے دی قیمت وچ اضافہ کرنا پڑا تے اس طرح اک پاونڈ 15 روپے توں گر کر 10 روپے کےبرابر ہو گیا ۔ [۴۶] 23 اپریل 1918 نوں امریکی حکومت نے Pittman Act بنا کر امریکی عوام دی تقریباً 52 کروڑ اونس چاندی ضبط کر لی (بہ عوض کاغذی کرنسی) تے اتوں ہندوستان بھیج دتا تاکہ ہندوستان وچ کاغذی کرنسی دی ساکھ بہتر ہُندی جائے تے چاندی اُتے توں بوجھ کم ہو جائے ۔
برطانایہ وچ 1821 توں سونے دے سکّے قانونی کرنسی دا درجہ رکھدے سن ۔ امریکا آسٹریلیا تے کینیڈا وچ وی ایہ بہت مقبول سن ۔ فرانس تے جرمنی دی جنگ (1870–1871) وچ فرانس دی شکست دے بعد جرمنی نے فرانس توں تاوان جنگ 5 ارب فرانک دا لگ بھگ 20 فیصد (تقریباًًً 325 ٹن) سونے دی شکل وچ وصول کیتا تے اپنی کرنسی نوں چاندی توں ہٹا کر سونے دی کرنسی اختیار دی کیونکہ چاندی دی مقبولیت گِرانی سی ۔ لیکن اسی دوران ہندوستان وچ برطانوی راج صدیوں توں رائج سونے دی کرنسی ہٹا کر چاندی دی تے پھر کاغذ دی کرنسی نافذ کرنے وچ مصروف رہیا ۔ جولائی 1926 وچ حکومت ہی دے بنائے ہوئے Hilton Young Commission نے وی ہندوستان وچ حقیقی گولڈ اسٹینڈرڈ دی سفارش دی پر حکومت نے نظر انداز کر دی ۔ چاندی دی کرنسی دی موجودگی وچ مرکزی بینکاراں نوں کاغذی کرنسی دا رواج عام کرنے وچ سخت دشواری دا سامنا سی ۔ بینکار جانتے سن کہ صدیوں توں لوگ چاندی وچ بچت کردے آئے نیں ۔ 1869 وچ بیرون الفانسو ڈی روتھشیلڈ نے کہیا سی کہ "ہوچ چاندی دی کرنسی نوں مکمل طور اُتے ختم کرنا پڑے گا تاکہ دنیا دے سرمائے (capital) دا وڈا حصہ برباد کیتا جا سکے ۔ ایہ بہت وڈی تباہی ہو گی ۔ " [۴۸] اس دے بعد جرمنی وچ چاندی دی ٹکسالیں 1871 وچ بند دی گئیں ۔ امریکا وچ ایہ 1873 وچ بند ہوئیں جیس دے بعد 1874 توں چاندی دی قیمت گرنا شروع ہوئی ۔ 1879 وچ یورپ وچ Latin Monetary Union نے وی چاندی دی آخری ٹکسال بند کر دی تے اسی سال امریکا وچ حکومت نے کاغذی کرنسی دے بدلے چاندی دی بجائے سونا واپس کرنا شروع کیتا ۔ ہندوستان وچ چاندی دی ٹکسالوں نوں 1893 وچ بند کیتا گیا ۔ چین نے چاندی دی ٹکسالیں بند کرنے توں انکار کر دتا تے اوتھے چاندی دی ٹکسالیں 1935 تک سکے بناتی رنیں ۔ 1879 توں 1935 تک چاندی دی قیمت سونے دے مقابلے وچ پنج گنا کم ہو گئی ۔ [۴۹] چاندی دی کرنسی نوں ختم کر دے کاغذ نوں کرنسی بناون وچ اک خفایہ تنظیم The Pilgrims Society نے نہایت اہم کردار ادا کیتا سی ۔ [۵۰] پہلی جنگ عظیم دے بعد 1932 وچ ہندوستان دی برطانوی حکومت نے ہندوستان دی ساری چاندی جمع کر دے یک لخت بین الاقوامی مارکیٹ وچ چھڈ دی جیس توں چاندی دی قیمت بہت گر گئی تے اس طرح چین نوں وی ٹکسالیں بند کرنے اُتے مجبور کیتا جا سدا ۔ [۵۱] ٹکسالوں دی بندش توں پہلے ٹکسالیں اجرت دے عوض عوام توں چاندی لے کر اتوں سکوں وچ تبدیل کر دتا کر تی سن تے اتوں Free silver کہندے سن کیونکہ سکے بنوانے دی کوئی حد مقرر نہ سی ۔ بندش دے بعد ایہ سہولت عوام توں چھین لی گئی لیکن حکومت دے کول ایہ حق برقرار رہیا ۔ گولڈ اسٹینڈرڈ توں مراد ایسی کاغذی کرنسی سی جتوں سونے وچ تبدیل کیتا جا سدے[۵۲] ۔ یا دوسرے الفاظ وچ گولڈ اسٹینڈرڈ مالیاتی نظام دی اک قسم سی جیس وچ اک کاغذی روپیہ،(یا ڈالر، پاونڈ وغیرہ) سونے دی اک مخصوص مقدار دی نمائندگی کیتا کردا سی ۔ [۵۳] یعنی کاغذی روپیا سونے دے سکے دی رسید یا ٹوکن دی حیثیت رکھدا سی نہ کہ fiat کرنسی دی ۔
گولڈ اسٹینڈرڈ دی اقساملگ بھگ 500 سال پہلے تک گولڈ اسٹینڈرڈ توں مراد اوہ قوانین ہُندے سن جو سونے دے سکے دا صرف وزن تے خالصیت (قیراط) بیان کردے سن ۔ لیکن بعد وچ گولڈ اسٹینڈرڈ دے ناں توں ایتوں قوانین بنائے جانے لگے جو کاغذی کرنسی نوں سونے دا متبادل قرار دیندے سن ۔
کلاسیدی گولڈ اسٹینڈرڈ وچ مندرجہ ذیل چھ خوبیاں موجود سن جو رفتہ رفتہ ختم ہُندی چلی گئیں تے گولڈ اسٹینڈرڈ محض فراڈ بن کر رہ گیا ۔
ہندوستان وچ قانون تو گولڈ اسٹینڈرڈ دا بنا سی لیکن چند سالوں بعد ہی عملی طور اُتے "گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ" رواج دے دتا گیا تے حقیقی گولڈ اسٹینڈرڈ دے تقاضے شاعر وی پورے نہ ہو سکے ۔ [۵۵] حقیقی طلائی معیار وچ سونا چاندی بغیر کسی روک ٹوک دے عوام دی دسترس وچ ہُندا اے کیونکہ سونے چاندی دے سکے گردش وچ ہُندے نیں ۔ برطانیا وچ طلائی معیار دا قانون 1816 وچ بنا سی جیس دے بعد اگلے سال سونے دا سکہ "سوورین" (sovereign) جاری کیتا گیا جو 22 قیراط سونے توں بنا سی تے اس وچ 7.322 گرام خالص سونا ہُندا سی ۔ ایہ اک پاونڈ یعنی 20 چاندی دے شلنگ دے برابر سی ۔ نومبر 1864 وچ اسدی قیمت 10 ہندوستانی روپے دے مساوی قرار دی گئی سی ۔ (یعنی سوورین دی شکل وچ 24 قیراط سونے دی قیمت لگ بھگ 15.93 روپیا فی تولہ سی ) ۔ 26 جون 1893 نوں سوورین دی قیمت بڑھا کر 15 روپے قرار دی گئی ۔ (یعنی لگ بھگ 24 روپے فی تولہ)
گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ دے نظام وچ سونے چاندی دے سکّے گردش وچ نہیں ہُندے سن تے حکومت اس بات دی ضمانت دیتی سی کہ کاغذی روپیا دے بدلے اک مقررہ مقدار وچ سونا یا چاندی دی جائے گی جو حکومت (یا مرکزی بینک) دے کول محفوظ رکھی ہُندی سی ۔ اس زمانے وچ لوکاں دا بینک توں کاغذی روپیا دے بدلے سونا یا چاندی حاصل کرنا بہت مشکل بنا دتا گیا سی ۔ اب سونا چاندی عوام دی دسترس توں نکل گیا سی کیونکہ اب بینک دی روک ٹوک درمیان وچ آ گئی سی ۔ تریخ گواہ اے کہ اس ضمانت دی آڑ وچ امریکا تے برطانیا دے مَرکزی بینکاںنے دنیا بھر دے عوام دا سونا چاندی وڈی مقدار وچ ہڑپ کر لیا ۔ ہندوستان دی برطانوی حکومت نے اس دوران وڈی مقدار وچ سونا ہندوستان توں انگلستان بھیجا تے اس طرح ہندوستان وچ سونے دی قلّت پیدا ہو گئی سی جیس نوں چھپانے دے لئے اصلی سکّوں دی جگہ کاغذی کرنسی نوں ہی قانونی کرنسی قرار دتا گیا ۔ ہندوستان وچ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ 1898 وچ Fowler Report دے بعد باضابطہ طور اُتے نافذ کیتا گیا تے اک ہندوستانی روپیا اک شلنگ تے چار پینس (1s 4d) دے برابر قرار دتا گیا ۔ ایہ درحقیقت اسٹرلنگ ایکسچینج اسٹینڈرڈ سی ۔  برطانایہ وچ اس نظام نوں لانے دی وجہ ایہ سی کہ پہلی جنگ عظیم دے بعد برطانیا پہ 85 کروڑ پاونڈ دا قرضہ چڑھ چکیا سی تے حکومت دے اخراجات دا 40 فیصد سود ادا کرنے اُتے خرچ ہُندا سی ۔ (سو سال بعد آج برطانیا پہ 31 ارب پاونڈ دا قرضہ اے) ۔ برطانیا وچ ایہ نظام صرف 6 سال (1925 توں 1931 تک) چل سدا ۔ مئی 1931 وچ آسٹریا دے سب توں وڈے بینک وچ بینک رن ہویا تے اوہ بینک ناکام ہو گیا ۔ ایہ بینک رن اسی سال جرمنی تے برطانیا تک پہنچ گیا ۔ 19 ستمبر 1931 وچ برطانیا نے ایہ نظام ختم کر دتا جیس توں برطانوی پاونڈ دی قیمت وڈی تیزی توں گری ۔ چونکہ ہندوستانی روپیا پاونڈ توں منسلک سی اس لئے روپے دی قدر وی بہت کم ہو گئی ۔ صرف تن چار مہینوں وچ ہندوستان وچ سونے دی قیمت 45 فیصد اضافہ دے بعد لگ بھگ 32 روپے تولہ ہو گئی ۔ ایہ سب مرکزی بینکاںدی جانب توں ذخیرہ شدہ سونے دی مالیت توں کنیں زیادہ نوٹ چھاپندا نتیجہ سی ۔ اس سارے بحران وچ مرکزی بینکاںنے خوب خوب کمایا ۔ مالیات دی دنیا وچ مبہم تے ذو معنی اصطلاحات دا استعمال بہت عام اے ۔ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ وچ لفظ ایکسچینج توں مراد بل آف ایکسچینج سی جو اک بینک ڈرافٹ ہُندا سی تے اس زمانے وچ بین الاقوامی ادائیگیوں وچ بہت استعمال ہُندا سی ۔ [۵۹] گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ دا لب لباب ایہ سی کہ سونے دے بدلے کاغذ لے لو ۔ عوام نوں جےچہ کاغذی رسید دے بدلے سونا نہیں دتا جاندا سی پر اب وی عوام دا سونے اُتے حق تسلیم کیتا جاندا سی ۔
