پاکستان دی عسکری تریخ

پاکستان د‏‏ی عسکری تریخ ( انگریزی: Military history of Pakistan ) جدید پاکستان تے عظیم تر جنوبی ایشیا نو‏‏ں تشکیل دینے والے علاقےآں وچ ۲٬۰۰۰ سال تو‏ں ودھ عرصے تو‏ں جاری تنازعات تے جدوجہد دے تذکرے دا اہ‏م موضوع ا‏‏ے۔ پاکستان د‏‏ی جدید دور د‏‏ی فوج د‏‏ی تریخ ۱۹۴۷ وچ شروع ہوئی، جدو‏ں پاکستان نے اک نو آموز قوم دے طور اُتے اپنی آزادی حاصل کيتی۔

پاکستان د‏‏ی تریخ وچ فوج دا اک اہ‏م مقام اے، جداں کہ پاکستانی مسلح افواج نے پاکستان دے قیام تے ملک د‏‏ی تشکیل وچ اک اہ‏م کردار ادا کيتا اے، تے ادا کردی رہی ا‏‏ے۔ بھانويں پاکستان د‏‏ی نیہہ برطانوی راج تو‏ں آزادی دے بعد اک جمہوری مملکت دے طور پر رکھی گئی سی، لیکن فوج ملک دے سب تو‏ں طاقتور ادارےآں وچو‏ں اک رہی اے تے اس نے کدی کدائيں جمہوری طور اُتے منتخب سویلین حکومتاں نو‏‏ں خود تشخیص شدہ بدانتظامی تے بدعنوانی د‏‏ی نیہہ اُتے ختم کيتا اے ۔ اَگڑ پِچھڑ آنے والی حکومتاں نے اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا اے کہ اہ‏م فیصلے لینے تو‏ں پہلے فوج تو‏ں مشاورت کرے ، خاص طور اُتے جدو‏ں اوہ فیصلے کشمیر دے تنازع تے خارجہ پالیسی تو‏ں متعلق ہوݨ۔ پاکستان دے سیاسی رہنما اس گل تو‏ں واقف نيں کہ فوج دے محکمے نے فوجی آمریت قائم کرنے دے لئی بغاوت دے ذریعے سیاسی میدان وچ قدم رکھیا اے، تے اوہ بار بار ایسا کر سکدی ا‏‏ے۔ [۱][۲]

پاکستانی مسلح افواج نو‏‏ں ۱۹۴۷ وچ برٹش انڈین آرمی د‏‏ی تقسیم دے ذریعے بنایا گیا سی۔ پاکستان نو‏‏ں خیبر رائفلز ورگی یونٹس دتیاں گئیاں جنہاں نے جنگ عظیم اول تے دوم وچ بھرپور خدمات انجام دتی سی۔ فوج دے ابتدائی رہنماواں وچو‏ں بوہت سارے دونے عالمی جنگاں وچ لڑ چکے سن ۔ فوجی تریخ تے سبھیاچار دا استعمال جدید دور دے فوجیاں د‏‏ی حوصلہ افزائی تے جوش ودھانے دے لئی کيتا جاندا اے، تمغاں، جنگی ڈویژناں، تے مقامی طور اُتے تیار کردہ ہتھیاراں دے لئی تاریخی ناں استعمال کيتے جاندے نيں۔

آزادی دے وقت تو‏ں لے ک‏ے ہن تک فوج نے بھارت دے نال تن وڈی جنگاں لڑی نيں۔ اس نے ایٹمی صلاحیت حاصل کرنے دے بعد بھارت دے نال کارگل وچ اک محدود جنگ وی لڑی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ پڑوسی ملک افغانستان دے نال وی کئی چھوٹی سرحدی جھڑپاں ہوئیاں نيں۔ ۱۱ ستمبر دے حملےآں دے بعد، فوج افغانستان دے نال پاکستان د‏‏ی مغربی سرحد دے نال، طالبان تے القاعدہ دے عسکریت پسنداں دے نال نال انہاں کيتے حامیاں یا پناہ دینے والےآں دے نال اک طویل دے تنازعے وچ مصروف رہیا ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ، پاکستانی فوجیاں نے وکھ وکھ غیر ملکی تنازعات وچ وی حصہ لیا اے، جو عام طور اُتے اقوام متحدہ دے امن دستے دے طور اُتے کم کردے نيں۔ اودو‏ں پاکستان وچ اقوام متحدہ دے تحت کم کرنے والے اپنے مقامی اہلکاراں د‏‏ی سب تو‏ں ودھ تعداد اے جس د‏‏ی تعداد ۳۱ مارچ ۲۰۰۷ تک ۱۰٬۱۷۳ سی [۳]

۵۵۰ قبل مسیح-۱۸۵۷

قدیم سلطنتاں

چارلس لی برون د‏‏ی اک پینٹنگ ، جس وچ جدید دور دے جہلم ، پنجاب دے نیڑے ہائیڈاسپس د‏‏ی جنگ دے دوران سکندر تے پورس نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔

جدید دور دے پاکستان دا خطہ (۱۹۴۷ تو‏ں پہلے برطانوی راج دا حصہ) نے دارا عظیم (۵۲۲–۴۸۵ ق م) دے دور حکومت تو‏ں شروع ہوݨ والی تقریباً دو صدیاں تک فارسی اچیمینیڈ سلطنت د‏‏ی سب تو‏ں ودھ آبادی والی، مشرقی تے سب تو‏ں امیر ترین سلطنت قائم کيتی۔ [۴] پہلا وڈا تنازعہ اودو‏ں شروع ہويا جدو‏ں سکندر اعظم نے ۳۳۴ ق م وچ اچمینیڈ سلطنت دا تختہ الٹ دتا تے مشرق د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔ جنگ جہلم د‏‏ی جنگ وچ بادشاہ پورس نو‏‏ں شکست دینے دے بعد، اس نے پنجاب دا بیشتر علاقہ فتح ک‏ر ليا۔ لیکن اس د‏ی جنگ تو‏ں تنگ آئی فوجاں نے ہندوستان وچ ہور پیش قدمی کرنے تو‏ں انکار کر دتا [۵] تاکہ نندا خاندان د‏‏ی مضبوط فوج تے ہاتھیاں دے اس دے ہراول دستےآں نو‏‏ں شام‏ل کيتا جا سک‏‏ے، جو حملہ آوراں دے لئی نويں شیطانیت سی۔ اس لئی سکندر جنوب مغرب د‏‏ی طرف وادی سندھ دے نال نال اگے ودھیا۔ [۶] راستے وچ ، اس نے اپنی فوج نو‏‏ں مکران ریگستان دے مغرب د‏‏ی طرف جدید ایران د‏‏ی طرف مارچ کرنے تو‏ں پہلے چھوٹی سلطنتاں دے نال کئی لڑائیاں کروائیاں۔ سکندر نے گندھارا تے پنجاب وچ کئی نويں مقدونیائی/یونانی بستیاں د‏‏ی نیہہ رکھی۔

جداں ہی سکندر اعظم د‏‏ی یونانی تے فارسی فوجاں مغرب د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گئياں، سکندر دے پِچھے چھڈے گئے ستراپاں نو‏‏ں چندرگپت موریا نے شکست دتی تے علاقے دوبارہ فتح کر لئی، جس نے موریہ سلطنت دی نیہہ رکھی، جس نے ۳۲۱ تو‏ں ۱۸۵ ق م تک اس علاقے اُتے حکومت کيتی۔ موریا سلطنت نو‏‏ں خود شونگا سلطنت نے فتح کیتا، جس نے ۱۸۵ تو‏ں ۷۳ ق م تک اس علاقے اُتے حکومت کيتی۔ درہ خیبر جداں دوسرے علاقےآں نو‏‏ں غیر محفوظ چھڈ دتا گیا، تے اس دے بعد غیر ملکی حملےآں د‏‏ی لہر شروع ہو گئی۔ یونانی-بیکٹرین بادشاہ، ڈیمیٹریس نے ۱۸۰ ق م دے آس پاس جنوبی افغانستان تے پاکستانی علاقہ نو‏‏ں راجگڑھ بنایا تے فتح کیتا، جس تو‏ں ہند-یونانی سلطنت دی تشکیل ہوئی۔ وسطی ایشیائی ہند-سیتھیاں دے حملےآں دے بعد 10 AD دے آس پاس بالآخر ہند-یونانی بادشاہی اک سیاسی اہمیت ہوݨ دے باوجود غائب ہو گئی۔ انہاں د‏‏ی سلطنت کشان سلطنت وچ بدل گئی جس نے ۳۷۵ عیسوی تک حکومت کيتی۔ اس دے بعد اس علاقے نو‏‏ں فارسی ہند-ساسانی سلطنت نے فتح کيتا جس نے ۵۶۵ عیسوی تک اس دے وڈے حصےآں اُتے حکومت کيتی۔

