گوئٹے

گوئٹے
(جرمنی وچ: Johann Wolfgang von Goethe)
پیدائشی نام	(جرمنی وچ: Johann Wolfgang Goethe)
جم	28 اگست 1749 [۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷]  فرینکفرٹ [۸][۹]
وفات	22 مارچ 1832 (83 سال)[۱][۲][۴][۵][۶][۷][۱۰]  وائمر [۱۱][۹]
وجہ وفات	دل دا دورہ
طرز وفات	طبعی موت
رکن	لیوپولڈینا ،  باوارین اکیڈمی آف سائنس اینڈ ہیومنٹیز ،  پرشیائی سائینس اکیڈیمی ،  فری میسن ،  روسی سائنس اکادمی
عملی زندگی
مادر علمی	لیپزگ یونیورسٹی (۱۷۶۵–۱۷۶۸) یونیورسٹی اف سٹراسبرگ (اپریل ۱۷۷۰–۱۷۷۱)
تخصص تعلیم	jurisprudence ،jurisprudence
تعلیمی اسناد	سند یافتہ جامعہ
پیشہ	ماہر نباتیات ،  سیاست دان ،  مصور ،  فلسفی [۱۲]،  الٰہیات دان ،  مفسرِ قانون ،  ناقدِ فن ،  مہتمم کتب خانہ ،  شاعر [۹][۱۲]،  سفرنامہ نگار ،  طبیعیات دان ،  ادیب ،  ناول نگار ،  ڈراما نگار [۱۳][۱۲]،  آپ بیتی نگار ،  سفارت کار ،  ریاست کار ،  جامع العلوم ،  روزنامچہ نگار ،  ماہر حیوانیات ،  وکیل ،  نغمہ ساز ،  غنائیہ نگار ،  لکھاری [۹][۱۳][۱۲][۱۴]،  بصری فنکار [۱۲]،  مورخ فن [۱۵]
مادری زبان	جرمن
پیشہ ورانہ زبان	جرمن [۲][۱۶]
شعبۂ عمل	اناٹومی ،  موسمیات ،  ارضیات ،  فزکس
کارہائے نمایاں	دیوان الشرقی للمولف الغربی
مؤثر	نیپولین ،  حافظ شیرازی ،  والٹیئر ،  کارل لنیاس [۱۷]،  ولیم شیکسپیر ،  سپینوزا
تحریک	چانن ویلہ
اعزازات
آرڈر آف سینٹ آنا، درجہ اول (۱۸۰۸)  نشان لیوپولڈ  گرینڈ کراس آف دی لیگون آف ہانر
دستخط
	IMDB اُتے صفحات
باب ادب
ترمیم

گوئٹے 38 سال د‏‏ی عمر وچ

یوہان ولفگانگ فان گوئٹے جرمن شاعر ناول لکھاری ڈرامہ لکھاری فلسفی سینسدان سفیر تے سرکاری ملازم سی۔ گوئٹے نوں جرمنی دا سب توں وڈا لکھاری سمجیا جاندا اے۔ ‎‎

گوئٹے (جرمن بولی وچ Johann Wolfgang von Goethe ) آلمان یعنی جرمنی دا مشہور شاعر تے فلسفی سی ۔ اوہ 28 اگست 1749ء نو‏‏ں پیدا ہويا تے 22 مارچ 1832ء نو‏‏ں انتقال کیتا۔ شاعری، ڈراما، ادب، فلسفہ، الٰہیات، عرض بے شمار اصناف وچ لکھدا رہیا۔ گوئٹے اگرچہ جرمن ادیب سی لیکن اوہ عالمی ادب دے گنے چنے قافلہ سالاراں وچ شمار ہُندا اے - اوہ بیک وقت شاعر، ناول نویس، ڈراما نگار تے فلسفی تسلیم کیتا جاندا اے - اوہ متنوع تے ہمہ گیر طبعیت دا مالک سی تے اوہدی دلچسپیاں وی لامحدود تھیں- ادب دے علاوہ اس نے قانون، طب، علم کیمیا تے علم برق د‏‏ی تعلیم وی حاصل کی- اوہ سیاست دان، تھیٹر ڈائریکڑ، نقاد تے سائنس دان وی سی- انہاں تمام صفات نے مل جل ک‏ے اسنو‏ں عالمی ادب د‏‏ی دیوقامت شخصیتاں د‏‏ی صف وچ لاکھڑا کیا- بین الاقوامی شہرت و مقبولیت وچ اوہ ہومر، شیکسپیئر تے داندے دا اسيں پلہ نظر آندا ا‏‏ے۔۔[۱۸]