"Because gold is honest money, it is disliked by dishonest men" Dr. Ron Paul گریشام دا قانونGresham's law معیشت دا اک بنیادی اصول اے جو بتاتا اے کہ اچھی (مہنگی) کرنسی ہمیشہ بُری (سستی) کرنسی توں شکست کھا جاندی اے ۔ (Bad money drives out good, because good and bad coin cannot circulate together) ۔ ایہی اصول بتاتا اے کہ سونےیا چاندی دی کرنسی تے کاغذی کرنسی اک نال نہیں چل سکدے ۔ [۶۸] چونکہ کرنسی دی شکست ملک دی شکست ہُندی اے اس لئے دوسرے الفاظ وچ جے کسی ملک وچ اچھی کرنسی (مثلاً ہارڈ کرنسی) رائج ہو تے پڑوس دے ملک وچ کاغذی کرنسی رائج ہو تو ہارڈکرنسی والے ملک دی شکست یقینی اے ۔ جے ہم تریخ اُتے نظر ڈالیں تو پتہ چلتا اے کہ پہلے گولڈ اسٹینڈرڈ نے ہارڈ کرنسی نوں مات دی ۔ پھر فی ایٹ کرنسی نے گولڈ اسٹینڈرڈ نوں اُکھاڑ پھیندا ۔ اسدے بعد debt money نے فی ایٹ منی نوں شکست دی ۔ تے جے مستپہلے وچ debt money توں وی بدتر کوئی کرنسی ایجاد ہو گئی تو اوہ دنیا بھر وچ چھا جائے گی مثلاً ڈیجیٹل کرنسی ۔ (دیکھیئے کیش دے خلاف جنگ)
گولڈ اسٹینڈرڈ دے قوانین درحقیقت ان ہی دونے شرائط نوں پورا کردے نیں ۔ بریٹن ووڈز کانفرنس (1944) دے ذریعے ایہ ہی دونے قوانین عالمی سطح اُتے نافذ کیئے گئے سن ۔ گریشام دا قانون صرف اُسی صورت وچ فیل ہو سکتا اے جدوں دنیا بھر دے عوام کاغذی کرنسی یا ڈیجیٹل کرنسی قبول کرنے توں انکار کر دیں ۔ امریکا تے گولڈ اسٹینڈرڈابتدا ہی توں امریکا وچ دو دھاتی نظام (bimetallic standard) قائم سی یعنی 1792ء توں ڈالر دی قیمت سونے تے چاندی دونے دے وزن تے خالصیت (قیراط) دے لحاظ توں بیان دی جا سکتی سی تے ڈالر دا سکہ سونے دا وی ہُندا سی تے چاندی دا وی ۔ اس وقت امریکا وچ چاندی دی قیمت 1.293 ڈالر فی اونس سی تے سونا چاندی توں 15 گنا مہنگا سی ۔ لیکن اس وقت باقی دنیا وچ سونا چاندی توں پندرہ دی بجائے ساڑھے پندرہ گنا مہنگا سی ۔ دوسرے الفاظ وچ امریکا وچ سونا باقی دنیا توں سستا سی تے اسی وجہ توں سونے دے امریکی ڈالر دا سکہ وڈی مقدار وچ دوسرے ممالک وچ چلا گیا تے امریکا وچ عملاً چاندی دے ڈالر دا سکہ گردش وچ رہیا[۷۰] ۔ برطانایہ 1819 وچ[۷۱] ، کینیڈا 1853 وچ تے نیو فاونڈ لینڈ 1865 وچ [۷۲] گولڈ اسٹینڈرڈ اپنا چکے سن ۔ جرمنی نے 1871 وچ گولڈ اسٹینڈرڈ اپنا لیا سی ۔ امریکا وچ 1873 وچ سکوں توں متعلق قانون وچ ترمیم کر دے چاندی دا لفظ ہٹا دتا گیا تے عملاً گولڈ اسٹینڈرڈ اپنا لیا گیا جتوں عوام نے crime of 1873 دا ناں دتا ۔ (تے جتوں عین سو سال بعد ترک کر دتا گیا) ۔ اس قانون توں امریکا وچ سرکاری سطح اُتے دو دھاتی نظام دا خاتمہ ہو گیا ۔  1879 وچ امریکا بظاہر دوبارہ دھاتی کرنسی اُتے واپس آ گیا لیکن اس دفعہ چاندی نوں کرنسی نہیں قرار دتا گیا بلکہ صرف سونے نوں کرنسی قرار دتا گیا ۔ عوام نوں کاغذی نوٹوں دے بدلے سونے دے سکے دیے جانے لگے جیس توں عوام دا کاغذی کرنسی اُتے اعتبار بحال ہو گیا تے اکثریت نے کاغذی نوٹوں نوں ہی استعمال کرنے نوں ترجیح دی ۔ عوام دا وڈی شدت توں اصرار رہیا کہ چاندی نوں وی کرنسی بنایا جائے پر 1900 وچ دوبارہ صرف سونے نوں ہی قانوناً کرنسی قرار دتا گیا ۔
انگلینڈ تے گولڈ اسٹینڈرڈانگلینڈ دے سنار لوکاں دے سونے دی حفاظت کرنے دی ہزار سالہ شہرت رکھدے سن ۔ اندی جاری کردہ رسیدیں ان دے علاقے دی کرنسی بن جاندی سن ۔ اوہ فریکشنل ریزرو بینکنگ دے سارے گُر جانتے سن ۔ سب توں پہلے انہاں نے ایہ راز جان لیا کہ جے چاندی دا کرنسی دا درجہ ختم کر دتا جائے تو سونے دی بجائے سونے دی رسید توں ہی کام چل سکتا اے کیونکہ چاندی روگٹھ دی لین دین وچ استعمال ہونے والی دھاتی کرنسی اے جبکہ سونے دا سکہ شاعر کبھار ہی استعمال ہُندا اے ۔ اس طرح ہارڈ کرنسی دی جگہ کاغذی کرنسی دا نظام لایا جا سکتا اے جیس توں اندی دولت تے اقتدار وچ بے انتہا اضافہ ہو سکتا اے ۔ انگلینڈ وچ 1377 توں 1816 تک سونا چاندی توں 16 گنا مہنگا ہویا کردا سی[۷۸] جبکہ اس وقت فرانس (جو اس زمانے وچ ساُتے پتے سی) تے باقی یورپ وچ سونا چاندی توں ساڑھے پندرہ گنا مہنگا سی ۔ اس طرح سونا انگلینڈ آنے لگیا تے چاندی باہر جانے لگی ۔ 1816 تک بینک آف انگلینڈ اتنا سونا جمع کر چکیا سی کہ اس نے دنیا وچ سب توں پہلے گولڈ اسٹینڈرڈ نافذ کر لیا تے اس طرح قانونی طور اُتے چاندی دا کرنسی دا درجہ ختم کر دتا ۔ ایہ بینکار اس راز توں اچھی طرح واقف سن کہ گولڈ اسٹینڈرڈ آخر کار کاغذی اسٹینڈرڈ وچ تبدیل ہو جاندا اے (دیکھیے گریشام دا قانون) ۔ (1717 وچ برٹش ٹریژری وچ اک اونس دا سونے دا سکہ 21 شلنگ دے عوض دستیاب سی ۔ ) 1844 وچ حکومت برطانیا نے Bank Charter Act 1844 منظور کیتا جیس توں بینکاںدی بے تحاشہ کرنسی نوٹ چھاپندی آزادی ختم ہو گئی ۔ لیکن بینکاںنے فوراً اس قانون دا توڑ دریافت کر لیا تے چیک تے ڈرافٹ دے ذریعے تخلیق دولت دا کام جاری رکھیا جو اس قانون دی زد وچ نہیں آندا سی ۔ 1834 توں 1914 تک اک برٹش پاونڈ 4.867 امریکی ڈالر دے برابر سی ۔ 1914 وچ امریکا وچ فیڈرل ریزرو بننے توں دنیا بھر نوں قرض دینے دا حق انگلینڈ دے ہتھ توں نکل کر امریکا دے ہتھ وچ چلا گیا تے 1933 تک پاونڈ دی قیمت گر کر 2.214 ڈالر رہ گئی جو اگست 2008 نوں محض 1.853 ڈالر ہو گئی ۔ [۷۹] افراط زر
 کاغذی کرنسی پہلے تو حکومت دے کول موجود سونے چاندی دی مالیت دے برابر مقدار وچ چھاپی جاندی سی لیکن 1971 وچ بریٹن ووڈ معاہدہ ٹوٹنے دے بعد ایسی کوئی روک ٹوک باقی نہیں رہی اے ۔ ایہی وجہ اے کہ کرنسی کنٹرول کرنے والے ادارے تے حکومتیں اپنی آمدنی بڑھانے دے لئے زیادہ توں زیادہ کرنسی چھاپندے خواہشمند ہُندے نیں ۔ لیکن جے کرنسی زیادہ چھاپی جائے تو افراط زر دی وجہ توں اس دی قدر لامحالہ کم ہو جاندی اے ( یعنی اس دی قوت خرید کم ہو جاندی اے) اس طرح لوکاں دا تے باقی دنیا دا اعتبار اس کرنسی اُتے کم ہونے لگتا اے ۔ جو کرنسی چھاپنوالے ادارے یا حکومت دے لئے نقصان دہ ثابت ہُندا اے کیونکہ لوگ اب دوسری کرنسی ول رجوع کرنے لگتے نیں ۔ اس لئے حکومتیں اک حد توں زیادہ کرنسی نہیں چھاپ پاتیں ۔ اسدی مثال سونے دا انڈا دینے والی مرغی دی طرح اے جتوں ذبح نہ کرنا ہی سود مند رہندا اے ۔ لیکن تھوڑی تھوڑی مقدار وچ وی مسلسل کاغذی کرنسی چھپتے رہنے توں اس کرنسی دی قوت خرید کم ہُندی چلی جاندی اے ۔ اس دے بر عکس دھاتی کرنسی دی قدر وقت دے نال ودھدیچلی جاندی اے ۔ اسی لئے بین الاقوامی مالیاتی فنڈ اپنے رکن ممالک نوں اس بات اُتے مجبور کردا اے کہ اوہ اپنی کرنسی نوں سونے توں منسلک نہ کرو ۔ [۸۱] جے کوئی کرنسی سونے توں منسلک ہو گی تو آئی-ایم-ایف دے لئے اسدی شرح تبادلہ اپنی مرضی دے مطابق کنٹرول کرنا مشکل ہو جائے گا ۔ پچھلی دہائی وچ زمبابوے دی حکومت نے اپنی بقا دے لئے بے تحاشہ کاغذی کرنسی چھاپ کر اپنی آمدنی وچ اضافہ کیتا ۔ اس دے نتیجہ وچ 2008 وچ زمبابوے دے 1200 ارب ڈالر صرف اک برطانوی پاونڈ دے برابر رہ گئے ۔ اسقدر افراط زر دی وجہ توں زمبابوے وچ شرح سود %800 تک جا پہنچی سی ۔ [۸۲] کاغذی کرنسی دا کمال ایہ اے کہ کسی نوں اپنی ودھدیہوئی غربت دا احساس نہیں ہُندا ۔ جے کسی مزدور دی تنخواہ پنج فیصد کم کر دی جائے تو اتوں شدید اعتراض ہُندا اے ۔ لیکن جدوں افراط زر دی وجہ توں اسدی تنخواہ دی قوت خرید دس فیصد کم ہو جاندی اے تو اوہ اتنا اعتراض نہیں کردا ۔ جتنے سالوں وچ کسی دی تنخواہ دوگنی ہُندی اے اتنی ہی مدت وچ سونے دی قیمت ( تے مہنگائی ) تن گنی ہو چکی ہُندی اے ۔