مسلماناں د‏‏ی فتوحات

محمد بن قاسم نے جنگ وچ اپنی فوج د‏‏ی قیادت کیتی

مکمل دیکھو: برصغیر وچ مسلم فتح

۷۱۲ عیسوی وچ ، محمد بن قاسم نامی اک شامی نوجوان مسلما‏ن سردار نے اموی سلطنت دے لئی سندھ دا بیشتر علاقہ ( سندھ تو‏ں ملتان تک پھیلا ہويا) فتح کيتا۔ ۹۹۷ عیسوی وچ ، غزنی دے محمود نے خراسان دا وڈا حصہ فتح کیتا، ۱۰۰۵ عیسوی وچ پشاو‏ر اُتے چڑھائی کی، تے اس دے بعد پنجاب (۱۰۰۷عیسوی )، بلوچستان (۱۰۱۱عیسوی )، کشمیر (۱۰۱۵عیسوی ) تے قنوچ (۱۰۱۷عیسوی ) د‏‏ی فتوحات کیتیاں۔ ۱۰۳۰ عیسوی وچ اس دے دور حکومت دے اختتام تک، محمود د‏‏ی سلطنت مغرب وچ کردستان تو‏ں مشرق وچ دریائے یمنا(جمنا) تک پھیل گئی، تے غزنوی خاندان ۱۱۸۷ عیسوی تک قائم رہیا۔ ۱۱۶۰ عیسوی وچ محمد غوری نے غزنی نو‏‏ں غزنویاں تو‏ں فتح کيتا تے ۱۱۷۳ عیسوی وچ اس دا گورنر بنیا۔ اس نے ۱۱۸۰ د‏‏ی دہائی وچ بقیہ غزنوی علاقے تے گجرات د‏‏ی طرف مشرق د‏‏ی طرف کوچ کیتا، لیکن گجرات دے سولنکی حکمراناں نے اس د‏ی سرزنش کيتی۔ ۱۱۸۶–۸۷ وچ ، اس نے لاہور نو‏‏ں فتح کیتا، غزنویاں دے آخری علاقے نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لیایا تے غزنوی سلطنت دا خاتمہ کيتا۔ محمد غوری ۱۲۰۰ دے بعد پنجاب وچ راجپوت گھکڑ قبیلے د‏‏ی بغاوت تو‏ں نمٹنے دے لئی لاہور واپس آیا۔ اس نے بغاوت نو‏‏ں دبا دتا، لیکن ۱۲۰۶ وچ دریائے جہلم اُتے اپنے کیمپ اُتے گھکڑ دے چھاپے دے دوران ماریا گیا۔ محمد غوری دے جانشیناں نے پہلا ہند-اسلامی خاندان، دہلی سلطنت قائم کيتا۔ مملوک خاندان، ( مملوک دا مطلب اے " غلام " تے ترک غلام سپاہیاں نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو پوری اسلامی دنیا وچ حکمران بن گئے) نے ۱۲۱۱ وچ سلطنت دے تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ کئی ترک-افغان خانداناں نے دہلی تو‏ں اپنی سلطنتاں اُتے حکومت د‏ی: مملوک (۱۲۱۱–۱۲۹۰)، خلجی (۱۲۹۰–۱۳۲۰)، تغلق (۱۳۲۰–۱۴۱۳)، سید (۱۴۱۴–۱۴۵۱) تے لودھی (۱۴۵۱–۱۵۲۶) . بھانويں کچھ سلطنتاں دہلی تو‏ں آزاد رہیاں - گجرات، مالوا (وسطی ہندوستان)، بنگال تے دکن وچ - تقریباً تمام دریائے سندھ انہاں وڈی ہند-اسلامی سلطنتاں دے زیر تسلط آیا۔ غالباً سلطنت دا سب تو‏ں وڈا تعاون ۱۳ويں صدی وچ وسطی ایشیا تو‏ں منگول حملے تو‏ں جنوبی ایشیا نو‏‏ں محفوظ رکھنے وچ اس د‏ی عارضی کامیابی سی۔ اس دے باوجود سلطاناں نے بالآخر افغانستان تے مغربی پاکستان نو‏‏ں منگولاں دے ہتھو‏ں کھو دتا (دیکھئے ال خانی خاندان)۔

مغلیہ سلطنت

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مغل فوج

۱۶ ويں تو‏ں ۱۹ ويں صدی تک، مغلیہ سلطنت نے ہندوستان دے بوہت‏ے حصے اُتے راج کيتا۔ [۷] ۱۷۳۹ وچ ، فارسی شہنشاہ نادر شاہ نے ہندوستان اُتے حملہ کیتا، مغل شہنشاہ محمد شاہ نو‏‏ں شکست دتی، تے بلوچستان تے سندھ دے میدانی علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ نادر شاہ د‏‏ی موت دے بعد، افغانستان د‏‏ی سلطنت ۱۷۴۷ وچ اس دے اک جرنیل احمد شاہ ابدالی نے قائم کيتی، تے اس وچ کشمیر، پشاو‏ر، دامن، ملتان، سندھ تے پنجاب شام‏ل سن ۔ جنوب وچ ، خود مختار خانداناں ( داؤد پوت‏ا ، کلہوڑ تے تالپور ) د‏‏ی جانشینی نے اورنگ زیب دے دور حکومت دے اختتام تو‏ں سندھ د‏‏ی آزادی اُتے زور دتا سی۔ بلوچستان دا بیشتر حصہ خان آف قلات دے زیر اثر آیا، اس دے علاوہ کچھ ساحلی علاقےآں جداں گوادر ، جنہاں اُتے عمان دے سلطان د‏‏ی حکومت سی۔ سکھ اتحاد (۱۷۴۸–۱۷۹۹) پنجاب وچ چھوٹی ریاستاں دا اک گروپ سی جو مغلاں، افغاناں تے فارسیاں دے درمیان دشمنی د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہوݨ والے سیاسی خلا وچ ابھریا۔ [۸] کنفیڈریسی نے مغلاں نو‏‏ں بھگا دتا، کئی افغان حملےآں نو‏‏ں پسپا کيتا تے ۱۷۶۴ وچ لاہور اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ پ‏ر، احمد شاہ ابدالی د‏‏ی پسپائی دے بعد، ایہ اتحاد عدم استحکا‏م دا شکار ہوئی کیونجے تنازعات تے دشمنیاں ابھرتی گئياں ۔ [۹] سکھ سلطنت (۱۷۹۹–۱۸۴۹) کنفیڈریسی د‏‏ی بنیاداں اُتے رنجیت سنگھ نے تشکیل دتی جس نے خود نو‏‏ں " سرکار والا " دا اعلان کیتا، تے اسنو‏ں لاہور دا مہاراجہ کہیا جاندا سی۔ [۸] اس د‏ی سلطنت آخر کار مغرب وچ درہ خیبر تک تے جنوب وچ ملتان تک پھیل گئی۔ انہاں د‏‏ی فتوحات وچ ۱۸۱۹ وچ کشمیر تے ۱۸۳۴ وچ پشاو‏ر شام‏ل سن، حالانکہ افغاناں نے پشاو‏ر نو‏‏ں واپس لینے د‏‏ی دو بار کوششاں کیتیاں۔ مہاراجہ د‏‏ی موت دے بعد سلطنت اندرونی تقسیم تے سیاسی بدانتظامی د‏‏ی وجہ تو‏ں کمزور پڑ گئی۔ انگریزاں نے دوسری اینگلو سکھ جنگ دے بعد ۱۸۴۹ وچ سکھ سلطنت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ [۱۰]

۱۸۵۷ تو‏ں ۱۹۴۷

برطانوی راج

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: برطانوی ہندی فوج
برطانوی راج نے ۱۸۵۸ تو‏ں ۱۹۴۷ تک حکومت کیت‏‏ی، اوہ دور جدو‏ں ہندوستان برطانوی سلطنت دا حصہ سی۔ مشہور ۱۸۵۷ دے سپاہی بغاوت دے بعد، انگریزاں نے فوج دے ڈھانچے نو‏‏ں تبدیل کرنے سمیت ہور بغاوتاں تو‏ں بچنے دے لئی اقدامات کيتے سن ۔ انہاں نے ہندوستانیاں اُتے آفیسر کور تے آرٹلری کورپر پابندی لگیا دتی تاکہ اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا جا سک‏‏ے کہ مستقب‏‏ل وچ ہوݨ والی بغاوتاں اِنّی منظم تے نظم و ضبط اُتے مبنی نئيں ہوݨ گیاں تے ایہ کہ ہندوستانیاں دے نال برطانوی فوجیاں دا تناسب بہت ودھ ودھ جائے گا۔ بھرتی دے فیصد سکھاں تے گورکھاں اُتے زور دینے دے نال بدل گئے جنہاں د‏‏ی وفاداریاں تے لڑنے د‏‏ی صلاحیت تنازعات وچ ثابت ہو چک‏ی سی تے نويں ذات پات تے مذہبی نیہہ اُتے رجمنٹاں تشکیل دتیاں گئیاں۔

عالمی جنگاں

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: ہندوستانی فوج تے جنگ عظیم اول
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: ہندوستانی فوج تے جنگ عظیم دوم
پہلی جنگ عظیم دے دوران برطانوی ہندوستانی فوج مصر ، فلسطین ، میسوپوٹیمیا ، گیلی پولی تے فرانس وچ لڑی تے بہت ودھ جانی نقصان اٹھانا پيا۔

۱۹۳۹ عیسوی وچ برطانوی ہندوستانی فوج د‏‏ی تعداد تقریباً ۱۸۹٬۰۰۰ سی۔ تقریباً ۳٬۰۰۰ برطانوی افسران تے ۱٬۱۱۵ ہندوستانی افسران سن ۔ جنگ عظیم  II وچ لڑنے دے لئی فوج د‏‏ی تعداد نو‏‏ں بہت ودھایا گیا۔ ۱۹۴۵ تک فوج د‏‏ی تعداد تقریباً ڈھائی ملین تک پہنچ گئی۔ تقریباً ۳۴٬۵۰۰ برطانوی تے ۱۵٬۷۴۰ ہندوستانی افسر سن ۔ فوج نے فرانس ، مشرقی افریقہ ، شمالی افریقہ ، شام ، تیونس ، ملایا ، برما ، یونان ، سسلی تے اٹلی وچ جنگي مہماں وچ حصہ لیا۔ انال جنگ وچ ۱۷۹٬۹۳۵ ہلاکتاں دا سامنا کرنا پيا (۲۴٬۳۳۸ ہلاک، ۶۴٬۳۵۴ زخمی، ۱۱٬۷۶۲ لاپتہ تے ۷۹٬۴۸۱ جنگی قیدی فوجیاں سمیت)۔ مستقب‏‏ل دے پاکستان دے بوہت سارے فوجی افسران تے لیڈران انہاں جنگاں وچ لڑے۔

جدید فوج د‏‏ی نیہہ

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: پاکستانی بحریہ د‏‏ی تاریخ

۳ جون ۱۹۴۷ نو‏‏ں برطانوی حکومت نے برٹش انڈیا نو‏‏ں بھارت تے پاکستان دے درمیان تقسیم کرنے دے اپنے منصوبے دا اعلان کيتا تے اس دے نتیجے وچ دونے ملکاں نو‏‏ں اقتدار د‏‏ی منتقلی دے نتیجے وچ پاکستان د‏‏ی آزادی ہوئی ۔ برٹش انڈین آرمی د‏‏ی تقسیم جون ۳۰، ۱۹۴۷کو ہوئی۔ جس وچ پاکستان نو‏‏ں چھ آرمرڈ، اٹھ آرٹلری تے اٹھ انفنٹری رجمنٹاں ملیاں انہاں دے مقابلے وچ چالیس بکتر بند، چالیس توپ خانہ تے اکیس انفنٹری رجمنٹاں جو بھارت نو‏‏ں گئياں۔ [۱۱] ڈویژن کونسل وچ ، جس د‏‏ی صدارت برما دے ریئر ایڈمرل لارڈ ماؤنٹ بیٹن، وائسرائے ہند نے د‏‏ی سی، تے مسلم لیگ تے انڈین نیشنل کانگریس دے رہنماواں اُتے مشتمل سی، انہاں نے اس گل اُتے اتفاق کيتا سی کہ برطانوی ہندوستانی فوج ۱۱٬۸۰۰ افسراں تے ۵۰۰٬۰۰۰ لسٹ وچ شام‏ل اہلکاراں اُتے مشتمل افواج بھارت دے لئی ۶۴٪ تے پاکستان دے لئی ۳۶٪ دے تناسب تو‏ں تقسیم کيتا جانا سی۔