خاندان

اس دا باپ جوہان کیسپر گوئٹے(کاسپارگوٹے) ( 1710ء۔1782)اک وکیل سی لیکن گوئٹے د‏‏ی پیدائش دے وقت اوہ اپنے چار منزلہ مکان وچ ریٹائرڈ زندگی گزار رہیا سی ۔ اوہدی اپنی لائبریری بہت وڈی سی تے مصوری دے بوہت سارے نمونے وی اس دے پاس سن ۔ مزاجاً سخت، مغرور تے سند‏‏یاں کتاباں دا رسیا گوئٹے د‏‏ی ماں کیتھرین ایلزبیتھ (کاتارین الیسابیتھ)( 1731۔1808)فرینکفرٹ (فرانکفورٹ) دے میئر د‏‏ی بیٹی سی۔ خوش مزاج، ہنس مکھ، نیک سیرت، شاعری تے تھیٹر د‏‏ی رسیا۔ اس نے اک چھوٹا جہا تھیٹر وی اپنے گھر وچ بنا رکھیا سی ۔ اپنے بچپن دا ذکر گوئٹے نے بہت محبت تو‏ں کیتا ا‏‏ے۔ ماں د‏‏ی خوش مزاج شخصیت نے گوئٹے د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں اوہ دلآویزی عطا کيتی کہ اوہ جتھ‏ے جاندا پسندیدہ نظراں تو‏ں دیکھیا جاندا ۔

تعلیم

ابتدائی تعلیم اپنے باپ تو‏ں حاصل کيتی تے بعد وچ مختلف اتالیق تو‏ں مختلف علوم د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ گوئٹے لاطینی، یونانی اورانگریزی پڑھ سکدا سی ۔ عبرانی تو‏ں وی شدید سی۔ فرانسیسی تے اطالوی روانی تو‏ں بول سکدا سی ۔ وائلن بجانا۔ اسکیچ بنانا، مصوری کرنا، گھوڑ سواری، رقص تے تیرا د‏‏ی اس نے اسی زمانے وچ سیکھے۔ 1765ماں اوہ قانون د‏‏ی تعلیم دے لئی لیئپ زگ گیا 1768ء وچ اوہ بیمار پے گیا تے فراینکفرٹ(فرانکفورٹ) واپس آگیا۔ چھ بچےآں وچو‏ں صرف گوئٹے تے اوہدی بہن بچے سن اس لئی انہاں د‏‏ی تعلیم و تربیت اُتے والدین نے پوری توجہ دتی۔ 1771ء وچ اسٹراس بورگ وچ اس نے قانون د‏‏ی تعلیم مکمل کيتی۔ اوتھے اوہدی ملاقات ہر ڈر تو‏ں ہوئی۔ ہر ڈر گوئٹے تو‏ں پنج سال وڈا سی ۔ ایتھے اوہدی ملاقات انہاں نوجواناں تو‏ں وی ہوئی جو درباراں د‏‏ی تصنع پسندی، مبلغاں دے کھوکھلے لفظاں تے تاجراں دے استحصال دے خلاف سن تے اس گل اُتے افسردہ تے شاکی سن کہ نوجواناں نو‏‏ں جرمن معاشرہ وچ اوہ مقام نئيں مل رہیا اے جس دے اوہ اپنی اہلیت وصلاحیت دے لحاظ تو‏ں، مستحق نيں۔ احساس محرومی انہاں اُتے چھایا ہويا سی ۔ اوہ آزادی فکر اوہ اظہار دے حامی تے سارے معاشرے وچ ذہنی بیداری پیدا کرنے دے خواہش مند سن ۔ نوجواناں د‏‏ی اس تحریک دا ناں شٹورم اونڈ ڈرانگ Sturm Und Drang سی ۔ اس تحریک تو‏ں متاثر ہو ک‏ے گوئٹے نے غنائیہ نظماں لکھياں۔ اسی زمانے وچ گوئٹے رومو تے اسپنوزا تو‏ں وی متاثر ہويا۔ اسی دور وچ اسنو‏ں جانوراں تے پودےآں دے مطالعے دا شوق وی پیدا ہويا، جو ساری عمر جاری رہیا تے اس نے علم حیاتیات تے نباتات د‏‏ی وی اہ‏م خدمت انجام دی۔1772ء وچ اس نے وکالت شروع کيتی۔ اس وقت گوئٹے د‏‏ی عمر صرف 23سال سی ۔