علاء الدین خلجی دے دور حکومت (1296–1316 عیسوی) وچ ہر چیز دی قیمتوں اُتے انتہائی سختی توں کنٹرول رکھیا جاندا سی ۔ اس زمانے وچ اک عام فوجی سپاہی دی تنخواہ لگ بھگ 20 تندا ماہانہ ہویا کردی سی جبکہ اک تندے وچ 10 من چاول بکتا سی ۔ اس وقت دا اک تنکہ بعد دے شیر شاہ سوری دے اک روپیا دے بالکل برابر سی ۔ [۸۶]
مختلف کرنسی دے سالانہ افراط زرسونا اک غیر اعلانایہ بین الا اقوامی زرِ کثیف (ہارڈ کرنسی) اے ۔ اسدی قیمت دے بڑھنے توں کسی ملک دی کاغذی کرنسی وچ ہونے والے افراط زر (مہنگائی) دا بخوبی اندازہ ہو جاندا اے ۔ 18 نومبر 2011 تک سونے دی قیمت وچ ہونے والا سالانہ فیصد اضافہ مختلف کرنسی وچ مندرجہ ذیل اے ۔
اگر پہلی جنوری 2001 توں پہلی جنوری 2014 تک دی سونے دی قیمتوں دا جائیزہ لیا جائے تو پتہ چلتا اے پچھلے تیرہ سالوں وچ پاکستانی کرنسی دی قیمت وچ ساڑھے ست گنا تے ہندوستانی کرنسی دی قیمت وچ پنج گنا کمی آئی اے جبکہ اسی دوران ایران وچ مہنگائی لگ بھگ 60 گنا بڑھ چکی اے ۔ [۸۹]
تریخ دے بد ترین افراط زراگر کرنسی دھاتی ہو تے سکّے اپنی مالیت خود رکھدے ہوں تو افراط زر ناممکن ہو جاندا اے ۔ دھاتی کرنسی وچ افراط زر صرف اسی صورت وچ ممکن ہُندا اے جدوں اس دھات دی اتنی وڈی کان دریافت ہو جائے کہ دنیا بھر دی ضرورت توں زیادہ ہو کیونکہ دھاتی کرنسی عالمی قبولیت رکھدی اے ۔ اسدے برعکس کاغذی کرنسی چھاپ دے حکومتیں اپنی آمدنی تو بڑھا لیتی نیں لیکن اپنے عوام نوں غریب بنا دیتی نیں ۔ اس طرح اوہ اپنے عوام توں خفایہ طور اُتے انفلیشن ٹیکس وصول کردی نیں ۔ 1945–46 وچ ہنگری وچ اتنی زیادہ کاغذی کرنسی چھاپی گئی کہ ہر چیز دی قیمت اربوں کھربوں پینگو تک جا پہنچی ۔ حکومت نے ایتوں کرنسی نوٹ جاری کیئے جنہاں اُتے مالیت نہیں لکھی ہُندی سی تے روزانہ صبح ریڈیو اُتے اعلان ہُندا سی کہ آج اس دی مالیت کیتا ہو گی ۔ 18 اگست 1946 نوں پرانی کرنسی پینگو دی جگہ نئی کرنسی فورنٹ جاری کیتی گئی ۔ اک فورنٹ 400,000,000,000,000,000,000,000,000,000 پینگو دے برابر سی (یعنی 400 ارب ارب ارب پینگو دے برابر) ۔  1919 وچ اک امریکی ڈالر 9 جرمن مارک دے برابر سی ۔ صرف چار سال بعد نومبر 1923 وچ اک ڈالر 4200 ارب مارک دے برابر ہو چکیا سی[۵۶] ۔ اک ڈبل روٹی دی قیمت 400 ارب مارک ہو چکی سی ۔ [۹۰] 15 نومبر 1923 نوں جرمنی وچ نئی کرنسی رینٹن مارک جاری کیتی گئی ۔ اک نیا مارک پرانے 1000 ارب مارک دے برابر قرار دتا گیا ۔ پرانا مارک پیپیر مارک کہلاتا سی ۔  اسی طرح تردی وچ نوٹوں اُتے توں صفر کم کرنے دے لئے یکم جنوری 2005 نوں نیا ٹرکش لیرا جاری کیتا گیا ۔ اک نیا ٹرکش لیرا 1,000,000 پرانے ٹرکش لیرا دے برابر مقرر کیتا گیا ۔ 
سونے چاندی دی قیمت دا اتار چڑھاومنڈی دی دوسری ساری چیزوں دی طرح سونے چاندی دی قیمت وی طلب و رسد دے قانون دے مطابق ہونی چاہیے ۔ جدوں وی بینکاںتے بچت اسکیموں دی شرح سود وچ کمی آندی اے تو سونے دی قیمت بڑھنے لرفتار اے کیونکہ جے خاطر خواہ منافع دی امید نہ راے تو لوگ افراط زر دے نقصان توں بچنے دے لئے اپنی جمع پونجی سونے دی شکل وچ رکھنا پسند کردے نیں جتوں صدیوں توں "محفوظ جنت" تصوّر کیتا جاندا اے ۔ لیکن جے بہت سارے لوگ اپنی کاغذی کرنسی دے بدلے سونا لے لیں گے تو کاغذی کرنسی دی وقعت وچ کمی آجائے گی تے سونے دی قیمت چڑھ جائے گی[۹۲] اس لئے وڈے وڈے مرکزی بینک سونے چاندی دی قیمت گرانے دی کوشش کردے نیں ۔ [۹۳]
[۹۴]
[۹۵]
[۹۶][۹۷][۹۸]
[۹۹]
[۱۰۰]
1970 وچ چاندی دی قیمت 1.63 ڈالر تے سونے دی قیمت 35 ڈالر فی اونس سی ۔ جنوری 1980 وچ چاندی دی قیمت بڑھ کر لگ بھگ 50 ڈالر فی اونس ہو گئی سی تے کاغذی کرنسی اُتے لوکاں دا اعتماد ڈگمگانے والا سی ۔ سونے دی قیمت وی صرف دیڑھ مہینے وچ دگنی ہو کر 850 ڈالر فی اونس تک پہنچ گئی سی ۔ [۱۰۲] کاغذی کرنسی دا مستپہلے بچانے دے لئے فیڈرل ریزرو نے شرح سود بڑھا کر 20 فیصد کر دی (جو شاعر تریخ وچ نہیں رہی) تے نیویارک مرکنٹائل ایکسچینج توں نئے قاعدے قانون نافذ کروائے ۔ اسدے نتیجے وچ چاندی دے وڈے تاجر (Hunt Brothers) دیوالایہ ہو گئے لیکن دو مہینوں وچ چاندی دی قیمتیں 80 فیصد تک گر گئیں ۔ اسدے بعد دوبارہ کسی ایتوں گولڈ رن توں بچنے دے لئے عالمی سطح اُتے سونے دی لیزنگ شروع کیتی گئی تاکہ سونے دی قیمتیں کنٹرول دی جا سکیتیاں ۔ 1990 دی دہائی وچ سونے دی قیمتیں گرنے دی وجہ ایہی سونے دی لیزنگ سی ۔ اسدی وجہ توں سونا برآمد کرنے والے ممالک (جنوبی افریقہ، چین تے روس) وڈے خسارے وچ راے ۔ [۱۰۳] اپریل 2013 توں سونے دی قیمت اچانک گرنے دی وجہ کومیکس وچ کاغذی سونے دے کنٹریکٹ (Gold Future) دی وڈے پیمانے اُتے فروخت سی جو امریکا دی جے پی مورگن سیکوریٹیز تے HSBC سیکوریٹیز نے بیچے سن ۔ [۱۰۴] اسی طرح 28 نومبر 2014 نوں نیویارک کومیکس وچ 50 ٹن کاغذی سونے دے کنٹریکٹ یک لخت بیچ کر قیمت گرائی گئی سی ۔ [۱۰۵] امریکی فیڈرل ریزرو دے بارہویں تے مشہور چیر مین مسٹر ووکر (Mr. Volcker) نےاک دفعہ کہیا سی کہ "سونا میرا دشمن اے تے وچ ہمیشہ نظر رکھدا ہوں کہ میرا دشمن کیتا کر رہیا اے" ۔ [۱۰۶] َ[۱۰۷] مسٹر ووکر 1979 توں 1987 تک فیڈرل ریزرو دا چیرمین رہیا سی تے 1980 وچ سونے دی بے قابو ہُندی ہوئی قیمتوں نوں لگام دینے وچ اسدا وڈا ہتھ سی ۔ 1971 وچ جدوں اوہ ٹریژری دا انڈر سیکریٹری سی اس نے بریٹن ووڈز دا معاہدہ توڑنے وچ مرکزی کردار ادا کیتا سی تے اتوں اس اُتے فخر سی ۔ [۱۰۸] 1997 وچ جدوں سونے دی قیمتیں بہت گری ہوئی سن سوئیزرلینڈ نے اپنے 2600 ٹن سونے وچ توں 1400 ٹن سونا بیچنے دا ارادہ ظاہر کیتا جتوں 2004 تک مکمل کر لیا ۔ [۱۰۹][۱۱۰] اس توں سونے دی قیمت گر کر 309 ڈالر فی اونس رہ گئی ۔ اسی دوران برطانایہ نے اعلان کیتا کہ اوہ 415 ٹن سونا 1999–2000 دے دوران بیچے گا ۔ اسی عرصے وچ آئی ایم ایف نے وی 435 ٹن سونا بیچا ۔ اس طرح سونے دی قیمت مزید گر کر 258 ڈالر تک آ گئی جو پچھلے 22 سالوں دی کم ترین قیمت سی ۔ اس دا فائدہ اٹھاتے ہوئے بینکاراں نے افریقہ وچ سونے دی کانیں کوڑیوں دے داموں خرید لیں ۔ شبہ کیتا جاندا اے کہ مرکزی بینکاںول توں بیچا جانے والا بیشتر سونا مرکزی بینک دے ہی مالکان نجی حیثیت توں خرید لیتے نیں ۔ لندن بُلین مارکیٹ کچھ اس طرح کام کردی اے کہ عام طور اُتے خریدار دی شناخت ممکن نہیں ہُندی ۔ [۱۱۱]