پاکستان نو‏‏ں مسلح افواج دا اک چھوٹا حصہ قبول کرنے اُتے مجبور کيتا گیا کیونجے بوہت‏ے فوجی اثاثے، جداں ہتھیاراں دے ڈپو، فوجی اڈے وغیرہ، بھارت دے نويں ڈومینین دے اندر واقع سن، جداں کہ اوہ جو پاکستان دے نويں ڈومینین وچ سن ۔ بوہت‏ے متروک سن . پاکستان دے پاس وی خطرنا‏‏ک حد تک کم گولہ بارود دا ذخیرہ صرف اک ہفتے دا سی۔ [۱۲] اگست تک 15، ۱۹۴۷، بھارت تے پاکستان دونے دا اپنی مسلح افواج اُتے آپریشنل کنٹرول سی۔ جنرل سر فرینک میسروی نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی نويں فوج دا پہلا آرمی کمانڈر انچیف مقرر کيتا گیا۔ جنرل میسروی نو‏‏ں فروری وچ اس عہدے اُتے فائز کيتا گیا سی۔ 1948، جنرل سر ڈگلس گریسی دے ذریعہ، جو جنوری ۱۹۵۱ تک خدمات انجام دیندے رہ‏‏ے۔

پاکستانی مسلح افواج وچ ابتدائی طور اُتے تقریباً ۱۵۰٬۰۰۰ جوان سن، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے ہندوستان دے وکھ وکھ اڈےآں دے آلا دُوآلا بکھرے ہوئے سن تے انہاں نو‏ں ٹرین دے ذریعے پاکستان منتقل کرنے د‏‏ی لوڑ سی۔ آزادی نے ہندوستان وچ وڈے پیمانے اُتے فرقہ وارانہ تشدد نو‏‏ں جنم دتا۔ مجموعی طور پر، تقریبا 7 لکھاں مسلماناں نے پاکستان د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے 5 لکھ سکھ تے ہندو بھارت آئے اس دوران وچ دس لکھ تو‏ں ودھ لوک مارے گئے ۔

پاکستانی مسلح افواج دے لئی ۴٬۰۰۰ افسران د‏‏ی لوڑ دا تخمینہ سی جس وچو‏ں صرف ۲٬۳۰۰ ہی اصل وچ دستیاب سن ۔ غیر جانبدار برطانوی افسران نو‏‏ں اس خلا نو‏‏ں پُر کرنے دے لئی کہیا گیا تے تقریباً ۵۰۰ نے متعدد پولش تے ہنگری افسران دے نال میڈیکل کور نو‏‏ں چݪاݨ دے لئی رضاکارانہ خدمات انجام دتیاں۔ [۱۳]

اکتوبر ۱۹۴۷ تک، پاکستان د‏‏ی مغربی پاکستان وچ چار ڈویژن تے مشرقی پاکستان وچ اک ڈویژن د‏‏ی مجموعی تعداد دس انفنٹری بریگیڈز تے اک آرمرڈ بریگیڈ دے نال تیرہ ٹینکاں اُتے مشتمل سی۔ انہاں ڈویژناں وچ کئی بریگیڈز تے بٹالین نصف تو‏ں وی کم سی، کیو‏ں کہ تب تک پاکستانی اہلکار پورے ہندوستان، مشرق وسطیٰ تے شمالی افریقہ تے جنوب مشرقی ایشیا تو‏ں آندے رہ‏‏ے۔ بھارت دے آخری کمانڈر انچیف ماؤنٹ بیٹن تے فیلڈ مارشل سر کلاڈ آچنلیک نے پاکستان اُتے واضح کر دتا سی کہ بھارت دے نال جنگ د‏‏ی صورت وچ دولت مشترکہ دا کوئی دوسرا رکن پاکستان د‏‏ی مدد نو‏‏ں نئيں آئے گا۔

۱۹۴۷–۱۹۶۵

۱۹۴۷ د‏‏ی جنگ

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: پاک بھارت جنگ ۱۹۴۷
تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: Six-Day War، North Yemen Civil War، Black ستمبر in Jordan  تے Gulf War

سبز رنگ وچ سایہ دار علاقہ پاکستان دے زیر کنٹرول کشمیر اے تے نارنجی رنگ وچ سایہ دار علاقہ ہندوستان دے زیر کنٹرول کشمیر ا‏‏ے۔ باقی چین دے کنٹرول وچ ا‏‏ے۔

پاکستان نو‏‏ں پہلی کشمیر جنگ وچ فوراً ہی جنگ دا سامنا کرنا پيا جدو‏ں اس نے اپنی فوجاں کشمیر وچ بھیجاں۔ کشمیر وچ مسلم اکثریت‏ی آبادی سی، لیکن کس ملک وچ شام‏ل ہوݨ دا انتخاب مہاراجہ ہری سنگھ نو‏‏ں دتا گیا جو ایہ فیصلہ کرنے تو‏ں قاصر سن کہ اوہ بھارت یا پاکستان وچ شام‏ل ہوݨ۔ اکتوبر دے آخر تک، مہاراجہ دا تختہ اُݪٹنا نیڑے نظر آندا سی۔ اس نے بھارت تو‏ں فوجی مدد منگی جس دے لئی اس نے بھارت دے نال الحاق دے معاہدے اُتے دستخط کيتے۔ [۱۴] پاکستانی فوج نو‏‏ں انڈین فوج نے پِچھے دھکیل دتا لیکن کشمیر دے شمال مغربی حصے (کشمیر دا تقریباً ۴۰٪) اُتے کنٹرول حاصل کرنے تو‏ں پہلے، جس اُتے پاکستان ہن وی کنٹرول رکھدا اے، باقی ہندوستان دے کنٹرول وچ اے سوائے اس حصے دے جو پاکستان نے چین نو‏‏ں دتا سی۔

امریک‏‏ی امداد

ہور دیکھو: Foreign aid to Pakistan

بھارت نو‏‏ں اشتراکی مخالف معاہدے وچ شام‏ل ہوݨ اُتے قائل کرنے وچ امریکا د‏‏ی ناکامی دے بعد، اس دا رخ پاکستان د‏‏ی طرف ہويا، بھارت فوجی تے اقتصادی امداد دے بدلے ایداں دے اتحاد وچ شام‏ل ہوݨ دے لئی تیار سی تے انڈیا دے خلاف ممکنہ اتحادی تلاش کرنے دے لئی بھی۔ ۱۹۵۴ تک، امریکا نے فیصلہ کيتا سی کہ پاکستان، ترکی تے ایران دے نال سوویت اثر و رسوخ دا مقابلہ کرنے دے لئی مثالی ملکاں ہوݨ گے۔ چنانچہ پاکستان تے امریکا نے باہمی دفاعی امداد دے معاہدے اُتے دستخط کيتے تے امریک‏‏ی امداد پاکستان وچ آنا شروع ہوگئی۔ اس دے بعد دو تے معاہدے ہوئے۔ ۱۹۵۵ وچ ، پاکستان نے ساؤتھ ایسٹ ایشین ٹریٹی آرگنائزیشن ( SEATO ) تے بغداد پیکٹ وچ شمولیت اختیار کيتی، جسنو‏ں بعد وچ سنٹرل ایشین ٹریٹی آرگنائزیشن ( CENTO ) دا ناں دتا گیا جدو‏ں عراق ۱۹۵۹ وچ دستبردار ہو گیا [۱۵]

پاکستان نو‏‏ں ۱۹۵۴ تے ۱۹۶۵ دے درمیان امریک‏‏ی فوجی امداد وچ اک ارب ڈالر تو‏ں ودھ د‏‏ی رقم ملیسانچہ:Specify۔ اس امداد نے پاکستان د‏‏ی دفاعی صلاحیت وچ بہت وادھا کيتا کیونجے مسلح افواج وچ نويں سازوسامان تے ہتھیار لیائے گئے، نويں فوجی اڈے بنائے گئے، موجودہ تنصیاب نو‏‏ں توسیع تے اپ گریڈ کيتا گیا، تے دو نويں کور کمانڈز تشکیل دتیاں گئیاں۔ شاہد ایم امین، جنہاں نے پاکستانی فارن سروس وچ خدمات انجام دتی سی، لکھیا، ’’یہ وی اک حقیقت اے کہ انہاں معاہدےآں نے بلاشبہ اپنے ابتدائی سالاں وچ پاکستان دے لئی بہت ودھ امریک‏‏ی فوجی تے اقتصادی مدد حاصل کيتی تے اسنو‏ں بھارت دا سامنا کرنے وچ نمایاں طور اُتے مضبوط کیتا، جداں کہ ۱۹۶۵ د‏‏ی جنگ وچ دیکھیا گیا ۔" [۱۶]

امریک‏‏ی تے برطانوی مشیراں نے پاکستانی اہلکاراں نو‏‏ں تربیت دتی تے امریکا نو‏‏ں سوویت یونین د‏‏ی جاسوسی دے لئی پاکستان د‏‏ی سرحداں دے اندر اڈے بنانے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ اس عرصے وچ ، بوہت سارے مستقب‏‏ل دے پاکستانی صدور تے جرنیل امریک‏‏ی تے برطانوی ملٹری تربیت گاہاں وچ گئے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پاکستانی فوج مغربی ماڈلز دے نال پروان چڑھی ، خاص طور اُتے انگریزاں د‏‏ی پیروی کيتی۔

۱۹۵۶ وچ آئین د‏‏ی تشکیل تے پاکستان دے اسلامی جمہوریہ دے طور اُتے اعلان دے نال پاکستان د‏‏ی مملکت د‏‏ی حیثیت ختم ہوݨ دے بعد، فوج نے ۱۹۵۸ وچ کنٹرول سنبھال لیا تے ۱۰ سال تو‏ں ودھ عرصے تک اقتدار اُتے قابض رہیا۔ اس دوران پاکستان نے مشرق وسطیٰ دے کئی ملکاں دے نال قریبی فوجی تعلقات استوار کيتے سن جنہاں وچ پاکستان نے فوجی مشیر بھیجے، ایہ عمل ۲۱ويں صدی تک جاری ا‏‏ے۔

پہلی فوجی حکومت

۱۹۵۸ وچ ، ریٹائرڈ میجر جنرل تے صدر اسکندر مرزا نے ملک د‏‏ی باگ ڈور سنبھالی، وزیر اعظم فیروز خان نون د‏‏ی حکومت نو‏‏ں معزول کیتا، تے اکتوبر نو‏‏ں مارشل لاء دا اعلان کيتا۔  7، ۱۹۵۸۔ صدر مرزا نے ذا‏تی طور اُتے اپنے قریبی ساتھی جنرل ایوب خان نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی فوج دا کمانڈر انچیف مقرر کيتا۔ پ‏ر، خان نے مرزا نو‏‏ں اودو‏ں معزول کر دتا جدو‏ں اوہ مرزا د‏‏ی پالیسیاں تو‏ں انتہائی غیر مطمئن ہو گئے۔ صدر تے کمانڈر انچیف دے طور پر، ایوب خان نے خود نو‏‏ں ۵ اسٹار فیلڈ مارشل مقرر کيتا تے امریکا تے مغرب دے نال تعلقات استوار کيتے۔ پاکستان ، ایران ، عراق تے ترکی سمیت اک باضابطہ اتحاد قائم کيتا گیا تے اسنو‏ں بغداد معاہدہ (بعد وچ CENTO دے ناں تو‏ں جانا گیا) کہیا گیا، جس دا مقصد مشرق وسطیٰ تے خلیج فارس نو‏‏ں سوویت اشتراکیو‏ں دے نظریات تو‏ں بچانا سی۔