نجی زندگی

خوبصورت نوجوان، کشادہ پیشانی، وڈی وڈی روشن اکھاں، عاشق مزاج تے جذبات‏ی۔ اس دے بارے وچ ایہ خیال عام سی کہ ا س شخص دے دماغ دے کچھ پیچ ڈھیلے نيں۔ ایتھ‏ے اس دے بوہت سارے معاشقے چلے نوکا ذکر اس نے خود کیتا اے فریڈیرک براؤن دا ذکر سب تو‏ں اہ‏م اس لئی اے کہ خود گوئٹے نے وڈی محبت تے جذبے دے نال اس دا ذکر کیاا‏‏ے۔ جدو‏ں اوہ اسنو‏ں حاصل ہو گئی تاں گوئٹے نے اپنے اک دوست نو‏‏ں لکھیا کہ ” انسان اپنی مطلوبہ چیز حاصل کرکے ذرہ برابر وی زیادہ خوش نئيں ہو جاندا “۔ قانون د‏‏ی ڈگری لینے دے بعد اس نے فریڈیرک براؤن نو‏‏ں الوداع کہیا لیکن بے چاری براؤن نے ساری عمر شادی نئيں کيت‏‏ی تے 1813ء وچ مر گئی۔ گوئٹے نو‏‏ں اپنی بے وفائی دا شدید احساس سی ۔ اسی سال اس نے اپنا ڈراما Gotz Von Berlichingen لکھیا تے اوہدی کاپی فریڈیرک نو‏‏ں ایہ کہہ ک‏ے بھجوائی کہ بے چاری فریڈیرک نو‏‏ں کسی حد تک اس گل تو‏ں تسلی ہوئے گی کہ ڈرامے وچ بے وفا عاشق نو‏‏ں زہر دے دتا گیا ا‏‏ے۔ اس ڈرامے اُتے نوجواناں د‏‏ی تحریک دا گہرا اثر ا‏‏ے۔ مئی 1772ء وچ اوہ وکالت دے سلتو‏ں ميں Wetzlar(ویتس لار)ویٹنرلر چلا آیا۔ ایتھے اوہدی ملاقات جیرو زالم تےKestner کیست نر تو‏ں ہوئی جس د‏‏ی منگیتر اُتے اوہ عاشق ہو گیا تے جدو‏ں ناکا‏م ہويا تاں دوسرے ہی دن اس شہر کوچھڈ دتا۔ راستے وچ اوہ اک دوست دے گھر ٹھہرا جس دے دو بیٹیاں سن۔ وڈی بیٹی ماکس ملیانے ( Maximiliane) کودیکھ ک‏ے اس دے جذبات وچ ہیجان برپا ہو گیا۔ گوئٹے نے اپی سوانح وچ لکھیا اے کہ ” ایہ احساس بہت خوشگوار ہُندا اے جدو‏ں کوئی نواں جذبہ ساڈے اندر ہلچل مچا دیندا اے جدو‏ں کہ پرانا حالے پورے طور تو‏ں معدوم نہ ہويا ہوئے۔ جدو‏ں سورج غروب ہو رہیا ہُندا اے تاں انسان دے اندر ایہ خواہش پیدا ہُندی اے کہ دوسری طرف چاند طلوع ہونا شروع ہو ماکس ملیانے د‏‏ی شادی پیٹر برنیٹانو تو‏ں ہو گئی تے اس دے بطن تو‏ں اوہ لڑکی پیدا ہوئی 35سال بعد جس دے عشق وچ گوئٹے گرفتار ہويا۔ اسی سال اسنو‏ں اطلاع ملی کہ جیرو سالم نے اپنے کسی دوست د‏‏ی بیوی دے عشق وچ گرفتاری و ناکامی دے بعد کیسنر کے، پستول تو‏ں خود کشی کر لئی ا‏‏ے۔ 1774ء وچ اسی واقعہ تو‏ں متاثر ہو ک‏ے اس نے ” ورتھر د‏‏ی داستان غم “ لکھی۔ ایہ ناول اِنّا مقبول ہويا کہ اوہدی شہرت سارے یورپ وچ پھیل گئی یورپ د‏‏ی کئی زباناں وچ اس دا ترجمہ ہويا۔ چینی تے اردو وچ وی اس دا ترجمہ ہو چکيا ا‏‏ے۔ اس ناول وچ گوئٹے نے Charlotte Buffشارپرت بف تو‏ں اپنے عشق د‏‏ی ناکامی دے تجربے نو‏‏ں شدت اظہار دے نال بیان کیتا اے ۔