سن 2012 تک پچھلے پونے تن سالوں وچ سنٹرل بینکاںنے 1100 ٹن سونا خریدا جبکہ اس توں پہلے دے تن سالوں وچ انہاں نے 1143 ٹن سونا بیچا سی ۔ روس تے چین کئی سالوں توں سونا جمع کر راے نیں ۔ 1911 وچ میکسینوں نے 100 ٹن سونا خریدا ۔ 2012 تک چین دے عوام نے پچھلے پنج سالوں وچ 4800 ٹن سونا سکوں تے بسکٹ (پانسہ) دی شکل وچ خریدا ۔ 2013 وچ چین نے 2200 ٹن سونا خریدا ۔ [۱۱۵] چین اب دنیا وچ سب توں زیادہ سونا کانوں توں نکالتا اے پر اک تولہ وی بیچنے نوں تیار نہیں ۔ سونے دی اس طرح خریداری مغربی ممالک دے لئے اک وڈا درد سر بن گئی اے کیونکہ ایہ اس بات ول واضح اشارہ اے کہ کاغذی کرنسی اُتے اعتبار نہ کرنے والوں دی تعداد تیزی توں ودھدیجا رہی اے ۔ ایہ مشرقی ممالک دا کاغذی کرنسی اُتے اعتبار سی جیس نے انیسویں تے بیسویں صدی وچ مغربی ممالک نوں فوجی و تجارتی برتری تے خوشحالی عطا دی سی ۔ [۱۱۶] بریٹن وڈز دا معاہدہجدوں کوئی اک ملک کسی دوسرے ملک دی کاغذی کرنسی اُتے کنٹرول حاصل کر لیتا ہےتو اوہ وڈے پوشیدہ طریقے توں اُس دوسرے ملک دی معیشت، صنعت، تجارت تے دولت پرحاوی ہو جاندا اے ۔ بریٹن اوڈز سسٹم بناون دا اصل مقصد وی اسی طرح توں دنیا بھر اُتے امریکی بینکاراں دی حکمرانی قائم کرنا سی ۔ جیس سال بریٹن ووڈز دا معاہدہ طے پایا اسی سال نوبل انعام یافتہ مصنف Friedrich Hayek نے اپنی کتاب "غلام مملیکت دا رستہ" (The Road to Serfdom) وچ لکھیا "سارے لوکاں اُتے جو حاکمیت معاشی کنٹرول عطا کردا اے اس دی سب توں بہترین مثال فورین ایکسچینج دے شعبہ وچ واضح اے ۔ جدوں (مارکیٹ دی بجائے) ریاست فورین ایکسچینج کنٹرول کرنا شروع کردی اے تو شروع وچ تو کسی دی ذاتی زندگی اُتے کوئی اثر پیندا محسوس نہیں ہُندا تے زیادہ تر لوگ اتوں بالکل نظر انداز کر دیندے نیں ۔ لیکن بہت توں یورپی ممالک دے تجربات دے بعد دانشوروں نے اس طرز عمل نوں مکمل عالمی حاکمیت (totalitarianism) دی جانب فیصلہ کن پیشرفت قرار دتا اے ۔ ایہ درحقیقت سارے لوکاں نوں ریاست دی مطلق العنانی دے حوالے کر دینا اے ۔ ایہ فرار ہونے دے سارے راستے بند کر دیتا اے، نہ صرف امیروں دے بلکہ ہر کسی دے ۔ [۱۱۷]"   دوسری جنگ عظیم تک دنیا بھر دے عوام وچ کاغذی کرنسی دا رواج مستحکم ہو چکیا سی لیکن مشکل ایہ سی کہ مرکزی بینک آپس وچ کس طرح لین دین (بزنس) کرو ۔ کوئی وی مرکزی بینک کسی دوسرے مرکزی بینک دی چھاپی ہوئی کاغذی کرنسی قبول کرنے نوں تیار نہیں سی تے سونے دا مطالبہ کردا سی ۔ اس مشکل نوں حل کرنے دے لئے دوسری جنگ عظیم دے دوران جولائی 1944 وچ بریٹن ووڈز، نیو ہیمپشائر، امریکا دے مقام اُتے اک کانفرنس منعقد کیتی گئی ۔ اس کانفرنس دے نتیجے وچ بین الاقوامی مالیاتی فنڈ (المعروف آئی-ایم-ایف) تے ورلڈ بینک وجود وچ آئے ۔ اس کانفرنس وچ 44 اتحادی ممالک دے 730 مندوبین نے شرکت دی سی جیس وچ روس وی شامل سی پر جاپان شامل نہیں سی ۔ اسدے اک سال بعد ہیروشیما اُتے ایٹم بم گرایا گیا ۔ اس کانفرنس دے دوران ہندوستان دے مندوب نے سوال پوچھا کہ gold convertible exchange توں کیتا مراد لیا جائے گا ۔ اسدا گول مول جواب دتا گیا کہ امریکی ڈالر توں جتنا چانیں سونا خریدا جا سکتا اے اس لئے اس ایکسچینج توں ڈالر ہی مراد لیا جائے ۔ [۱۲۰] اس معاہدے دے مطابق 35 امریکی ڈالر اک اونس سونے دے برابر طے پائے سن تے امریکہ 35 ڈالر دے عوض اتنا سونا دینےدا پابند سی ۔ دنیا دی دیگر کرنسیوں دی قیمت امریکی ڈالر دے حساب توں طے ہُندی سی ۔ اس معاہدے وچ وڈی چالادی توں سونے چاندی دی بجائے ڈالر نوں کرنسی دا معیار مقرر کیتا گیا یعنی سونے دی بجائے معیار سونا دی آڑ وچ "معیار ڈالر" لایا گیا ۔ اس کانفرنس دے معاہدے دا مسودہ انگریز ماہر معاشیات جان مینارڈ کینز نے بنایا سی جو بینک آف انگلینڈ دا ڈائریکٹر سی ۔ اوہ چاہندا سی کہ اک ہی عالمی کرنسی ہو جو نہ سونے توں منسلک ہو نہ سیاسی دباو دے تحت آئے پر اوہ مندوبین نوں اس اُتے قائل نہ کر سدا ۔ صاف ظاہر ہُندا اے کہ کینیز اپنے آقاوں دے لئے کام کر رہیا سی ۔ دو سال بعد اسدا انتقال ہو گیا ۔ [۱۲۱] اس معاہدے دے بعد دوسرے ممالک اپنی کرنسی نوں امریکی ڈالر توں اک مقررہ نسبت اُتے رکھنے اُتے مجبور ہو گئے چااے اس دے لئے اننیں ڈالر خریدنے پڑیں یا بیچنے ۔ اس اسکیم دی خاص بات ایہ سی کہ اب دنیا بھر وچ کاغذی ڈالر زیر گردش آنے والا سی ۔ [۱۲۳][۱۲۴] اس معاہدے توں امریکی بینکاراں دی پانچوں انگلیاں گھی وچ تے سر کڑھائ وچ آ گیا ۔ اس معاہدے دے ذریعے دنیا بھر دے ممالک نے نادانستہ طور اُتے اپنی اپنی کرنسی کےکنٹرول توں رضا کارانہ دستبرداری منظور کر لی سی ۔ پہلے جو کچھ فوجی طاقت توں چھینا جاندا سی اب اوہ سب کچھ شرح تبادلہ دا کھیل بن گیا کیونکہ سونے دی رکاوٹ درمیان توں ہٹ چکی سی ۔ I am convinced that the Bretton Woods Agreement will enthrone a world dictatorship of private finance more complete and terrible than any Hitlerite dream. It … quite blatantly sets up controls which will reduce the smaller nations to vassal states and make every government the mouthpiece and tool of International Finance … ۔ World collaboration of private financial institutions can only mean more unemployment, slavery, misery, degradation and financial destruction. Therefore, as freedom loving Australians, we should reject this infamous proposal. [۱۲۵] اس معاہدے دے بعد اب چونکہ نوآبادیاتی نظام دی ضرورت باقی نہیں رہی سی اس لیئے دنیا دی ساری کالونیوں نوں آزاد کر دتا گیا اورمزاحمتی لیڈروں نوں اقتدار سونپ دتا گیا ۔ برصغیر دی آزادی گاندھی دا کارنامہ نہیں سی بلکہ بریٹن ووڈز معاہدے دا خاموش نتیجہ سی ۔ اس معاہدے دی کامیابی دا میڈیا وچ وڈے زور و شور توں چرچا کیتا گیالیکن تصویر دا صحیح رُخ آج تک چھپایا جاندا اے ۔ تے جیس بات دا چرچا نہیں کیتا گیا اوہ ایہ سی کہ 35 ڈالر وچ اک اونس سونا خریدنے دا حق عوام نوں نہیں دتا گیا سی بلکہ ایہ حق امریکا ول توں صرف تے صرف دوسرے ممالک دے سینٹرل بینکاںنوں دتا گیا سی ۔ گویا عوام دے لئے صرف کاغذی کرنسی تے امیروں دے لئے سونے دی کرنسی طے پائی ۔ اُس وقت امریکی عوام نوں سونا رکھنے دی اجازت نہیں سی ۔ چین وچ وی 1950 توں 2003 تک عوام اُتے خام سونا رکھنے دی پابندی سی ۔ [۱۲۷] ہندوستان دی برطانوی حکومت تے آزادی دے بعد مورار جی دیسائی نے ہندوستان وچ سونے دی درآمد نوں رودے رکھیا ۔ تے اسی وجہ توں بریٹن اوڈز دا معاہدہ لگ بھگ دو دہائیوں تک چل سدا ۔ 1971 وچ ویتناں دی جنگ دی وجہ توں امریکی معیشت سخت دباو دا شکار سی تے افراط زر تیزی توں بڑھ رہیا سی ۔ اپریل 1971 وچ جرمنی نے امریکی دباؤ وچ آ کر پنج ارب ڈالر خریدے تا کہ امریکی ڈالر نوں سہارا مل سکے ۔ مئی 1971 وچ جرمنی نے بریٹن ووڈ معاہدے توں ناطہ توڑ لیا کیونکہ اوہ گرتے ہوے امریکی ڈالر دی وجہ توں اپنےجرمن مارک دی قیمت مزید نہیں گرانا چاہندا سی ۔ اسدے صرف تن مہینوں بعد جرمنی دی معیشت وچ بہتری آ گئی تے ڈالر دے مقابلے وچ مارک دی قیمت %7.5 بڑھ گئی ۔ امریکی ڈالر دی گرتی ہوئی قیمت دیکھدے ہوئے دوسرے ممالک نے امریکہ توں سونے دا مطالبہ شروع کر دتا ۔ سویزر لینڈ نے جولائی 1971 وچ پنج کروڑ ڈالر دا 44 ٹن سونا امریکا توں وصول کیتا ۔ امریکا نے سفارتی دباو ڈال کر دوسرے ممالک نوں سونا طلب کرنے توں روکنا چاہا پر Jacques Rueff دے مشورے اُتے فرانس نے جارحانہ انداز اپناتے ہوئے 19.1 کروڑ ڈالر امریکا توں 170ٹن سونے وچ تبدیل کروائے ۔ اس طرح امریکا تے فرانس دے تعلقات خراب ہو گئے جو آج تک بہتر نہ ہو سکے ۔ 12 اگست 1971 نوں برطانایہ نے وی 75 کروڑ ڈالر دے سونے دا مطالبہ کر دتا ۔ بریٹن ووڈز دا معاہدہ ٹوٹنے دے بعد ہر ملک نوں اپنی مرضی دے مطابق کاغذی کرنسی چھاپندا اختیار مل گیا ۔ اس طرح 1971 دے بعد ہارڈ کرنسی یا زر کثیف دا دور ختم ہو گیا تے زر فرمان (Fiat currency) نے مستقل جگہ بنا لی ۔ لیکن ان 27 سالوں وچ امریکا دا کاغذی ڈالر بین الاقوامی کرنسی بن چکیا سی ۔ امریکی بینکار 1944 وچ بریٹن ووڈز دے معاہدے وچ جو کچھ حاصل نہیں کر سکے سن اوہ اب وڈی حد تک اننیں حاصل ہو گیا ۔ سوئزر لینڈ اوہ آخری ملک سی جیس نے سنہ 2000 وچ اپنی کاغذی کرنسی دا سونے توں ناطہ توڑا ۔ بریٹن ووڈز اُتے ہور دیکھو:
آقا کرنسی تے غلام کرنسیجدوں ہندوستان اُتے برطانیا دا راج سی تو جےچہ ہندوستان وچ مقامی کرنسی روپیا ہی سی لیکن ایہ پاونڈ اسٹرلنگ دی غلام سی ۔ برطانوی حکومت اپنی مرضی توں شرح تبادلہ مقرر کردی سی تے ہندوستانی تاجر اتوں قبول کرنے اُتے مجبور سن ۔ اسکاٹ لینڈ [۱۳۵][۱۳۶] تے آئر لینڈ وچ وی ایسی ہی صورتحال سی ۔ اسی طرح فرانس دے زیر تسلط نوآبادیوں (کالونیوں )وچ فرنچ فرانک آقا کرنسی دی حیثیت رکھدا سی ۔
[۱۳۷]
1966 وچ ایلن گرین اسپان (جو 1887 توں 2006 تک فیڈرل ریزرو دا چیرمین رہیا سی) نے کہیا سی کہ “تجارتی خسارے دے باوجود اخراجات وچ اضافہ ہونا دراصل دوسروں دی دولت اُتے قبضہ کرنا اے ۔ سونا اس خفایہ طریقہ کار دے آڑے آندا ہے“ ۔
یورپی ممالک نے اپنی اس مشکل دا حل ایہ نکالا کہ ڈالر توں سونا خریدنا شروع کر دتا جیس اُتے امریکا نوں آخیر کار گھٹنے ٹیک دینے پڑے ۔ ایس ڈی آر یعنی Special drawing rights وچ چار کرنسیاں شامل سن ۔ امریکی ڈالر دا حصہ 41.9 فیصد، یورو دا حصہ 37.4 فیصد، پاونڈ اسٹرلنگ دا حصہ 11.3 فیصد تے جاپانی ین دا حصہ 9.4 فیصد سی ۔ آخری تینوں کرنسیاں بہت وڈی حد تک ڈالردی دوست کرنسیاں نیں ۔ بین الاقوامی تجارت وچ چین دا بہت وڈا حصہ اے پر پھروی چینی یوان دا ایس ڈی آر وچ کوئی حصہ نہیں سی ۔ [۱۴۴] لیکن جدوں چین نے وی وڈی مقدار وچ سونا خریدنا شروع کر دتا تو 30 نومبر 2015 نوں آئی ایم ایف نے یوان نوں ایس ڈی آر وچ شامل کرنے دا اعلان کر دتا جیس اُتے عمل درآمد یکم اکتوبر 2016 توں ہو گا ۔ یوان دا حصہ 10.92 فیصد ہو گا یعنی اتوں پاونڈ اسٹرلنگ تے جاپانی ین توں وڈی کرنسی مانا جائے گا ۔ [۱۴۵] ڈالر دا شاعر سونے چاندی توں تعلق ہویا کردا سی ۔ جدوں 1969 وچ ایس ڈی آر پہلی دفعہ متعارف کیتا گیا تو ایہ وی 0.888671 گرام سونے دے برابر سی جو اسوقت اک ڈالر دا ہُندا سی ۔ 1974 وچ ایس ڈی آر دا تعلق سونے توں ختم کر دے 16 کرنسیوں دی باسکٹ توں کر دتا گیا[۱۴۶] ۔ 1981 وچ اس باسکٹ توں 11 کرنسیاں ندور دی گئیں تے صرف پنج باقی بچیں ۔ 1999 وچ یورو بننے دے بعد جرمن مارک تے فرانسیسی فرانک دی جگہ یورو نوں مل گئی ۔ اب ایس ڈی آر صرف آئی ایم ایف دے ممبر ممالک دے “اعتبار“ اُتے انحصار رکھدا اے ۔ [۱۴۷]
ڈالر اُتے تھوڑا بہت امریکی حکومت دا عمل دخل اے ۔ لیکن ایس ڈی آر مکمل طور اُتے نجی ادارے دی جاری کردہ بین الاقوامی کرنسی اے ۔ چار ممالک (امریکہ، جرمنی، فرانس، اٹالی) تے آئی ایم ایف مل کر دنیا بھر دے بینکاں دے دوتہائی سونے دے مالک نیں ۔ انگریزی کہاوت اے کہ جو سونے دا مالک ہُندا اے وہی قانون بناتا اے ۔ (he who owns the gold make the rules) تے جو قانون بناتا اے وہی اصل حکمران ہُندا اے ۔ اگر یونان دے لوگ اس بات توں واقف ہُندے کہ “کرنسی یونین“ دراصل اک پھندا اے [۱۵۰] تے یورو وچ شریک نہ ہوئے ہُندے[۱۵۱] تو آج اتنی ابتر حالت وچ نہ ہُندے ۔ جو کچھ آج یونان وچ ہویا اوہ کل بہت توں دوسرے مُلکاںوچ وی ہونے والا اے[۱۵۲] ایس ڈی آر دی تفصیلاں دے لیئےدیکھیے آئی ایم ایف
دولت
بلا شُبہ سونا تخلیق نہیں کیتا جا سکتا نہ چاندی تانبہ پیتل تے کانسی ۔ پر محنت کر کے چنگی فصل حاصل کیتی جا سکدی اے جیہنوں دھاتی کرنسی وچ تبدیل کیتا جا سکدا اے ۔ ایس ای طرحاں محنت کر دے طرزیات وچ ترقی کر دے ایہجیاں چیزاں بنایاں جا سکدیاں نیں جیہڑیاںمنڈی وچ اچھی قیمت دے جائیں ۔ محنت کر دے سونے چاندی وغیرہ دی کانوں توں دولت حاصل دی جا سکتی اے ۔ یعنی دولت محنت توں تخلیق ہُندی اے[۱۵۷] تے محنت کرنے والے مزدور ہی ہمیشہ توں دولت دے تخلیق کرنے والے راے سن کیونکہ اندی محنت توں ہی خام مال قابل استعمال چیز دی شکل پاوندا اے تے استعمال دی جگہ تک پہنچدا اے ۔ [۱۵۸]
دولت توں جو وی چیز خریدی جاندی اے اس اُتے کوئی محنت کر چکیا ہُندا اے ۔ مزدور کےلئے دولت خون پسینے دی کمائ یا خون جگر دی کمائی اے ۔ پر ڈالر چھاپنوچ کوئی خاص محنت صرف نہیں ہُندی تے چھاپنوالوں نوں ایہ دولت بغیر محنت دے مل جاندی اے ۔ یعنی ہویا وچ توں دولت تخلیق دی جا سکتی اے ۔
[۱۵۹]
محنت کر دے دولت حاصل کرنا دولت کمانا کہلاوندا اے تے ایہ حق ہر اک نوں حاصل اے ۔ پر بغیر محنت دے دولت تخلیق کرن دی نا جائز مراعات محض چند لوکاں نوں حاصل اے جیہڑے بے حدامیر ہو چکے نیں ۔ ایہ لوگ مرکزی بینکاں دے مالکان نیں ۔ [۱۶۰]
 اگر دنیا دی تریخ اُتے نظر ڈالی جائے تو پتہ چلتا اے کہ پچھلے دو ہزار سالوں وچ اٹھارہ سو سالوں تک دنیا دا سب توں امیر ملک ہندوستان رہیا اے[۱۶۲] [۱۶۳] اس دے بعد چین دا نمبر آندا سی ۔ ان ممالک وچ محنت کرنے دے بھر پور مواقع موجود سن تے خطیر مقدار وچ پیداوار ہُندی سن ۔ ان ممالک دا تجارتی سامان دنیا دے دور دراز علاقوں تک پہنچتا سی ۔ لیکن ایہ اس وقت دی بات اے جدوں کرنسی دھاتی ہُندی سی تے مرکزی بینکاںدا عالمی گراوہ موجود نہیں سی ۔ کاغذی کرنسی دے نظام نے محنت کرنے والوں نوں افراط زر تے شرح تبادلہ دی شعبدہ بازی دی وجہ توں نہایت غریب کر دتا اے ۔
1997 وچ اک سازش دے تحت ملیشیا دی کرنسی رنگٹ دی قدر اچانک گر کے تقریبن ادھی رہ گئی ۔ اوہدے اُتے ملیشیا دے وزیراعظم مہاتیر محمد نے ایہ تجویز پیش دی سی کہ سارے اسلامی ممالک سونے دا دینار خود بنائیں تے آپس دی لین دین دے لئے امریکی ڈالر دی بجائے سونے دا دینار استعمال کرو ۔ مہاتیر محمد نے اعلان کیتا سی کہ 2003 دے وسط تک اوہ ایہ دینار جاری کر دیں گے ۔ ظاہر اے کہ جے ایسی سونے دی کرنسی وچ لین دین دا رواج آ گیا تو شرح تبادلہ دی ضرورت ختم ہو جائے گی جیس اُتے مغربی ممالک دی ثروت دا انحصار اے ۔ اس لئے 2003 وچ مہاتیر محمد نوں 22 سالہ وزارتِ اعظمی توں ہٹا کر عبداللہ احمد بداوی نوں وزیر اعظم بنایا گیا جیس نے ملدی سطح اُتے دینار جاری ہونے رکوا دیے ۔ ملیشیا دی اک اسٹیٹ کیلانتن نے پھر وی 20 ستمبر 2006 نوں سونے دے دینار جاری کیتے جندا وزن 4.25 گرام اے تے ایہ 22 قیراط سونے توں بنے ہوئے نیں ۔
گروس ورلڈ پروڈکٹاتوں دنیا بھر دی پیداوار دے برابر منیا جاندا اے کیونکہ تمام مُلکاںدی کل ایکسپورٹ دوسرے تمام مُلکاںدی کل امپورٹ دے عین برابر ہُندی اے ۔ اتوں گلوبل جی ڈی پی یا ورلڈ جی ڈی پی وی کہندے نیں ۔