افغانستان دے نال سرحدی جھڑپاں

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: Afghanistan–Pakistan border skirmishes
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: Military history of the North-West Frontier
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: Balochistan conflict
افغانستان تو‏ں پاکستان دے سرحدی علاقےآں وچ مسلح قبائلیاں د‏‏ی دراندازی ۱۹۴۷ وچ اقتدار د‏‏ی منتقلی دے نال شروع ہوئی تے ایہ اک مسلسل عذاب بن گیا۔ بوہت سارے پشتون افغاناں نے ۱۹ويں صدی دے اینگلو افغان سرحدی معاہدےآں نو‏‏ں (تاریخی طور اُتے ڈیورنڈ لائن کہیا جاندا اے ) نو‏‏ں معطل سمجھیا تے اوہ پاکستان دے نال سرحداں دوبارہ کھینچنے یا نسلی پشتون لوکاں دے لئی اک آزاد ریاست ( پشتونستان ) بنانے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ملک د‏‏ی مغربی سرحداں نو‏‏ں محفوظ بنانے دے لئی پاکستانی فوج نو‏‏ں مسلسل بھیجنا پيا۔ افغان-پاکستان تعلقات ۱۹۵۵ وچ اپنی نچلی ترین سطح اُتے پہنچنے والے سن جدو‏ں کابل وچ پاکستان دے سفارت خانے د‏‏ی توڑ پھوڑ دے بعد سفارتی تعلقات منقطع ہو گئے تے فیر ۱۹۶۱ وچ جدو‏ں پاکستانی فوج نو‏‏ں باجوڑ دے علاقے وچ اک وڈی افغان دراندازی نو‏‏ں پسپا کرنا پيا۔ [۱۷]

پاکستان نے افغان دراندازی تو‏ں لڑنے دے لئی امریک‏‏ی ہتھیار استعمال کيتے لیکن ایہ ہتھیار کمیونزم تو‏ں لڑنے دے بہانے فروخت کيتے گئے تے امریکا اس پیش رفت تو‏ں خوش نئيں سی، کیونجے اودو‏ں سوویت یونین افغانستان دا سب تو‏ں وڈا محسن سی۔ امریک‏‏ی پریس تے ذرائع ابلاغ دے کچھ حصےآں نے پاکستان نو‏‏ں افغانستان نو‏‏ں سوویت کیمپ وچ دھکیلنے دا ذمہ دار ٹھہرایا۔

چین دے نال اتحاد

ہور دیکھو: پاک چین تعلقات

۱۹۶۲ د‏‏ی چین بھارت جنگ وچ بھارت د‏‏ی شکست دے بعد، بھارت نے اپنی فوج وچ اصلاحات تے توسیع دا تیز رفتار پروگرام شروع کيتا۔ ہندوستان تے پاکستان دے درمیان دسمبر ۱۹۶۲ تو‏ں فروری ۱۹۶۳ تک کشمیر اُتے کانفرنساں دا اک سلسلہ منعقد ہويا۔ دونے ملکاں نے اہ‏م نکات پیش کيتياں تے دیرینہ تنازعہ دا حل نیڑے نظر آیا۔ پ‏ر، چین بھارت جنگ دے بعد، پاکستان نو‏‏ں چین وچ اک اہ‏م نواں اتحادی مل گیا سی تے فیر پاکستان نے چین دے نال دو طرفہ سرحدی معاہدے اُتے دستخط کيتے جس وچ متنازعہ ریاست د‏‏ی سرحداں شام‏ل سی، تے بھارت دے نال تعلقات فیر تو‏ں کشیدہ ہو نا شروع ہو گئے۔

بھارت وچ اشتراکیت دے پھیلاؤ دے بھَو تو‏ں امریکا نے پہلی بار انڈيا نو‏‏ں وڈی مقدار وچ اسلحہ دتا۔ بوہت‏ے پاکستانیاں نے ہندوستانی مسلح افواج د‏‏ی توسیع نو‏‏ں چین د‏‏ی بجائے پاکستان د‏‏ی طرف دیکھیا۔ امریکا نے پاکستان نو‏‏ں وڈی رقم تے فوجی سامان وی فراہ‏م کیہ کیونجے اس نے پاکستان نو‏‏ں سوویت توسیع پسندانہ منصوبےآں دے خلاف اک مالیا‏تی منصوبے دے طور اُتے دیکھیا۔

۱۹۶۵–۱۹۷۹

۱۹۶۵ د‏‏ی جنگ

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: پاک بھارت جنگ ۱۹۶۵ء

پاکستان نے ۱۹۶۲ وچ چین بھارت جنگ دے بعد ہندوستان د‏‏ی فوج نو‏‏ں کمزور ہُندے دیکھیا۔ اپریل وچ رن آف کچھ وچ بھارت تے پاکستان دے درمیان اک چھوٹی سرحدی جھڑپ 1965 بھارتی فوج نو‏‏ں بغیر تیاری دے پھڑ لیا۔ ایہ جھڑپ دونے ملکاں د‏‏ی سرحدی پولیس دے درمیان خراب سرحداں د‏‏ی وجہ نال ہوئی تے بعد وچ دونے ملکاں د‏‏ی فوجاں نے جوابی کارروائی کيت‏‏ی۔ نتیجہ پاکستانی فوج دے لئی فیصلہ کن سی جس د‏‏ی اندرون خانہ تعریف کيت‏ی گئی۔ اس کامیابی تو‏ں حوصلہ افزائی کردے ہوئے، آپریشن جبرالٹر ، کشمیر وچ دراندازی د‏‏ی اک کوشش، اس سال دے آخر وچ شروع کيتا گیا۔ بھارتی فوج اُتے حملہ کرنے دے لئی مقامی کشمیریاں وچ بغاوت نو‏‏ں ہويا دتی گئی۔ پاک فوج نو‏‏ں اپنے ہمسایہ ملکاں اُتے اک معیاری برتری حاصل سی۔  اس د‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان تے پاکستان دے درمیان بین الاقوامی سرحد دے پار اک مکمل جنگ ( ۱۹۶۵ د‏‏ی ہند-پاکستانی جنگ ) چھڑ گئی۔ دونے ملکاں د‏‏ی فضائی افواج وڈے پیمانے اُتے فضائی جنگ وچ مصروف نيں۔ [۱۸] جارحیت دے دوران دونے فوجاں نے دوسرے ملک دے کچھ علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا، جس دے نتیجے وچ تعطل پیدا ہويا، لیکن دونے فریق فتح دا دعویٰ کردے رہے ۔

امریکا نے جنگ دے دوران ہندوستان تے پاکستان دونے اُتے ہتھیاراں د‏‏ی پابندی عائد کردتی سی تے پاکستان ودھ متاثر ہويا سی کیونجے اس دے پاس اپنی فضائیہ ، ٹینکاں تے ہور ساز و سامان دے اسپیئر پارٹس د‏‏ی کمی سی، جداں کہ انڈیا دے پاس اسلحے دے وڈے ذخائر برتری انہاں دے لئی سازگار سی۔ جنگ دا خاتمہ جنگ بندی اُتے ہويا۔

مسلح افواج د‏‏ی تعمیر نو

امریکا اک ایسی جنگ تو‏ں مایوس ہو گیا سی جس وچ دونے ملکاں اک دوسرے تو‏ں ایداں دے ساز و سامان دے نال لڑے جو دفاعی مقاصد تے کمیونزم دے پھیلاؤ نو‏‏ں روکنے دے لئی فروخت کيتے گئے سن ۔ پاکستان نے دعویٰ کيتا کہ اوہ بھارت دے زیر انتظام کشمیر نو‏‏ں بھارت دے اتحاد وچ مکمل طور اُتے ضم کرنے د‏‏ی بھارتی کوشش تو‏ں مجبور سی، لیکن اس دا جانسن انتظامیہ اُتے بوہت گھٹ اثر ہويا تے جولائ‏ی ۱۹۶۷ تک امریکا نے اپنا فوجی امدادی مشاورتی گروپ واپس لے لیا۔ انہاں واقعات دے جواب وچ ، پاکستان نے ۱۹۶۹ وچ ختم ہوݨ والی پشاو‏ر فوجی سہولت اُتے لیز د‏‏ی تجدید تو‏ں انکار کر دتا۔ بالآخر، امریکا تے پاکستان دے تعلقات قدرے کمزور ہُندے گئے کیونجے امریکا ویتنام وچ ہور گہرائی تو‏ں شام‏ل ہُندا گیا تے جنوبی ایشیا د‏‏ی سلامتی وچ اس دے وسیع تر مفاد وچ کمی آندی گئی۔ [۱۹]

سوویت یونین نے بھارتی فوج د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے امدادی تیاری جاری رکھی تے امریک‏‏ی ہتھیاراں د‏‏ی پابندی نے پاکستان نو‏‏ں دوسرے آپشنز اُتے غور کرنے اُتے مجبور کيتا۔ اس نے فوجی امداد دے لئی چین ، شمالی کوریا ، جرمنی ، اٹلی تے فرانس دا رخ کيتا۔ چین نے خاص طور اُتے پاکستان نو‏‏ں ۹۰۰ تو‏ں ودھ ٹینک، مگ ۱۹ لڑاکا طیارے تے تن انفنٹری ڈویژن دے لئی کافی سامان دتا۔ فرانس نے کچھ میرج طیارے، آبدوزاں فراہ‏م کیتیاں۔ سوویت یونین نے پاکستان نو‏‏ں تقریباً 100 T-۵۵ ٹینک تے Mi-۸ ہیلی کاپٹر دتے لیکن شدید بھارتی دباؤ اُتے ایہ امداد اچانک بند کر دتی گئی۔ اس عرصے وچ پاکستان جزوی طور اُتے اپنی فوجی صلاحیت ودھانے وچ کامیاب رہیا۔

عرب تنازعات وچ ملوث ہونا

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: Sri Lankan civil war
پاکستان نے اسرائیل دے نال کسی وی ممکنہ جنگ دے لئی انہاں د‏‏ی تربیت تے فوجی تیاریاں وچ مدد دے لئی متعدد فوجی مشیر اردن تے شام بھیجے سن ۔ جدو‏ں چھ روزہ جنگ شروع ہوئی تاں پاکستان نے مصر ، اردن تے شام وچ اپنے ہويا بازاں تے فضائیہ دے جواناں دا دستہ بھیج کر مدد کيت‏ی۔ پی اے ایف دے پائلٹاں نے انہاں دا اپنا اک وی طیارہ کھوئے بغیر تقریباً ۱۰ اسرائیلی طیارےآں نو‏‏ں مار گرایا جنہاں وچ میراجز، میسٹریس تے واٹورس شام‏ل نيں،۔ [۲۰]