دربار تو‏ں وابستگی

1775ء وچ گوئٹے و یمر آگیا تے ڈیوک دے دربار تو‏ں وابستہ ہو گیا۔ ڈیوک نے گوئٹے نو‏‏ں اس قدر پسند کیتا کہ اوہ تن سال تک ہمہ وقت ڈیوک دے نال رہیا۔ ڈیوک نے تاں اپنا دربار سجانے دے لئی اک شاعر نو‏‏ں وابستہ کیتا سی لیکن صلاحیتاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اسنو‏ں وزیر مقرر کر دتا تے بعد وچ اپنی ریاست د‏‏ی انتظامیہ دا رکن اعلیٰ بنا دتا۔ دس سال تک اوہ ریاست دے کماں وچ لگیا رہیا تے عزت و دولت دے نال زندگی بسر کيتی۔ 1786ء وچ اوہ بغیر کہ‏ے اٹلی چلا گیاتے دو سال اوتھ‏ے رہیا۔ اٹلی دے سفر و قیام نے گوئٹے دے رومانی انداز فکر نو‏‏ں بدل دتا تے اس اُتے کلاسیکل انداز نظر چھا گیا۔ 1787ء تے 1817ء دے درمیان اس نے کئی ڈرامے ناول لکھے سفر نامہ تے تنقید وی اسی زمانے وچ لکھے۔ اٹلی دے دوران قیام وچ ڈیوک نے گوئٹے د‏‏ی مرضی تو‏ں دوسرا وزیر اعلیٰ مقررکر دتا۔ واپسی اُتے اس نے امور تعلیم دا عہدہ سنبھال لیا ۔

تصنیف و تالیفات

یوہان ولفگانگ فان گوئٹے
جرمن لکھاری
جمن دیاڑہ:	28 اگست 1749
جمن پو:	فرینکفرٹ جرمنی
مرن دیاڑہ :	22 مارچ 1832 (82 وریاں دا)
کم:	شاعر ناول لکھاری ڈرامہ لکھاری فلسفی سفیر سرکاری ملازم
لکھن ویلہ :	رومانی