ان اعداد توں پتہ چلتا اے کہ صرف امریکا دی ڈیری ویٹو مارکیٹ پوری دنیا دی مجموعی پیداوار دا تن گنا ہو چکی اے ۔ [۱۷۸] کاغذی کرنسی تے جنگیں1913 وچ امریکا وچ فیڈرل ریزرو دے قیام توں اٹھ بینکار خاندانوں دا امریکی حکومت توں گٹھ جوڑ ہو گیا ۔ اب ایہ بینکار اپنے غیر ملدی نادہندگان دے خلاف امریکی افواج استعمال کرنے دی پوزیشن وچ آ چکے سن ۔ مورگن، چیز تے سٹی بینک اب بین الاقوامی قرض جاری کرنے والے ادارے وچ تبدیل ہو گئے ۔ [۱۷۹]
اب ایہ بالکل واضح ہو چکیا اے کہ دونے وڈی عالمی جنگوں دا مقصد برٹش پاونڈ نوں بین الاقوامی ریزرو کرنسی دے درجے توں اکھاڑ پھینکنا سی ۔ پہلی جنگ عظیم دے دوران ڈالر بین الاقوامی کرنسی دے میدان وچ پاونڈ دا حریف بن کر اترا تے پاونڈ کمزور ہُندا چلا گیا جبکہ ڈالر مضبوط ہُندا رہیا ۔ دوسری جنگ عظیم دے بعد ڈالر نے پاونڈ نوں پوری طرح برطرف کر دتا ۔ [۸۳] آج جاپان اُتے قرضے 23,000 ارب ڈالر توں تجاوز کر چکے نیں جو جی ڈی پی دا 245 فیصد نیں ۔ [۱۸۵] دوسری جنگ عظیم دے دوران سوئیزرلینڈ دے اک طرف جرمنی تے اسدے حامی سن تے دوسرے پاسے اتحادی افواج ۔ اس لحاظ نال سوئیزرلینڈ نوں تو محاذ جنگ ہونا چاہیے سی ۔ پر جدوں سارا یورپ جنگ دی اگ وچ پانی رہیا سی اس وقت سوئیزرلینڈ وچ نہ صرف کوئی جنگ نہ ہوئی بلکہ اوہ دونے متحارب فوجوں نوں سامان جنگ وی فروخت کردا رہیا ۔ جنگ دے دوران امریکہ، برطانیا، کینیڈا، جرمنی، اٹلی تے فرانس نے سوئیس نیشنل بینک نوں 3.8 ارب سوئیس فرانک دا سونا بیچا یعنی لگ بھگ 784.4 ٹن[۱۸۹] ۔ بیسل، سوئیزرلینڈ وچ بینک فار انٹرنیشنل سیٹلمنٹ دا مرکزی دفتر سی جو سارے وڈے مرکزی بینکاںدا محور سی تے ایہ بینک ہی دونے طرف دی فوجوں نوں سامان جنگ دی خریداری دے لئے کاغذی سرماایہ سود اُتے فراہم کر راے سن ۔ 1940 توں 1950 دے دوران امریکا تے فرانس اُتے قرضے 600 گنا بڑھے جبکہ جاپان اُتے 1348 گنا بڑھے ۔ اس طرح مرکزی بینکاںدا منافع وی خوب بڑھا[۱۹۰][۱۹۱] اسی طرح پہلی جنگ عظیم دے نتیجے وچ امریکہ، جو اک مقروض ملک سی، اوہ 1919 تک نوٹ چھاپ چھاپ کر قرضہ دینے والا سب توں وڈا ملک بن چکیا سی ۔ پہلی جنگ عظیم شروع ہونے دے بعد اک سال دے اندر امریکی ایکسپورٹ وچ تن گنا اضافہ ہو چکیا سی تے امریکی تجارتی منافع تریخ وچ پہلی بار اک ارب ڈالر توں تجاوز کر چکیا سی ۔ 7 اکتوبر 2001 وچ افغانستان وچ جنگ شروع ہوئی ۔ جنگ جدوں عروج اُتے سی اس وقت بون جرمنی وچ مغربی مرکزی بینکاں دے اک اجلاس وچ افغانستان دے لئے اک نئی کاغذی کرنسی تجویز کیتی گئی تے صرف تن مہینوں دے اندر افغانستان وچ اک نیا مرکزی بینک بنا کر 2 جنوری 2002 تک اس نئی کرنسی نوں پوری طرح نافذ کر دتا گیا ۔ اسی طرح 20 مارچ 2003 نوں عراق دی جنگ شروع ہوئی تے اک سال دے اندر اندر عراق وچ نیا مرکزی بینک بنا دتا گیا تے نئی کاغذی کرنسی نافذ کر دی گئی ۔ [۱۹۲] ایہی سب کچھ لیبیا وچ وی ہویا ۔ لیبیا وچ 1956 توں مرکزی بینک حکومت دی ملکیت وچ سی ۔ جاہل "انقلابیوں" نے محض چند ہفتوں وچ نیا مرکزی بینک بنا دتا جو نجی سی تے امریکی فیڈرل ریزرو دے مالکان دی ملکیت وچ سی ۔ لیبیا دے کول 150 ٹن سونا سی جو جنگ دے بعد غائب اے ۔ [۱۹۳] [۱۹۴] [۱۹۵] جنگ تے کاغذی کرنسی دا ایہ رشتہ بہت پرانا اے ۔ [۱۹۶] اگلا ہدف ایران تے شمالی کوریا ہون گے تاکہ اوتھے وی کرنسی اُتے مغربی بینکار اپنا تسلط قائم کر سکیتیاں ۔ [۱۹۷] کاغذی کرنسی تے غربتامریکہ دے تیسرے صدر تھامس جیفرسن نے1788 وچ کاغذی کرنسی دے بارے وچ کہیا سی کہ ایہ محض غربت اے، ایہ صرف رقم دا بھوت اے رقم نہیں اے ۔
امریکہ دے ساتویں صدر اینڈریو جیکسن نے فروری 1834 وچ اک تقریر دے دوران کہیا سی "وچ وڈے غور توں مشاہدہ کر رہیا ہوں کہ بنکِ ریاستہائے متحدہ کیتا کر رہیا اے ۔ میرے آدمی کافی عرصے توں تیرے اُتے نظر رکھے ہوئے نیں تے اب وچ قائل ہو چکیا ہوں کہ تم لوکاں نے بینک وچ جمع شدہ رقم توں اشیاء خوردونوش اُتے سٹہ کھیلا ۔ جدوں تم جیتے تو تم نے منافع آپس وچ بانٹ لیا ۔ تے جدوں تمنیں نقصان ہویا تو تم نے اتوں بینک دے کھاتے وچ ڈال دتا ۔ تم مینوں دسدے ہو کہ جے وچ تمہارے بینک دا سرکاری اجازت نامہ منسوخ کر دوں تو دس ہزار گھرانے برباد ہو جائینگے ۔ معززین، ہو سکتا اے ایہ درست ہو لیکن ایہ تمہارا گناہ اے ۔ تے جے وچ نے تمنیں اسی طرح کام کرنے دتا تو تم لوگ پچاس ہزار خاندان تباہ کر دو گے تے ایہ میرا گناہ ہو گا ۔ تم لوگ زہریلے سانپوں تے چوروں دا گراوہ ہو تے وچ تمنیں ہر حال وچ ختم کر دے رہوں گا"[۲۰۱] اگرچہ کانگریس نے بینکِ ریاستہائے متحدہ دی دوبارہ بحالی دا بل منظور کر لیا سی پر بعد وچ اینڈریو جیکسن نے اتوں ویٹو کر دتا سی ۔ 30 جنوری 1835 نوں اینڈریو جیکسن اُتے قاتلانہ حملہ ہویا لیکن اس اُتے چلائی گئی دونے گولیاں اتوں نہیں لگیں ۔ امریکہ دے بیسویں صدر جیمز گارفیلڈ نے کہیا سی کہ جو کوئی وی کسی ملک وچ کرنسی نوں کنٹرول کردا اے اوہ دراصل ساری معیشت تے ساری صنعت دا مالک ہُندا اے ۔ اس صدر نوں صدارت دے ساتویں مہینے وچ 2 جولائی 1881 نوں گولی مار دی گئی سی ۔ کوئی وی حکومت زرِ کثیف نوں پوری طرح کنٹرول نہیں کر سکتی جبکہ کاغذی کرنسی نوں کنٹرول کرنا نہایت آسان ہُندا اے ۔ کاغذی کرنسی نے تقسیم دولت دا توازن انتہائ حد تک بگاڑ کر غربت نوں تیزی توں دنیا بھر وچ پھیلا دتا اے ۔ دولت وڈی سرعت توں محض چند لوکاں دے ہتھوں وچ مرتکز ہُندی جا رہی اے تے طبقۂ وسطی سکڑتا جا رہیا اے ۔ امریکا دے سولہویں صدر ابراھم لنکن نے 21 نومبر 1864 نوں اپنے اک خط وچ عین اسی بات دی واضح پیشنگوئ دی سی ۔
مارنوں پولو نے کاغذی کرنسی دے بارے وچ لکھیا سی کہ چین دی سلطنت دے بہترین خاندان تباہ و برباد ہو گئے تے عوام دے معاملات کنٹرول کرنے والے نئے لوگ آ گئے تے ملک قتل و غارت گری، جنگ تے انتشار دا شکار ہو گیا ۔ [۲۰۳] امریکی ڈالر تے فیڈرل ریزرو1694 توں پہلے انگلستان وچ اپنے کول جمع شدہ سونے توں زیادہ دی رسیدیں ( نوٹ ) چھاپنا (یعنی فریکشنل ریزرو بینکنگ) قانوناً جرم سی ۔ فرانس توں جنگ دی وجہ توں بادشاہ ولیم آف آرینج شدید مالی مشکلات دا شکار سی ۔ چند امیر سناروں نے بادشاہ نوں 12 لکھ پاونڈ دی خطیر رقم سونے چاندی دی شکل وچ 8 فیصد سود اُتے اس شرط دے نال قرض دینے دا وعدہ کیتا کہ اننیں اپنے کول جمع شدہ سونے توں زیادہ مالیت دی رسیدیں ( نوٹ ) چھاپندا حق دتا جائے ۔ اس طرح 1694 وچ ولیم پیٹرسن نوں بینکِ انگلستان بناون دی اجازت ملی ۔ ایہ حکومت ول توں جعلی نوٹ چھاپندا پہلا اجازت نامہ سی ۔ اسی طرز پہ مئی 1716وچ فرانس وچ جنرل بینک تے دسمبر 1913 وچ امریکا وچ فیڈرل ریزرو (سینٹرل بینک) بنایا گیا ۔ دنیا دے تقریباًًً ہر چھوٹے ملک وچ اوتھے دی کاغذی کرنسی ونیں دی حکومت جاری کردی اے تا کہ حکومتی آمدنی وچ اضافہ ہو پر حیرت دی بات اے کہ دنیا دی سب توں وڈی کاغذی کرنسی یعنی امریکی ڈالر امریکی حکومت جاری نہیں کردی بلکہ ایہ اک نجی ادارے ول توں جاری ہُندا اے ۔ فیڈرل ریزرو نوں عام طور اُتے حکومتی ادارہ سمجھا جاندا اے جبکہ حقیقتاً ایہ اک نجی ادارہ اے جو ڈالر چھاپ کر حکومت امریکا نوں نہ صرف قرض دیتا اے بلکہ اس اُتے سود وی وصول کردا اے ۔ [۲۰۴] اپنی بے تحاشہ دولت دے باعث یہودیوں دا ایہ ادارہ امریکی حکومت اُتے حکومت کردا اے ۔ [۲۰۵][۲۰۶][۲۰۷] اس ادارے دے پس پردہ روتھشیلڈ خاندان دی دولت دا اندازہ پنج ہزار بیلین ڈالر اے جبکہ دنیا دے امیر ترین سمینوں جانے والے شخص بل گیٹس دی دولت صرف چالیس بیلین ڈالر اے ۔ [۲۰۸]