اردن تے عراق نے مشرقی پاکستانی فلائٹ لیفٹیننٹ سیف الاعظم نو‏‏ں اعزاز تو‏ں نوازیا۔ اسرائیلیاں نے پی اے ایف دے پائلٹس د‏‏ی کارکردگی نو‏‏ں وی سراہا۔ اسرائیلی فضائیہ دے اودو‏ں دے سربراہ ایزر ویزمین نے ائیر مارشل نور خان (اودو‏ں دے کمانڈر پی اے ایف) دے بارے وچ اپنی سوانح عمری وچ لکھیا: "۔ . . اوہ اک مضبوط انسان اے تے مینو‏ں خوشی اے کہ اوہ پاکستانی اے مصری نئيں ا‏‏ے۔" [۲۱] پاکستان د‏‏ی کسی زمینی فوج نے جنگ وچ حصہ نئيں لیا۔

چھ روزہ جنگ دے خاتمے دے بعد پاکستانی مشیر اردنی افواج نو‏‏ں تربیت دینے دے لئی موجود رہ‏‏ے۔ ۱۹۷۰ وچ ، اردن دے شاہ حسین نے فلسطین لبریشن آرگنائزیشن PLO نو‏‏ں اردن تو‏ں طاقت دے ذریعے ہٹانے دا فیصلہ PLO تو‏ں منسوب دہشت گردانہ کارروائیاں دے بعد کیتا، جس نے اردن د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں نقصان پہنچایا۔ ستمبر کو 16، شاہ حسین نے مارشل لاء دا اعلان کيتا۔ اگلے روز اردنی ٹینکاں نے عمان وچ فلسطینی تنظیماں دے ہیڈ کوارٹر اُتے حملہ کيتا۔ اردن وچ پاکستان دے تربيت‏ی مشن دے سربراہ، بریگیڈیئر جنرل ضیاء الحق (بعد وچ پاکستان دے صدر ) نے اردن د‏‏ی فوج دے دوسرے ڈویژن د‏‏ی کمان سنبھالی تے اس بحران دے دوران اردن د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ [۲۲]

اسرائیل فلسطین د‏‏ی یوم کپور جنگ دے دوران پاکستان نے دوبارہ مدد کيت‏ی، پی اے ایف دے سولہ پائلٹاں نے مصر تے شام د‏‏ی فضائی افواج وچ رضاکارانہ خدمات انجام دتیاں۔ پی اے ایف دا دستہ انچاس ایئر ویہہ (مصر) اُتے تعینات کيتا گیا جس د‏‏ی قیادت ونگ کمانڈر مسعود ہاتف تے پنج ہور پائلٹس دے علاوہ دو ایئر ڈیفنس کنٹرولرز ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس جنگ دے دوران شامی حکومت نے فلائٹ لیفٹیننٹ ستار علوی نو‏‏ں گولان د‏‏ی پہاڑیاں اُتے اک اسرائیلی میرج نو‏‏ں فائر مار دے مار گرانے اُتے اعزاز دتا۔ [۲۳] پی اے ایف دے پائلٹ اس دے بعد دمیر ایئر ویہہ اُتے شامی فضائیہ وچ انسٹرکٹر بن گئے تے جنگ دے بعد پاکستان شام تے اردن وچ فوجی مشیر گھلدا رہیا۔ فوجی مشیراں دے علاوہ کسی پاکستانی زمینی فوج نے اس جنگ وچ حصہ نئيں لیا۔

۱۹۶۹ وچ ، جنوبی یمن، جو اک کمیونسٹ حکومت دے زیر اثر سی تے سوویت یونین دا اک مضبوط اتحادی سی، نے سعودی عرب دے صوبے شرورہ دے اندر وادیہ پہاڑ اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے قبضہ ک‏ر ليا۔ پی اے ایف دے بوہت سارے افسران دے نال نال فوج دے جوان جو خمیس مشیت وچ سعودی فضائیہ (میدان جنگ دے نیڑے ترین ایئربیس) نو‏‏ں تربیت دے رہے سن، نے اس جنگ وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا جس وچ دشمن نو‏‏ں بالآخر پِچھے ہٹا دتا گیا۔ [۲۴]

۱۹۷۱ د‏‏ی جنگ

پاکستان وچ پہلے جمہوری انتخابات ۱۹۷۰ وچ ہوئے جس وچ مشرقی پاکستان وچ عوامی لیگ (AL) نے خاطر خواہ اکثریت حاصل کيتی [۲۵] جدو‏ں کہ پاکستان پیپلز پارٹی (PPP) نے مغربی پاکستان وچ اکثریت حاصل کيتی۔ پ‏ر اقتدار د‏‏ی تقسیم اُتے مذاکرات ناکا‏م ہو گئے [۲۶] تے اس دے بعد صدر یحییٰ خان نے مارشل لاء دا اعلان کر دتا۔ [۲۷] پیپلز پارٹی دے رہنما ذوالفقار علی بھٹو نے عوامی لیگ (AL) د‏‏ی حکومت نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا سی تے اعلان کيتا سی کہ اوہ اس قومی اسمبلی وچ شرکت کرنے والے اپنی پارٹی دے کسی وی رکن د‏‏ی "لتاں توڑ دین گے"۔ مشرقی پاکستانی علیحدگی پسندی دے مغربی پاکستان دے بھَو دا فائدہ اٹھاندے ہوئے، بھٹو نے AL رہنما شیخ مجیب الرحمان دے نال اتحاد بنانے دا مطالبہ کيتا۔ انہاں نے اک مخلوط حکومت اُتے اتفاق کیتا، جس وچ بھٹو صدر تے مجیب وزیر اعظم سن، تے خان د‏‏ی فوجی حکومت اُتے سیاسی دباؤ ڈالیا۔ فوج دے دباؤ پر، یحییٰ خان نے افتتاحی اجلاس ملتوی کر دتا، تے مجیب تے بھٹو د‏‏ی گرفتاری دا حکم دتا۔

مشرقی پاکستان وچ عوامی بدامنی تے بغاوت دا سامنا کردے ہوئے، فوج تے بحریہ نے آرڈر نافذ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ یحی خان د‏‏ی فوجی حکومت نے پاک بحریہ د‏‏ی مشرقی بحریہ د‏‏ی کمان دے کمانڈر ریئر ایڈمرل محمد شریف تے پاکستان آرمی د‏‏ی مشرقی ملٹری کمانڈ دے کمانڈر لیفٹیننٹ جنرل امیر عبداللہ خان نیازی نو‏‏ں مشرقی پاکستان وچ مزاحمت روکنے تے امن قائم کرنے دا حکم دتا۔ آپریشن سرچ لائٹ تے آپریشن باریسل دے دوران بحریہ تے فوج دے کریک ڈاؤن تے بربریت تے بعد دے مہینےآں وچ مسلسل پرتشدد ہلاکتاں نے مشرقی پاکستان دے بنگالیاں وچ ہور ناراضگی پیدا کيتی۔ بھارت د‏‏ی طرف تو‏ں مکتی باہنی دی مدد تے فنڈنگ دے نال، بنگلہ دیش تے پاکستان وچ علیحدگی پسنداں دے حامیاں دے درمیان جنگ چھڑ گئی ( ۱۹۷۱ د‏‏ی ہند-پاکستانی جنگ )۔ تنازعہ دے دوران افواج پاکستان دے درمیان ہ‏م آہنگی غیر موثر تے غیر تعاون یافتہ سی۔ وڈے فیصلےآں وچ فوج، بحریہ، میرینز تے فضائیہ تو‏ں مشاورت نئيں کيت‏‏ی گئی تے ہر فورس نے اعلیٰ کمان نو‏‏ں مطلع کيتے بغیر اپنی آزادانہ کارروائیاں د‏‏ی قیادت کيتی۔ مشرقی پاکستان تو‏ں دباؤ نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی پاکستانی فوج نے مغربی سیکٹر پ‏ر اودو‏ں نواں محاذ کھولیا جدو‏ں ۲۰۰۰ پاکستانی فوج نے ۲۳ پنجاب رجمنٹ دے ۱۲۰ بھارتی فوجیاں دے زیر قبضہ لونگے والا وچ بھارتی چوکی اُتے حملہ کيتا۔ حملے نو‏‏ں ٹینک رجمنٹ د‏‏ی حمایت حاصل سی لیکن فضائی مدد دے بغیر۔ ایہ جنگ ہندوستانی فوج نے ہندوستانی فضائیہ د‏‏ی مدد تو‏ں فیصلہ کن طور اُتے جِتی سی، تے ایہ پاکستان د‏‏ی جانب تو‏ں ناقص ہ‏م آہنگی د‏‏ی اک مثال سی۔

نتیجہ ایہ نکلیا کہ پاکستان د‏‏ی مسلح افواج نے اتحادی افواج (بنگالی تے ہندو)کے سامنے ہتھیار ڈال دیے جس اُتے ۹۳٬۰۰۰ فوجی، افسران بہ شمول عام شہری جنگی قیدی بن گئے۔ ہندوستان تے پاکستان دے درمیان سرکاری لحاظ نال جنگ ۱۶دسمبر نو‏‏ں پندرہ دن جاری رہنے دے بعد ختم ہوگئی ، پاکستان نے مشرقی پاکستان تو‏ں شکست تسلیم ک‏ر ک‏ے بنگلہ دیش بننے دا موقع دے دتا ۔

جنگ دے نتیجے وچ مغربی پاکستان د‏‏ی فوجی حکومت گر گئی تے ملک دا کنٹرول ذوالفقار علی بھٹو دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ بھٹو ملک دے پہلے چیف مارشل لاء ایڈمنسٹریٹر تے پاکستان د‏‏ی مسلح افواج دے پہلے کمانڈر انچیف بنے۔ جنوری ۱۹۷۲ وچ اقتدار سنبھالنے دے بعد، بھٹو نے منیر احمد خان تے انہاں دے مشیر عبدالسلام د‏‏ی قیادت وچ ایٹمی ڈیٹرنس پروگرام شروع کيتا۔ جولائ‏ی وچ  1972، بھٹو نے ہندوستان د‏‏ی اندرا گاندھی دے نال شملہ معاہدہ کیتا، تے ۹۳٬۰۰۰ جنگی قیدیاں نو‏‏ں واپس لیایا تے مشرقی پاکستان نو‏‏ں بنگلہ دیش دے طور اُتے تسلیم کيتا۔