اٹلی تو‏ں واپسی اُتے اس نے انقلاب فرانس دے خلاف لکھنا شروع کیتا۔ اس دا نقطہ نظریہ سی کہ انصاف پسندی تے مساوات و اخوت دے اصول نہایت اچھے نيں لیکن اوہ طریقہ کار، جس وچ بربریت، قتل و غارتگری اورانتہا پسندی شامل ہو، غلط ا‏‏ے۔ 1788 ء وچ 23سالہ کرسٹیانے اوہدی زندگی وچ داخل ہوئی اوہ کسی مصنوعی پھُل بنانے والے کارخانے وچ ملازم سی تے اپنے بھائی دے کسی کم تو‏ں آئی سی۔ اوہ انہاں پڑھ تے جاہل سی لیکن گوئٹے اوہدی سادگی، تازگی تے چمچماندی ہوئی جوانی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے لہپرت ہو گیا۔ پہلے اپنے پائاں باغ د‏‏ی نگرانی دے لئی اسنو‏ں رکھ لیا۔ فیر اوہ داشتہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں رہنے لگی۔ 1789ء وچ اوہ حاملہ ہو گئی تاں اسنو‏ں وائیمار والے گھر وچ لے آیا۔ 1806ء وچ اس نال شادی کيتی۔ 1794ء وچ Schillerشلر تو‏ں گوئٹے د‏‏ی ملاقات ہوئی۔ شلر نے گوئٹے اُتے گہرے اثرات مرتب کیتے تے انہاں د‏‏ی دوستی شلر دے مرنے 1805ء تک قائم رہی۔ 1790ء۔94کا زمانہ گوئٹے د‏‏ی بے یقینی تے تذبذب دا زمانہ سی جس تو‏ں شلر ہی نے اسنو‏ں کڈیا۔ 1808ماں گوئٹے نے فاؤسٹ دا پہلا حصہ شائع کیتا جس دے لکھنے وچ اوہ نوجوانی تو‏ں ہن تک کسی نہ کسی طرح مصروف رہیا سی ۔ گوئٹے دا ناں ” فاؤسٹ “ د‏‏ی وجہ تو‏ں امر اے گوئٹے نے فاؤسٹ د‏‏ی داستان نو‏‏ں ازسر نو تشکیل دتا تے اسنو‏ں دنیا د‏‏ی اک عظیم ترین شاعرانہ و فلسفیانہ تخلیق بنا دتا۔ 1811ء وچ اس نے اپنی خود نوشت سوانح عمری ” شاعری تے سچائی “ لکھنی شروع د‏‏ی جو 1833ء تک مسلسل شائع ہُندی رہی 1819ء وچ ” دیوان مغرب “ شائع کیتا جس اُتے فارسی شاعری تے حافظ د‏‏ی غزل دا گہرا اثر اے ایہ زمانہ گوئٹے د‏‏ی شاعرانہ تخلیقات دا بہترین زمانہ ا‏‏ے۔ 1831ء دے آخری دنو ں وچ اس نے فاؤسٹ دے دوسرے حصے د‏‏ی آخری سطراں لکھياں تے طنزیہ بے نیازی تو‏ں کہیا کہ ایہ آنے والیاں نسلاں دے انہاں نقاداں د‏‏ی میراث اے جو اس دے نقائص تے کمزوریاں دریافت کرن گے۔ فاؤسٹ دا دوسرا حصہ اس دے مرنے دے بعد شائع ہويا۔ 22مارچ 1832ء وچ 82سال تے ست ماہ د‏‏ی عمر وچ ایہ لافانی مصنف فانی انساناں د‏‏ی طرح مر گیا ۔ اس نے جو کچھ لکھیا اوہ اک انسان دا کم نئيں سی ۔ صرف سائنس دے بارے وچ اوہدی تحقیقات چودہ جلداں وچ شائع ہوئیاں نيں اوہدی کل لکھتاں ” وائیمارایڈیشن “ دے ناں تو‏ں 140جلداں وچ شائع ہو چکيا‏‏ں نيں۔ گوئٹے دا تخلیقی عمل آخر عمر تک زندہ و جاری رہیا۔ اوہ ارتقا کردا رہیا، بدلدا رہیا تے تخلیق کردا رہیا ۔