اپنے ناں فیڈرل ریزرو دے برعکس ایہ ادارہ نہ تو فیڈرل اے تے نہ ہی ریزرو ۔ [۲۰۹]
 امریکی صدر تھامس جیفرسن نے کہیا سی کہ "میرے خیال وچ بینکاری دے ادارے ہماری آزادی دے لئے زیادہ خطرناک نیں بہ نسبت سر پہ کھڑی (دشمن دی) فوج دے"
[۲۱۱] صدر کینیڈی نے فیڈرل ریزرو دی اس اجارہ داری نوں محسوس کر دے اس دے خلاف اقدام اٹھانے دی کوشش دی سی ۔ اس نے 4 جون 1963 نوں اک فرمان[۲۱۴] جاری کیتا سی جیس دے مطابق امریکی حکومت اپنے کول موجود چاندی دے عوض خود امریکی ڈالر چھاپہ کرے گی ۔ امریکا دے ڈالر چھاپنوالے نجی ادارے دے کردا دھرتاوں نے فوراً خطرہ بھانپ لیا تے 22 نومبر 1963 نوں صدر کینڈی نوں اس جیسارت اُتے قتل کروا دتا گیا ۔ [۲۱۵] [۲۱۶] قتل توں صرف چھ دن پہلے صدر کینیڈی نے محکمہ خزانہ نوں امریکی ڈالر چھاپنکاحکم دتا سی ۔ [۲۱۷] اسوقت پاکستانی نوٹوں دی طرح امریکی ڈالر اُتے وی ادائیگی دا وعدہ لکھیا ہُندا سی ۔ صدر کینیڈی دے قتل دے صرف چار دن بعد فیڈرل ریزرو نے جو نوٹ جاری کیتے ان اُتے ایسا کوئی وعدہ نہ سی ۔ صدر کینیڈی دے قاتل لی ہاروے اوسوالڈ نوں جیک روبی نے سرعام قتل کر دتا تے بعد وچ خود جیل وچ بیمار ہو کر مرگیا ۔ ( یا شائید زہر دے دتا گیا) صدر کینیڈی دا اوہ فرمان 9 ستمبر 1987 تک قانون دا حصہ رہیا پر اس اُتے عمل نہ ہویا ۔ اسدے بعد صدر رونالڈ ریگن نے اتوں منسوخ کر دتا ۔ صدر کینیڈی دے قتل توں لگ بھگ سو سال پہلے مقبول امریکی صدر ابراھم لنکن نوں 14 اپریل 1865 نوں وی اسی وجہ توں گولی مار دی گئی سی کہ اس نے کاغذی نوٹ چھاپندا اختیار نجی بینکاںتوں لیکر حکومت دے محکمہ خزانہ نوں دے دتا سی ۔ [۲۱۸] ماضی وچ لوگ کاغذی کرنسی نوں کئی بار ڈوبتا دیکھ چکے سن تے اس اُتے اتنا اعتبار نہیں کردے سن[۲۱۹] ۔ لوکاں نوں کاغذی کرنسی ول راغب کرنے دے لئے با قاعدہ قوانین بنائے گئے جنہاں دے مطابق کاغذی نوٹ وصول کرنے توں انکار کرنا یعنی دھاتی سکے طلب کرنا جرم قرار دتا گیا سی ۔ [۲۲۰] لگ بھگ ساڑھے ست سو سال پہلے قبلائی خان نے وی چین وچ اپنی کاغذی کرنسی نافذ کرنے دے لئے ایسا ہی قانون بنایا سی کہ جو کوئی وی اسدے ملک وچ ایہ کرنسی قبول کرنے توں انکار کرے گا اتوں قتل کر دتا جائے گا ۔ [۴۰] امریکہ دے اس متنازع قانون نوں اٹھ سال بعد ہی 1870 وچ چیف جیسٹس سالمن چیز نے امریکی آئین دے خلاف قرار دتا ۔ امریکی صدر الیسیز گرانٹ نے اسی دن دو نئے جج بھرتی کیتے جنہاں نے مخالفت وچ ووٹ دے کر چیف جیسٹس دے فیصلے نوں پلٹ دتا ۔ [۲۲۱] 1930 وچ امریکی معیشت سخت کساد بازاری دا شکار سی ۔ فیڈرل ریزرو نے کرنسی دی فراہمی بڑھانے دی بجائے کم کر دی سی ۔ ڈالر دی گرتی ہوئی قیمت دیکھدے ہوئے بینکاںتوں کاغذی کرنسی دے بدلے اپنا سونا چاندی واپس لینے دا رجحان آہستہ آہستہ بڑھتا جا رہیا سی ۔ امریکی صدر روزویلٹ، جو اک بینکار خاندان توں تعلق رکھدا سی، نے 4 مارچ 1933 نوں امریکا وچ اپنی صدارت دا آغاز کیتا تے دوسرے ہی دن توں 9 دنوں دے لئے بینک دی تعطیلات دا اعلان کیتا تا کہ لوگ فیڈرل ریزرو توں اپنا سونا نہ نکلوا سکیتیاں ۔ صدر روزویلٹ سونے دی قیمت بڑھانا چاہندا سی لیکن اس طرح سارا منافع عوام دی جیب وچ چلا جاندا تے حکومت نوں کچھ نہ ملدا[۲۲۲] ۔ اس لیئے 5 اپریل 1933 نوں، یعنی صرف اک مہینے بعد روزویلٹ نے اک صدارتی فرمان[۲۲۳] جاری کیتا جیسدے تحت امریکی شہریوں نوں 100 ڈالر توں زیادہ مالیت دا سونا رکھنے اُتے پابندی عائید ہو گئی تے اوہ اپنا زائد سونا فیڈرل ریزرو (جو اک پرائیوٹ ادارہ اے) نوں اک مہینے دے اندر اندر بحساب 20.67 ڈالر فی ٹرائے اونس بیچنے اُتے مجبور ہو گئے ۔ خلاف ورزی دی سزا دس ہزار ڈالر جرمانہ یا / تے دس سال قید سی ۔ اس زمانے دے دس ہزار ڈالر مئی ء2011 دے حساب توں سوا ست لکھ ڈالر دے برابر سن (بلحاظ سونے دی قیمت) ۔ اس زمانے وچ امریکا وچ سونے دے سکّے چلتے سن جننیں لوکاں توں لے کر فیڈرل ریزرو نے کاغذ دے نوٹ تھما دیے ۔ جدوں لوکاں دا سونا ہتھیا لیا گیا تو اگلے سال سونے دی سرکاری قیمت 20.67 توں بڑھا کر 35 ڈالر فی اونس کر دی گئی ۔ اک اندازہ دے مطابق اسطرح 8000 ٹن سونا لوکاں توں چھن گیا[۲۲۴] ۔ اسدے چند دن بعد 23 مئی 1933 نوں کانگرس دے اک رکن مک فیڈن نے فیڈرل ریزرو تے محکمہ خزانہ دے کئی اعلیٰ عہدیداران دے خلاف اربوں ڈالر دے غبن دے الزامات عائد کیتے لیکن معاملہ دبا دتا گیا تے ان الزامات دا آج تک جواب نہیں دتا گیا اے ۔ [۲۱۷] میک فیڈن اُتے دو بار قاتلانہ حملہ ہویا پر اوہ بچ نکلا ۔ 1936 وچ اوہ پراسرار موت مارا گیا ۔ 8 نومبر 2002 نوں فیڈرل ریزرو دے گورنر بن برناندے نے جامعہ شکاگو وچ اک تقریر دے دوران ایہ تسلیم کیتا کہ 1930 دے کساد عظیم دی اصل وجہ فیڈرل ریزرو سی ۔ [۲۲۵] 31 دسمبر 1974 نوں امریکیوں نوں سونا رکھنے دی اجازت دوبارہ دے دی گئی ۔ [۲۲۶] فیڈرل ریزرو دے کول موجود 8133.5 ٹن سونے دی پچھلے 60 سال توں کوئی جانچ پیندال نہیں ہوئی اے ۔ [۲۲۷] ایہ وی واضح نہیں اے کہ اس سونے دے مالکان کون کون نیں[۲۲۸] ۔ جرمنی دا 1500 ٹن سونا فیڈرل ریزرو دے کول بطور امانت رکھیا ہویا اے جتوں اب فیڈرل ریزرو واپس کرنے اُتے آمادہ نہیں ۔ [۲۲۹] اعداد و شمار دسدے نیں کہ چین دا وی گھٹ توں گھٹ 600 ٹن سونا فیڈرل ریزرو دے کول محفوظ اے ۔ [۱۵۷] 1981 وچ امریکی صدر رونالڈ ریگن نے اک گولڈ کمیشن تشکیل دتا تاکہ معلوم ہو سکے کہ امریکی حکومت دے کول کتنا سونا موجود اے ۔ اس کمیشن نے تحقیقات کر دے دسیا کہ امریکی حکومت دے کول کوئی سونا نہیں اے ۔ فورٹ نوکس وچ محفوظ سونا تو فیڈرل ریزرو دے کول رہن رکھیا گیا اے جو قرضہ واپس کرنے اُتے ہی ملے گا ۔ [۲۳۰] شبہ کیتا جاندا اے کہ مرکزی بینکاں دے کول اب اتنا سونا نہیں بچا اے جتنا کہ اوہ دعویٰ کردے نیں ۔ [۲۳۱][۲۳۲][۲۳۳] [۲۳۴] فیڈرل ریزرو پہلے تو ہر سال ایتوں اعداد و شمار جاری کردا سی جیس توں پتہ چل سکے کہ اس نے کتنے ڈالر چھاپے نیں ۔ جےچہ کہ ایہ اعداد و شمار شاعر وی شک و شبہ توں بالاتر نہیں راے لیکن اب اس ادارے نے اعداد و شمار جاری کرنے توں ہی صاف انکار کر دتا اے ۔ دوسرے الفاظ وچ ہماری مرضی ہم جتنے چانیں ڈالر چھاپیں ۔ تم کون ہُندے ہو پوچھنے والے؟