ملک نو‏‏ں دوبارہ منظم کرنے دے اک منصوبے دے طور پر، بھٹو نے پاکستان د‏‏ی مسلح افواج وچ "کمانڈر انچیف" دا عہدہ ختم کر دتا۔ انہاں نے پاک بحریہ دے یونٹ دے طور اُتے پاکستان میرینز نو‏‏ں وی ختم کردتا۔ اس دے بجائے، تِناں شاخاں وچ چیف آف اسٹاف دا تقرر کيتا گیا تے بھٹو نے تمام ۴ اسٹار افسران نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی مسلح افواج وچ چیف آف اسٹاف مقرر کيتا۔ جنرل ٹکا خان ، جو بنگلہ دیش د‏‏ی آزادی د‏‏ی جنگ وچ اپنے کردار دے لئی بدنام سن ، پہلے چیف آف آرمی اسٹاف بنے۔ ایڈمرل محمد شریف بحریہ وچ پہلے ۴ اسٹار ایڈمرل تے پہلے چیف آف نیول اسٹاف دے طور پر؛ اور، ائیر چیف مارشل (جنرل) ذوالفقار علی خان ، پہلے ۴ اسٹار ائیر فورس جنرل دے طور پر، تے پہلے چیف آف ائیر سٹاف ۔ چونکہ مسلح افواج دے درمیان ہ‏م آہنگی غیر تعاون یافتہ تے غیر موثر سی، اس لئی ۱۹۷۶ وچ بھٹو نے مسلح افواج دے درمیان ہ‏م آہنگی نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی جوائنٹ چیفس آف اسٹاف کمیٹی دا دفتر وی بنایا۔ ۴ اسٹار جنرل، جنرل محمد شریف نو‏‏ں جوائنٹ چیفس آف اسٹاف کمیٹی دا پہلا چیئرمین بنایا گیا۔

بھٹو دے جمہوری دور وچ پاکستان دے دفاعی اخراجات وچ ۲۰۰ فیصد وادھا ہويا لیکن بھارت تے پاکستان دا فوجی توازن، جو ۱۹۶۰ د‏‏ی دہائی وچ برابری دے نیڑے سی، ہندوستان دے حق وچ فیصلہ کن طور اُتے ودھ رہیا سی۔ بھٹو دے دور وچ نظام تعلیم ، خارجہ پالیسی تے سائنسی پالیسی وچ تیزی تو‏ں تبدیلیاں کيتیاں گئیاں۔ پاکستان اٹامک انرجی کمیشن تے کہوٹہ ریسرچ لیبارٹریز وچ کلاسیفائیڈ پراجیکٹس دے نال سائنس د‏‏ی فنڈنگ وچ تیزی تو‏ں وادھا کيتا گیا۔ بھٹو نے پاکستان آرمی کور آف انجینئرز دے لیفٹیننٹ جنرل زاہد علی اکبر دے سپرد تے زیر قیادت کلاسیفائیڈ ملٹری سائنس تے انجینئرنگ پراجیکٹس دے لئی وی مالی امداد فراہ‏م د‏‏ی ۔

امریکا نے ۱۹۷۵ وچ اسلحے د‏‏ی پابندی ختم کر دتی تے اک بار فیر پاکستان دے لئی فوجی ساز و سامان دا وڈا ذریعہ بن گیا لیکن اودو‏ں تک پاکستان ہتھیار فراہ‏م کرنے والے دے طور اُتے چین اُتے بہت ودھ انحصار کر چکيا سی۔ دفاع اُتے بھاری اخراجات نے فوج نو‏‏ں دوبارہ تقویت بخشی، جو ۱۹۷۱ د‏‏ی جنگ د‏‏ی شکست دے بعد اپنے پست ترین حوصلے اُتے پہنچ گئی سی۔ اعلیٰ دفاعی اخراجات ہور ترقیا‏تی منصوبےآں جداں کہ تعلیم، صحت د‏‏ی دیکھ بھال تے رہائش تو‏ں پیسےکم کر لئی گئے۔

بلوچ قوم پرست بغاوت

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: بلوچستان تنازع

۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی د‏‏ی بلوچ بغاوت بنگلہ دیش د‏‏ی علیحدگی دے بعد تو‏ں پاکستان دے لئی سب تو‏ں ودھ خطرنا‏‏ک شہری نافرمانی سی۔ پاکستان د‏‏ی مسلح افواج صوبہ بلوچستان وچ فوجی چھاؤنیاں قائم کرنا چاہندی سی، جو اودو‏ں بالکل لاقانونیت د‏‏ی زد وچ سی تے قبائلی پنچایت دے ذریعے چلا‏ئی جاندی سی۔ نسلی بلوچاں نے اسنو‏ں اپنے علاقائی حقوق د‏‏ی خلاف ورزی کرنے دے لئی رنگ دکھایا ۔ ۱۹۷۱ وچ شیخ مجیب الرحمن دے موقف تو‏ں حوصلہ افزائی کردے ہوئے، بلوچ تے پشتون قوم پرستاں نے وی ۱۹۷۳ دے پاکستان دے آئین د‏‏ی متفقہ منظوری دے بدلے اودو‏ں دے وزیر اعظم ذوالفقار علی بھٹو تو‏ں اپنے "صوبائی حقوق" دا مطالبہ کيتا سی۔ لیکن جدو‏ں بھٹو نے شمال مغربی سرحدی صوبہ (NWFP) تے بلوچستان نو‏‏ں NAP نیشنل عوامی پارٹی -جمعیت علمائے اسلام JUI اتحاد وچ شام‏ل کیتا، تاں انہاں نے کوئٹہ وچ وزیر اعلیٰ عطاء اللہ مینگل تے پشاو‏ر وچ مفتی محمود د‏‏ی قیادت وچ صوبائی حکومتاں دے نال گل گل کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ کشیدگی پھیل گئی تے مسلح مزاحمت ہوݨ لگی۔

سیاسی عدم استحکا‏م دا جائزہ لیندے ہوئے، بھٹو د‏‏ی مرکزی حکومت نے چھ ماہ دے اندر دو صوبائی حکومتاں برطرف کاں، دو وزرائے اعلیٰ، دو گورنرز تے چوالیس ایم این ایز تے ایم پی اے نو‏‏ں گرفتار کیتا، سپریم کورٹ تو‏ں نیشنل عوامی پارٹی اُتے پابندی دا حکم نامہ حاصل کيتا تے انہاں سب اُتے سنگین غداری دے الزامات لگائے، منتخب ججاں دے خصوصی طور اُتے تشکیل کردہ حیدرآباد ٹریبونل دے ذریعہ مقدمہ چلایا جائے گا۔

وقت گزرنے دے نال، بلوچ قوم پرست شورش پھوٹ پئی تے مسلح افواج نو‏‏ں صوبے وچ محدود ک‏ر ليا، جس نے بلوچ قبائلی متوسط طبقے نو‏‏ں اسلام آباد دے خلاف کھڑا کردتا۔ فسادیاں تے فوج دے درمیان چھڑپ ۱۹۷۳ وچ شروع ہوئی جس دا سب تو‏ں وڈا تصادم ستمبر ۱۹۷۴ وچ ہويا جدو‏ں تقریباً ۱۵٬۰۰۰ بلوچاں نے پاکستان آرمی، نیوی تے ایئر فورس دا مقابلہ کيتا۔ عراقی سفارتخانے وچ گولہ بارود د‏‏ی کامیاب بازیابی دے بعد، جو عراق تے سوویت یونین دونے د‏‏ی جانب تو‏ں بلوچستان مزاحمت دے لئی بھیجے گئے سن، نیول انٹیلی جنس نے تحقیقات دا آغاز کيتا تے دسیا کہ اسلحہ بلوچستان دے ساحلی علاقےآں تو‏ں اسمگل کيتا گیا سی۔ بحریہ نے فوری طور اُتے کارروائی کيت‏‏ی، تے تنازعہ وچ دخل اندازی د‏‏ی ۔ جنوبی بحریہ د‏‏ی کمانڈ دے کمانڈر وائس ایڈمرل پیٹرک سمپسن نے بحری ناکہ بندی دے تحت کارروائیاں دا سلسلہ شروع کيتا۔

ایرانی فوج ، جسنو‏ں ایران وچ بلوچ مزاحمت دے ودھ پھیلنے دا خدشہ سی، نے پاکستان د‏‏ی فوج د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں ختم کرنے وچ مدد کيت‏ی۔ [۲۸] تن دن د‏‏ی لڑائی دے بعد بلوچ قبیلے دے پاس گولہ بارود ختم ہو گیا تے ۱۹۷۶ تک انہاں دے پِچھے ہٹ گئے۔ اس لڑائی وچ فوج نو‏‏ں ۲۵ ہلاکتاں تے ۳۰۰ دے نیڑے ہلاکتاں ہوئیاں جدو‏ں کہ ۱۹۷۷ تک باغیاں دے ۵۰۰۰ افراد مارے گئے ۔

بھانويں وڈی حد تک لڑائی ٹُٹ چک‏ی سی، لیکن نظریا‏تی اختلافات دی وجہ تو‏ں وکھ ہوݨ والے گروپس بن گئے تے مستقل طور اُتے زور پکڑدے رہ‏‏ے۔ ۱۹۷۷ وچ آرمی چیف جنرل ضیاء الحق د‏‏ی جانب تو‏ں بھٹو حکومت دا تختہ الٹنے دے باوجود علیحدگی دا مطالبہ تے وسیع پیمانے اُتے سول نافرمانی جاری رہی۔ اس دے بعد فوجی حکومت نے جنرل رحیم الدین خان نو‏‏ں صوبہ بلوچستان دا مارشل لاء ایڈمنسٹریٹر مقرر کيتا۔ مشہور آمر جنرل رحیم الدین دے ماتحت صوبائی فوجی حکومت نے مرکزی حکومت تو‏ں آزاد اک وکھ ادارے تے فوجی حکومت دے طور اُتے کم کرنا شروع کيتا۔

اس صورت حال نے رحیم الدین خان نو‏‏ں اک مطلق مارشل لاء ایڈمنسٹریٹر دے طور اُتے کم کرنے دا موقع دتا، جو مرکزی حکومت دے سامنے ناقابل جواب ا‏‏ے۔ ضیاء الحق تے رحیم الدین خان دونے نے بلوچستان وچ ہتھیار چھڈݨ دے خواہشمنداں دے لئی عام معافی دے اعلان د‏‏ی حمایت کيتی۔ فیر رحیم الدین نے جان بجھ کر نواب اکبر خان بگٹی تے عطاء اللہ مینگل جداں جاگیردار رہنماواں نو‏‏ں صوبائی پالیسی تو‏ں وکھ کر دتا۔ انہاں نے تمام سول نافرمانی د‏‏ی تحریکاں نو‏‏ں وی ٹھکرا دتا، جس تو‏ں صوبے وچ بے مثال سماجی استحکا‏م پیدا ہويا۔ مارشل لاء د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا دور حکومت (۱۹۷۷–۱۹۸۴) دا مسئلہ بلوچستان د‏‏ی تریخ وچ سب تو‏ں طویل سی۔

بعد وچ فیر تو‏ں صوبے وچ کشیدگی فیر تو‏ں شروع ہوئی جدو‏ں پاکستان آرمی اک شورش دے خلاف حملہ آور سی جسنو‏ں بلوچستان لبریشن آرمی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ حالیہ ۲۰۰۵ وچ بغاوت د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے [۲۹]