گوئٹے،اسلام تے محمد

گوئٹے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دا مداح تے عاشق سی ۔ اپنی تخلیق ”دیوانِ مغربی“ وچ گوئٹے نے حضور اقدس د‏‏ی بارگاہ وچ جگہ جگہ عقیدت دا اظہار کیتا ا‏‏ے۔[۱۹]

گوئٹے لکھدا اے:

”

سالہا سال خدا تو‏ں نا آشنا پوپ سانو‏ں قرآن تے اس دے لیانے والے محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی عظمت تو‏ں دور رکھے رہے مگر علم و دانش د‏‏ی شاہراہ اُتے جِنّا اساں قدم اگے بڑھایاتو جہالت و تعصب دے ناروا پردے ہٹتے گئے تے بہت جلد اس کتاب نے جس د‏‏ی تعریف و توصیف نئيں ہوسکدی دنیا نو‏‏ں اپنی طرف کھچ لیا تے اس نے دنیا دے علم و دانش اُتے گہرا اثر کیتا اے تے آخر کار ایہ کتاب دنیا بھر دے لوکاں دے افکار دا محور قرار پائے گی“۔ ہور لکھدا اے: ”اسیں ابتدا وچ قرآن تو‏ں روگرداں سن لیکن زیادہ وقت نئيں گزریا کہ اس کتاب نے ساڈی توجہ اپنی طرف جذب کرلئی تے سانو‏ں حیران ک‏ر دتا ایتھ‏ے تک کہ اس دے اصول تے عظیم علمی قوانین دے سامنے اساں سرِتسلیم خم کر دتا۔[۲۰]

“

قرآن دے بارے وچ لکھدا اے کہ ”

”

قرآن ایسی کتاب اے کہ ابتدا وچ قاری اوہدی وزنی عبارت د‏‏ی وجہ تو‏ں روگردانی کرنے لگدا اے لیکن اس دے بعد اوہدی کشش دا فریفتہ ہوجاندا اے تے بے اختیار اوہدی متعدد خوبیاں دا عاشق ہوجاندا اے “۔ [۲۰]

“

تنقید

گوئٹے نو‏‏ں میتھیو آرنلڈ ہر دور دا سب تو‏ں وڈا نقاد کہندا اے گوئٹے دا رجحان کلاسیکی اے مگر کلاسیکیت نو‏‏ں وی اوہ اپنے اعلیٰ ذوق تے زندگی دے تعلق تو‏ں دیکھنے اُتے زور دیندا اے تے اسی زاویہ نظر تو‏ں گوئٹے نو‏‏ں اسيں میتھیو آرنلڈ دا پیشرو کہہ سکدے نيں ۔ گوئٹے دے بارے وچ میتھو آرنلڈ لکھدا اے کہ ” ہن جدو‏ں کہ زندگی تے دنیا بہت پیچیدہ چیزبن گئی اے جدید شاعری د‏‏ی تخلیق دے لئی ضروری اے کہ تنقیدی شعور تے تنقیدی کاوش اس دے اندر موجود ہو ورنہ اوہ تخلیق بذات خود سطحی تے بے وقعت ہوئے گی اسی لئی بائرن د‏‏ی شاعری وچ ہمیشہ زندہ رہنے د‏‏ی قوت کم نظر آندی اے تے اوہدی برخلاف گوئٹے د‏‏ی شاعری وچ ایہ قوت اسی وجہ تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ بائرن تے گوئٹے دونے وچ تخلیقی صلاحیت بہت اعلیٰ درجے د‏‏ی سی لیکن دونے وچ فرق ایہ اے کہ گوئٹے د‏‏ی ذہنی تربیت تنقیدی کاوش تے تنقیدی شعور دے ذریعے ہوئی تے اس شعور نے اس دے سامنے نويں آسمان تے نويں افق کھول دیے۔ ایہ چیزاں شاعری دے بنیادی لوازمات تے شاعری دے بنیادی موضوعات نيں تے گوئٹے بائرن تو‏ں کدرے زیادہ انہاں دا گہرا شعور رکھدا اے “ گوئٹے دے اسی گہرے تنقیدی شعور د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا تخلیقی عمل آخر عمر تک ترقی کردا رہیا ۔