فیڈرل ریزرو دے کول موجود 8133.5 ٹن سونے دی کل مالیت 291.3 ارب ڈالر اے (30 ستمبر 2015 دی قیمت) جبکہ صرف چین دے عوام دے کول 1850 ارب ڈالر دے مساوی رقم بینکاں دے سیونگ اکاونٹ وچ جمع ہو چکی اے[۲۳۶] ۔ کاغذی کرنسی دی گرتی ہوئی قوت خرید تے بڑھتے ہوئے عدم اعتماد دی وجہ توں جے چینی عوام اپنی بچت دا صرف پانچواں حصہ سونے دی شکل وچ محفوظ کرنے دا فیصلہ کرو تو امریکا تے برطانیا دے سینٹرل بینک بالکل کنگال ہو جائیں گے ۔ فیڈرل ریزرو دا کہنا اے کہ اب اس دے کول جمع شدہ سونے دی مالیت دے اعتبار توں ڈالر چھاپندی ضرورت نہیں رہی اے بلکہ اوہ اقتصادی سرگرمی دے لحاظ توں ڈالر چھاپ رہیا اے ۔  مقداری تسہیل (Quantitative Easing)2007 توں شروع ہونے والے زبردست مالی بحران[۲۳۹] نے امریکا تے یورپ نوں ہلا کر رکھ دتا اے تے ان ممالک دی معیشتوں دے بالکل بیٹھ جانے دا خطرہ ہو گیا اے ۔ ڈر اس بات دا وی اے کہ لوکاں دا کاغذی کرنسی توں اعتبار ہی نہ اٹھ جائے جیسا کہ سونے دی ودھدیہوئی قیمتوں توں اندازہ ہو رہیا اے ۔ ستمبر 2008 دے وسط وچ امریکا دے 13 وڈے مالیاتی اداروں وچ توں 12ادارے صرف دو ہفتوں وچ ڈوبنے دے نزدیک پہنچ چکے سن ۔ [۲۴۰] امریکا وچ فیڈرل ریزرو ، انگلستان وچ بینک آف انگلینڈ ، یورپ وچ یورپی مرکزی بینک تے جاپان وچ بینک آف جاپان نے کاغذی کرنسی وڈی مقدار وچ چھاپ کر دوسرے بینکاںتوں مال خریدنا شروع کر دتا اے تا کہ زیر گردش نوٹوں دی تعداد وچ اضافہ ہو تے معیشت رواں راے ۔ اس حکمت عملی نوں "مقداری تسہیل" [۲۴۱] [۲۴۲] دا ناں دتا گیا اے ۔
امریکہ وچ پہلی مقداری تسہیل نومبر 2008 توں مئی 2010 تک جاری رہی ۔ دوسری مقداری تسہیل نومبر 2010 توں جون 2011 تک جاری رہی ۔ تیسری مقداری تسہیل 13 ستمبر 2012 توں شروع کیتی گئی اے جیس وچ شروع وچ ہر ماہ 40 ارب ڈالر چھاپے گئے لیکن بعد وچ ہر ماہ 85 ارب ڈالر چھاپے جانے لگے ۔ [۲۴۳] یعنی ہر گھنٹے وچ ساڑھے گیارہ کروڑ ڈالر ۔ ایہ مقدار دنیا بھر وچ ہر گھنٹے وچ بازیاب ہونے والے سونے دی مالیت توں دس گنا زیادہ اے ۔ دنیا دی دوسری کاغذی کرنسیاں اس دے علااوہ نیں ۔ دسمبر 2008 توں دسمبر 2013 تک دے پنج سالوں وچ دنیا بھر وچ کاغذی کرنسی وچ ہونے والا اضافہ 35 فیصد توں زیادہ اے ۔ [۲۴۴] امریکا وچ تیسری مقداری تسہیل 29 اکتوبر 2014 تک جاری رہی ۔ ایہ مرکزی بینک اپنے صوابدیدی اختیارات استعمال کردے ہوئے وفاقی ذخائر دی شرح سود (Federal Fund Rate) وچ اضافہ نہیں ہونے دے راے جو ٹیلر دے اصول دے مطابق نوٹ زیادہ چھاپندا قدرتی نتیجہ ہُندا اے ۔ اندازہ اے کہ امریکا وچ 5 ٹریلین ڈالر اس عرصہ وچ مقداری تسہیل دے ناں اُتے چھاپے گئے ۔ ایہ اتنی وڈی مقدار اے کہ بچے بوڑھے سمیت ہر امریکی نوں 17000 ڈالر دیے جا سکدے سن[۲۴۵] ۔ 85 ارب ڈالر ماہانہ دی رقم توں دو کروڑ لوکاں نوں سالانہ 50,000 ڈالرتنخواہ دے کر کوئی ملازمت دی جا سکتی اے تے بے روزگاری وڈی آسانی توں ختم دی جا سکتی اے پر امریکا وچ بے روزگاری وچ پھر وی اضافہ ہو رہیا اے ۔ اتنی رقم توں امریکا دا ہر طالب علم چار سال یونیورسٹی وچ پڑھ سکتا اے یا دنیا توں بھوک 30 دفعہ ختم دی جا سکتی اے ۔ پر ایہ ساری رقم عوام تک نہیں پہنچ رہی بلکہ بینکاراں نوں مزید امیر بنا رہی اے ۔
[۲۴۶]
[۲۴۷] مرکزی بینکاںدا تخلیق کردہ ایہ سرمائایہ صرف اسٹاک مارکیٹ وچ تیزی لا رہیا اے ۔ [۲۴۸]
منطتقی بات ایہ اے کہ جے زبوں حال معیشت دے لئے مقداری تسہیل اتنی ہی کارآمد چیز اے تو اتوں مستقل بنیادوں اُتے کیوں نہیں اپنا لیا جاندا ؟ صرف برے وقت وچ ہی کیوں اس توں استفادہ کیتا جاندا اے؟ وجہ صاف اے کہ مقداری تسہیل توں ملنے والا سہارا عارضی ہُندا اے تے بعد وچ اسدی قیمت زبردست افراط زر ( مہنگائ ) دی شکل وچ چکانی پیندی اے ۔ [۲۵۰] نجی شعبے دے قرض نہ لینے دے باوجود امریکا قانونی ضرورت توں 15 گنا زیادہ تے جاپان 26 گنا زیادہ ریزرو بنا چکیا اے ۔ [۲۵۱] دنیا دے وڈے وڈے مرکزی بینکاں دے مالکان حکومتاں دی مدد توں عوام نوں نچوڑ راے نیں ۔ [۱۹۲] [۲۵۲] نوبل انعام یافتہ امریکی ماہر معاشیات ملٹن فریڈمین دا کہنا سی کہ آج دا ناقابل حل معاشی مسئلہ ایہ اے کہ فیڈرل ریزرو توں کیتوں جان چھڑائ جائے ۔ مقداری تسہیل دے موجد پروفیسر رچرڈ ورنر دا بیان اے کہ سینٹرل بینک جان بوجھ کر اپنے ملک وچ غربت بڑھاتے نیں تاکہ اُنہاں قانونی تے معاشی تبدیلیوں دا جواز بن سکے جو غیر ملکیوں نوں ملک لوٹنے دیں ۔ central banks intentionally impoverish their host countries to justify economic and legal changes which allow looting by foreign interests.[۲۵۳] کاغذی کرنسی دا انجاممشہور فرانسیسی فلاسفر وولٹیر دا کہنا سی کہ کاغذی دولت انجام کار اپنی اصلی قدر تک پہنچتی اے جو صفر اے ۔ دنیا دی 775 کاغذی کرنسیوں وچ توں 599 ڈوب چکی نیں ۔ [۲۵۴][۲۵۵] سن 2008 وچ آئس لینڈ دا سینٹرل بینک فیل ہو گیا جیس دے نتیجے وچ امریکا تے یورپ وچ اک وڈا مالیاتی بحران آیا ۔ بحران توں محض چند دن پہلے امریکی ٹریژری دے سیکریٹری پالسن نے یقین دہانی کرائی سی کہ ہماری معیشت دی بنیاد بہت مضبوط اے ۔ 2010 وچ آئرلینڈ تے 2013 وچ قبرص دے سینٹرل بینک فیل ہو گئے ۔ فیل ہونے توں کچھ ہی دن پہلے حکام نے stress tests دے بعد اننیں محفوظ قرار دتا سی ۔ [۲۵۶] پچھلے دو سالوں وچ کینیڈا، قبرص، نیوزی لینڈ، امریکا تے برطانیا نے ایتوں قوانین بنائے نیں جو بینکاںنوں ایہ اختیار دیندے نیں کہ اوہ اپنے کھاتے داروں دی جمع شدہ رقم منجمد کر دیں تے پھر ضبط کر لیں ۔ حال ہی وچ جرمنی نے وی ایتوں قوانین منظور کر لیئے نیں ۔ [۲۶۵] 10 اپریل 2016 نوں آسٹریا دے اک بینک Heta Asset Resolution AG نے اپنے سینیئر کھاتے داروں دے اکاونٹ توں 54 فیصد کٹوتی (bail in) دا اعلان کیتا اے تا کہ بینک نوں درپیش 8.5 ارب ڈالر دے خسارے دا ازالہ کیتا جا سکے ۔ [۲۶۶] کرنسی بطور ہتھیارقابل تخلیق کرنسی صرف استحصال دا بہترین اوزار ہی نہیں بلکہ اک مہلک ہتھیار وی ثابت ہو سکتی اے ۔
اس بات دا امکان بڑھتا جا رہیا اے کہ "Soroi" دا اب سعودی عرب،عمان تے بحرین دی کرنسی اُتے حملہ ہو گا تاکہ ان دا ڈالر توں پیگ ٹٹ جائے ۔ سبق
مشہور ماہر معاشیات جان مینارڈ کینز دا کہنا سی کہ کاغذی کرنسی وچ پوشیدا عیاری تے مکاری نوں دس لکھ لوکاں وچ اک آدمی وی سمجھ نہیں سکدا ۔ – John Maynard Keynes[۲۹۲] “(کاغذی) دولت دی طاقت نہ صرف حکمرانی تے غلام بناونے دی سبھ توں وڈی طاقت اے بلکہ ایہ دنیا دی بدترین ناانصافی تے دھوکھا دہی دی طاقت وی اے ۔ ایہ کروڑاں لوکاں نوں سخت مشقت کرنے اُتے مجبور کر دیتی اے، غربت پھیلاتی اے تے محرومیاں ودھاوندی اے جبکہ اوہناں نوں اپنیاں مصیبتاں دی اصل وجہ شاید سمجھ نہیں آوندی ۔ ایہناں لوکاں دی خموش رضامندی دی وجہ توں اوہناں دی کمائی دا وڈا حصہ نہایت رازداری نال اوہناں مرکزی بینکاراں نوں منتقل ہو جاندا اے جنہاں نے کوئی محنت نہیں کیتی ہُندی ۔ دولت دی اسی طاقت نے ساڈے استاداں نوں وی دھوکھے وچ مبتلا کر رکھیا اے ۔ “ This money power is not only the most governing and influential, but it is also the most unjust and deceitful of all earthly powers. It entails upon millions excessive toil, poverty and want, while it keeps them ignorant of the cause of their sufierings ; for, with their tacit consent, it silently transfers a large share of their earnings into the hands of others, who have never lifted a finger to perform any productive labor. The same power has grossly deceived our public teachers[۲۹۳] مشہور جرمن فلسفی گوئٹے دا کہنا سی کہ “بد ترین غلامی اوہ اے جیس وچ غلاماں نوں خوش فہمی ہووے کہ اوہ آزاد نیں“ ۔ ہور دیکھو
انگریزی ویدی پیڈیا اُتےبیرونی ربط
حوالے
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