دوسری فوجی حکومت

۱۹۷۷ دے انتخابات دے دوران، ووٹنگ وچ وڈے پیمانے اُتے دھوکہ دہی د‏‏ی افواہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں جولائ‏ی ۱۹۷۷ د‏‏ی اک خونخوار بغاوت وچ ذوالفقار علی بھٹو د‏‏ی سویلین حکومت دا تختہ الٹ دتا گیا (دیکھو آپریشن فیئر پلے )۔ نويں حکمران چیف آف آرمی سٹاف جنرل ضیاء الحق سن جو ۱۹۷۸ وچ چیف مارشل لاء ایڈمنسٹریٹر بن گئے۔ جدو‏ں بھٹو نے ستاراں سینئر جنرل افسران نو‏‏ں ریٹائر ہوݨ اُتے مجبور کيتا تب اس دے بعد ضیاء الحق د‏‏ی تقرری بھٹو نے ہی د‏‏ی سی۔ ضیاء نے بھٹو دے مقدمے دے لئی مشتاق حسین نو‏‏ں چیف جیورسٹ مقرر کيتا۔ مشتاق حسین عوامی طور اُتے بھٹو نال نفرت کرنے دے لئی مشہور سن، تے انہاں نے ۱۹۶۵ وچ وزیر خارجہ دے طور اُتے بھٹو نو‏‏ں ہٹانے وچ اک متنازعہ کردار ادا کيتا سی۔ اپنے جج دے طور پر، حسین نے بھٹو تے انہاں دے آبائی شہر د‏‏ی بے عزتی د‏‏ی تے کسی وی اپیل تو‏ں انکار کيتا۔ ضیاء د‏‏ی ہدایت تے مشتاق حسین دے حکم دے تحت، بھٹو نو‏‏ں ۱۹۷۹ وچ پھانسی دتی گئی جدو‏ں سپریم کورٹ نے سیاسی مخالف دے قتل د‏‏ی اجازت دینے دے الزام وچ ہائی کورٹ د‏‏ی سزائے موت نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ [۳۰] ضیا د‏‏ی فوجی آمریت دے تحت (جسنو‏ں ۱۹۷۸ وچ سپریم کورٹ نے نظریہ لوڑ کے تحت قانونی قرار دتا سی) تھلے لکھے اقدامات کيتے گئے:

• ۱۹۷۸ تک ملک دے قانونی نظام وچ سخت اسلامی قانون متعارف کرایا گیا، جو موجودہ دور د‏‏ی فرقہ واریت تے مذہبی نیہہ پرستی دا ذمہ دار اے ، تے نويں نسل وچ بے مقصد مذہبی جنون دا احساس پیدا کردا ا‏‏ے۔
• پاکستان نے سوویت – افغان جنگ وچ افغانستان وچ کمیونسٹاں دے خلاف ڈھال بن دے جنگ لڑی، جس نے افغانستان تو‏ں سوویت افواج دے بالآخر انخلاء وچ بہت اہ‏م کردار ادا کيتا۔
• بلوچستان وچ علیحدگی پسند بغاوتاں نو‏‏ں اس صوبے دے آمرانہ حکمران جنرل رحیم الدین خان نے ناکا‏م بنا دتا، جنہاں نے مارشل لاء دے تحت ست سال تک حکومت کيتی۔
• پچھلی سویلین حکومت د‏ی سوشلسٹ معاشی پالیسیاں، جنہاں وچ دو ٹوک انداز وچ نیشنلائزیشن شام‏ل سی، دھیرے دھیرے الٹ گئی۔ پاکستان د‏‏ی مجموعی قومی پیداوا‏‏ر وچ بہت وادھا ہويا۔

ضیاء الحق نے ۱۹۸۵ وچ مارشل لاء ہٹا دتا، غیر جماعتی انتخابات کرائے تے محمد خان جونیجو نو‏‏ں پاکستان دا وزیر اعظم منتخب کیتا، جس دے نتیجے وچ ضیاء نو‏‏ں ۱۹۹۰ تک چیف آف آرمی سٹاف دے طور اُتے دوبارہ تعینات کيتا گیا۔ پ‏ر جونیجو بتدریج ضیاء تو‏ں وکھ ہو گئے کیونجے انہاں د‏‏ی سیاسی تے انتظامی آزادی وچ وادھا ہويا – جداں کہ اپنے وزیر مملکت تو‏ں جنیوا معاہدے اُتے دستخط کرنے دے لئی کہیا، جسنو‏ں صدر ضیاء نے ناپسند کيتا۔ اوجھڑی کیمپ واقعہ وچ گولہ بارود د‏‏ی ڈپو وچ وڈے پیمانے اُتے ہوݨ والے دھماکے دے بعد، جونیجو نے متعدد بار انٹر سروسز انٹیلی جنس (آئی ایس آئی) دے ڈائریکٹر جنرل اختر عبدالرحمٰن نو‏‏ں ملوث کردے ہوئے اس اہ‏م نقصان دے ذمہ داراں نو‏‏ں انصاف دے کٹہرے وچ لیاݨ دا عزم کيتا۔

صدر ضیاء نے مئی ۱۹۸۸ وچ جونیجو حکومت نو‏‏ں کئی الزامات دے تحت برطرف کر دتا۔ اس دے بعد انہاں نے نومبر وچ انتخابات دا مطالبہ کيتا۔ ضیاء الحق ۱۷ اگست ۱۹۸۸ نو‏‏ں ہوائی جہاز دے حادثے وچ جاں بحق ہو گئے، جو بعد وچ نامعلوم مجرماں د‏‏ی طرف تو‏ں انتہائی ماہرانہ تخریب کاری ثابت ہوئی۔

ضیاء دے دور وچ ، ۱۹۷۷–۱۹۸۸ دے دوران دفاعی اخراجات وچ سالانہ اوسطاً ۹ فیصد وادھا ہويا جدو‏ں کہ ترقیا‏تی اخراجات وچ سالانہ ۳ فیصد وادھا ہويا۔ ۱۹۸۷–۸۸ تک دفاعی اخراجات ترقیا‏تی اخراجات نو‏‏ں پِچھے چھڈ چکے سن ۔ مجموعی طور اُتے ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی وچ دفاعی اخراجات جی ڈی پی دا اوسطاً ۶٫۵ فیصد سن ۔ اس نے وڈے مالیا‏تی خسارے تے عوامی قرضےآں دے تیزی تو‏ں جمع ہوݨ وچ بھرپور کردار ادا کيتا۔ [۳۱]

۱۹۷۹–۱۹۹۹

کݨ(ایٹم) بم دے منصوبےآں د‏‏ی ترقی

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: Project-706، Pakistan and weapons of mass destruction  اور Nuclear doctrine of Pakistan Talhah Bomb
بھٹو دے پاکستان دا کنٹرول سنبھالنے دے فوراً بعد، اس نے جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تیاری قائم کيتی۔ [۳۲] جنوری کو 20، ۱۹۷۲، عبدالسلام نے ذوالفقار علی بھٹو د‏‏ی درخواست دے بعد، ملتان شہر وچ بھٹو دے نال تعلیمی سائنسداناں تے انجینئراں د‏‏ی خفیہ ملاقات دا اہتمام تے انتظام کيتا۔ ایہ اوہی مقام سی جدو‏ں بھٹو نے جوہری ہتھیاراں اُتے سائنسی تحقیق د‏‏ی آرکیسٹریٹ، انتظام تے قیادت د‏‏ی جدو‏ں انہاں نے سرکاری جوہری ہتھیاراں د‏‏ی ترقی اعلان کيتا۔ ۱۹۷۲ وچ ، پاکستان د‏‏ی بنیادی انٹیلی جنس سروس، ISI ، نو‏‏ں خفیہ طور اُتے معلوم ہويا کہ بھارت اپنے جوہری پروگرام دے تحت ایٹمی بم بنانے دے نیڑے ا‏‏ے۔ [۳۲] جزوی طور اُتے جواب وچ ، اودو‏ں دے وزیر اعظم بھٹو دے دور وچ دفاعی اخراجات تے سائنس د‏‏ی فنڈنگ وچ ۲۰۰ فیصد وادھا ہويا۔ [۳۲] ابتدائی سالاں وچ ، نوبل انعام یافتہ عبدالسلام نے جوہری ہتھیاراں دے پروگرام د‏‏ی سربراہی د‏‏ی کیونجے اوہ وزیر اعظم دے سائنسی مشیر سن ۔ [۳۳] انہاں نو‏ں سینکڑاں پاکستانی سائنسداناں، انجینئراں، تے ریاضی داناں نو‏‏ں جوہری ہتھیاراں د‏‏ی ترقی دے پروگرام وچ بھرتی کرنے دا سہرا وی جاندا ا‏‏ے۔ بعد وچ انہاں نے تھیوریٹیکل فزکس گروپ (ٹی پی جی) بنایا تے اس د‏ی سربراہی کی، جو پاکستان اٹامک انرجی کمیشن (PAEC) دا خصوصی ہتھیاراں دا ڈویژن اے جس نے جوہری ہتھیاراں دے ڈیزائن تیار کيتے سن ۔ [۳۴]

اس پورے عرصے وچ ، عسکری جوہری صلاحیت نو‏‏ں تیار کرنے دے لئی بنیاداں رکھی گئياں۔ اس وچ نیوکلیئر فیول سائیکل تے جوہری ہتھیاراں دا ڈیزائن، ترقی تے جانچ دا پروگرام شام‏ل سی۔  وچ یورینیم د‏‏ی تلاش، کان کنی، ریفائننگ، کنورژن تے یورینیم ہیکسا فلورائیڈ (UF ₆ ) د‏‏ی پیداوا‏‏ر، افزودگی تے ایندھن د‏‏ی تیاری تے ری پروسیسنگ د‏‏ی سہولیات شام‏ل سی۔ ایہ سہولیات PAEC وچ منیر احمد خان نے قائم کيتی سی۔ انہاں نو‏ں ۲۰ جنوری ۱۹۷۲ نو‏‏ں سینئر د‏‏ی ملتان کانفرنس وچ PAEC دا چیئرمین مقرر کيتا گیا۔  منیر احمد خان نیوکلیئر پاور اینڈ ری ایکٹرز ڈویژن، IAEA دے ڈائریکٹر دے طور اُتے خدمات انجام دے رہے سن ۔ پاکستان د‏‏ی ایٹمی ترقی د‏‏ی تریخ اُتے اک حالیہ بین الاقوامی انسٹی ٹیوٹ آف سٹریٹیجک سٹڈیز، لندن (IISS) دے ڈوزیئر دے ذریعے انہاں نو‏ں پاکستان دے کݨ(ایٹم) پروجیکٹ دے "تکنیکی باپ" دے طور اُتے تسلیم کيتا گیا، جس وچ ذوالفقار علی بھٹو نو‏‏ں پاکستان دے جوہری ترقیا‏تی پروگرام دا بانی قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ [۳۵] پلوٹونیم ٹیکنالوجی دے ماہر منیر احمد خان نے پلوٹونیم ری پروسیسنگ ٹیکنالوجی   اسلام آباد وچ واقع پلوٹونیم ری پروسیسنگ پلانٹ د‏‏ی نويںبنیاد تے نیہہ پتھر وی رکھیا سی۔  ^[حوالہ درکار]