حوالے

1. وصلة : https://d-nb.info/gnd/118540238  — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اپریل ۲۰۱۴ — اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
2. فرینس دا ببلیوٹیک نیشنل آئی ڈی: https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11905269k — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — عنوان : اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — اجازت نامہ: Open License
3. Jean Wolfgang Goethe de — ناشر: Ministry of Culture of France
4. SNAC ARK ID: https://snaccooperative.org/ark:/99166/w6tx3cp7 — subject named as: Johann Wolfgang von Goethe — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
5. Internet Broadway Database person ID: https://www.ibdb.com/broadway-cast-staff/5928 — subject named as: Goethe — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
6. Internet Broadway Database person ID: https://www.ibdb.com/broadway-cast-staff/77177 — subject named as: Johann Wolfgang von Goethe — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
7. Itaú Cultural ID: https://enciclopedia.itaucultural.org.br/pessoa360224/goethe — subject named as: Goethe — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — مصنف: Itaú Cultural — ناشر: Itaú Cultural — ISBN 978-85-7979-060-7
8. وصلة : https://d-nb.info/gnd/118540238  — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ دسمبر ۲۰۱۴ — اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
9. Archivio Storico Ricordi person ID: https://www.digitalarchivioricordi.com/it/people/display/2129 — اخذ شدہ بتاریخ: ۳ دسمبر ۲۰۲۰
10. Frankfurter Personenlexikon ID: https://frankfurter-personenlexikon.de/node/2398 — subject named as: Johann Wolfgang (von) Goethe — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
11. وصلة : https://d-nb.info/gnd/118540238  — اخذ شدہ بتاریخ: ۳۰ دسمبر ۲۰۱۴ — اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
12. ابارٹ لوک آئی ڈی: https://cs.isabart.org/person/15750 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱ اپریل ۲۰۲۱
13. BeWeb person ID: https://www.beweb.chiesacattolica.it/persone/persona/1374/ — اخذ شدہ بتاریخ: ۴ فروری ۲۰۲۱
14. full work available at URL: https://www.bartleby.com/lit-hub/library — مدیر: Charles Dudley Warner — عنوان : Library of the World's Best Literature
15. Dictionary of Art Historians ID: https://arthistorians.info/goethej — اخذ شدہ بتاریخ: ۲۳ اپریل ۲۰۲۲ — عنوان : Dictionary of Art Historians — اجازت نامہ: Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International
16. CONOR.SI ID: https://plus.cobiss.net/cobiss/si/sl/conor/5681507
17. https://www.google.co.uk/books/edition/Kierkegaard_Eve_and_Metaphors_of_Birth/euHaDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA126&printsec=frontcover
18. گوئٹے
19. حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم at www.kashmiruzma.net Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
20. کیتا قرآن وچ تحریف ہوئی

بارلے جوڑ

• [۱]
• [۲]
• [۳]
• [۴] Archived 2008-12-26 at the وے بیک مشین
• [۵]