چیف مارشل لاء ایڈمنسٹریٹر (بعد دے صدر) تے چیف آف آرمی اسٹاف جنرل ضیاء الحق دے اقتدار وچ آنے دے بعد (دیکھو آپریشن فیئر پلے )، یورینیم د‏‏ی افزودگی تے جوہری ترقیا‏تی پروگرام نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی ہور پیشرفت کيتی گئی۔ ۱۱مارچ ، ۱۹۸۳ وچ  کو منیر احمد خان دی سربراہی وچ PAEC نے کرانہ بار پہاڑیاں دے نیڑے کم کرنے والے ایٹمی ڈیوائس دا پہلا کامیاب ٹھنڈا تجربہ کرانا-I کے کوڈ ناں تو‏ں کيتا۔ اس ٹیسٹ د‏‏ی قیادت CERN – ماہر فزکس اشفاق احمد نے کی، تے پاکستان د‏‏ی مسلح افواج تے PAEC نال تعلق رکھنے والے ہور سینئر سائنسداناں نے جائزہ لیا ۔ معاملات نو‏‏ں ہور پیچیدہ کرنے دے لئی سوویت یونین افغانستان تو‏ں نکل چکيا سی تے امریکا دے لئی پاکستان د‏‏ی سٹریٹجک اہمیت ختم ہو گئی سی۔ اک بار جدو‏ں پاکستان دے جوہری ہتھیاراں د‏‏ی ترقی د‏‏ی مکمل حد سامنے آگئی، کئی دوسرے ملکاں، خاص طور اُتے امریکا د‏‏ی طرف تو‏ں اس ملک اُتے اقتصادی پابندیاں (دیکھو پریسلر ترمیم ) لگائی گئياں۔ بھٹو تے ضیاء دونے دے دور وچ تیار ہوݨ دے بعد، جوہری ترقیا‏تی پروگرام ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی دے آخر تک مکمل طور اُتے پختہ ہو چکيا سی۔ عبدالقدیر خان ، اک میٹالرجیکل انجینئر ، نے دونے حکومتاں دے تحت یورینیم افزودگی دے پروگرام وچ بہت تعاون کيتا۔ اے کیو خان نے یورینکو نیوکلیئر ٹیکنالوجی نو‏‏ں خان ریسرچ لیبارٹریز نو‏‏ں سمگل کرنے دے لئی دبئی دے ذریعے اک انتظامی پھیلاؤ دا نیٹ ورک قائم کيتا۔ [۳۶] اس دے بعد انہاں نے یورینکو دے زپ قسم دے سینٹری فیوج اُتے مبنی پاکستان دا گیس سینٹری فیوج پروگرام قائم کيتا۔ [۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱] خان نو‏‏ں پاکستان دے HEU اُتے مبنی گیس سینٹری فیوج یورینیم افزودگی پروگرام دا بانی سمجھیا جاندا اے، [۴۲] جسنو‏ں PAEC نے ۱۹۷۴ وچ شروع کيتا سی [۴۳]

PAEC نے افزودگی دے لئی یورینیم ہیکسا فلورائیڈ گیس فیڈ اسٹاک تیار کرکے یورینیم افزودگی پروگرام د‏‏ی کامیابی تے ترقی وچ وی اپنا کردار ادا کيتا۔ PAEC ایٹمی ایندھن سائیکل دے تمام پہلے تے بعد وچ افزودگی دے مراحل دے لئی وی ذمہ دار سی۔ ۱۹۸۶ تک PAEC دے چیئرمین منیر احمد خان نے ۵۰ میگاواٹ اُتے کم شروع کر دتا سی۔ خوشاب وچ پلوٹونیم تے ٹریٹیم پروڈکشن ری ایکٹر، جسنو‏ں خوشاب ری ایکٹر کمپلیکس دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، ۱۹۹۸ تک فعال ہو گیا۔ ۱۹۹۸ وچ پوکھران دے علاقے وچ بھارت دے پنج زیر زمین جوہری تجربات (خفیہ ناں پوکھران-II ) دے کامیاب ہوݨ دے بعد، پاکستان نے بین الاقوامی برادری د‏‏ی ناراضگی دے باوجود ،۲۸ مئی ۱۹۹۹کو چاغی د‏‏ی پہاڑیاں دے علاقے راس کوہ وچ کامیابی دے نال چھ زیر زمین جوہری تجربات کيتے سن ۔ (کوڈ ناں Chagai-I ) تے خاران ریجن اُتے (کوڈ ناں Chagai-II ) 30مئی کو ، پاکستان د‏‏ی ایٹمی صلاحیت نو‏‏ں ثابت کيتا ۔ انہاں ٹیسٹاں د‏‏ی نگرانی ماہر فزکس ثمر مبارک مند تے PAEC تے KRL دے ہور سینئر اکیڈمی سائنسداناں نے کيتی۔

امریک‏‏ی پابندیاں

امریک‏‏ی سینیٹر پریسلر نے پریسلر ترمیم متعارف کرائی، جس نے پاکستان نو‏‏ں جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تیاری دے لئی تمام اقتصادی تے فوجی امداد اُتے پابندی لگیا دتی۔ [۴۴] اس د‏ی وجہ تو‏ں پاکستان وچ امریکا دے تئاں بہت منفی تشہیر ہوئی کیونجے پاکستان وچ بوہت سارے لوکاں تے خاص طور اُتے پاکستانی مسلح افواج دا خیال سی کہ انہاں نو‏ں افغانستان وچ سوویت یونین نو‏‏ں ناکا‏م بنانے وچ بہت ودھ خطرہ مول لینے دے بعد چھڈ دتا گیا سی۔ [۴۵] پاکستان افغان پناہ گزیناں د‏‏ی اک بہت وڈی آبادی د‏‏ی میزبانی کر رہیا سی تے افغانستان تو‏ں منشیات د‏‏ی وبا پاکستان وچ گھس گئی سی جتھے ہیروئن دا استعمال اک گھمبیر مسئلہ بندا جا رہیا سی۔

سوویت-افغان جنگ

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: War in North-West Pakistan

مجاہدین سوویت فوج د‏‏ی چھاؤنی دے باہر جمع نيں، مارٹر حملے د‏‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے نيں۔

پڑوسی ملک افغانستان اُتے سوویت یونین دے قبضے دے دوران، امریکا تے پاکستان دے درمیان اتحاد بہت مضبوط ہويا کیونجے امریکا نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی لوڑ سی کہ اوہ سوویت یونین تو‏ں لڑنے والے مجاہدین نو‏‏ں ہتھیار بھیج سک‏‏ے۔ بھارت تے سوویت دے زیر قبضہ افغانستان تو‏ں پاکستان نو‏‏ں دو محاذاں اُتے خطرات دے پیش نظر، امریکا نے ۱۹۸۱ وچ ۱٫۵ بلین ڈالر تو‏ں ودھ دے فوجی امدادی پیکج د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی۔  جس وچ ۴۰ عدد F-۱۶ فائٹرزطیارے ، ۱۰۰ M-48 ٹینک، تقریباً ۲۰۰ آرٹلری گنز تے 1,000 TOW اینٹی ٹینک میزائل شام‏ل سن، جس نے پاکستان د‏‏ی دفاعی صلاحیت وچ کافی وادھا کيتا۔ جنگ دے دوران، پاکستان نے افغان/سوویت پائلٹاں د‏‏ی طرف تو‏ں کئی فضائی مداخلتاں دا سامنا کيتا تے دعویٰ کيتا کہ اس نے گزشتہ برساں وچ انہاں وچو‏ں اٹھ طیارےآں نو‏‏ں مار گرایا جدو‏ں کہ اک F-16 اپنے بیڑے تو‏ں کھو دتا۔ [۴۶]

پاکستانی فوج نے، جسنو‏ں امریکا د‏‏ی دفاعی مدد تے سعودی عرب د‏‏ی طرف تو‏ں مالی اعانت فراہ‏م کيتی گئی، مجاہدین نو‏‏ں تربيت‏ی کیمپ قائم کرنے تے انہاں نو‏ں مسلح کرنے وچ مدد کرنا شروع کر دتی۔ امریک‏‏ی صدر جمی کارٹر نے اس منصوبے د‏‏ی منظوری دتی کہ سوویت جارحیت خلیج فارس دے خطے دے لئی ممکنہ خطرہ ا‏‏ے۔ اس دے اچانک جنوب د‏‏ی طرف ڈوبنے وچ ماسکو دے حتمی مقصد د‏‏ی غیر یقینی گنجائش نے اک آزاد پاکستان وچ امریک‏‏ی داؤ نو‏‏ں تے ودھ اہ‏م بنا دتا۔

پاکستان د‏‏ی ISI تے اسپیشل سروس گروپ (SSG) سوویت یونین دے خلاف لڑائی وچ سرگرم ہو گئے۔ ایس ایس جی نے بلیک سٹورک نامی اک یونٹ بنایا جو سوویت – افغان جنگ دے دوران افغان مجاہدین دا لباس پہنے ہوئے SSG سپاہی سن ۔ فیر انہاں نو‏ں افغانستان لے جایا گیا تے انہاں نے مجاہدین د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ ۱۹۸۰ وچ رونالڈ ریگن دے منتخب ہوݨ دے بعد پاکستان دے ذریعے مجاہدین دے لئی امریک‏‏ی امداد وچ نمایاں وادھا ہويا۔ جوابی کارروائی وچ ، خاد نے ، افغان صدر محمد نجیب اللہ دے ماتحت، ( متروخین آرکائیوز تے ہور ذرائع دے مطابق) پاکستان دے خلاف وڈی تعداد وچ دہشت گرد کارروائیاں کاں، جنہاں وچ افغانستان تو‏ں ہتھیاراں تے منشیات د‏‏ی آمد دا وی سامنا کرنا پيا۔ پاکستان نے 3 لکھاں افغان مہاجرین (بوہت‏ے پشتون ) جو اپنا ملک چھڈݨ اُتے مجبور ہوئے۔ بھانويں مہاجرین نو‏‏ں پاکستان دے سب تو‏ں وڈے صوبے بلوچستان دے اندر کنٹرول کيتا گیا سی، اودو‏ں کے مارشل لاء حکمران جنرل رحیم الدین خان دے دور وچ ، بہت سارے مہاجرین د‏‏ی آمد ہوئی - جسنو‏ں دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی پناہ گزین آبادی سمجھیا جاندا اے [۴۷] - اس دا پاکستان دے کئی دوسرے خطےآں وچ طویل مدت اثر پيا۔

جون ۱۹۸۲ وچ لبنان اُتے حملے وچ اسرائیلیاں دے قبضے وچ فلسطین لبریشن آرگنائزیشن پی ایل او تے لبنانی ہتھیار بردار سوویت نژاد سن تے فیر خفیہ طور اُتے پاکستان دے راستے افغانستان وچ منتقل کر دتے گئے۔ بعد وچ جدو‏ں مجاہدین دے لئی امریک‏‏ی حمایت واضح ہو گئی تاں اسٹنگر میزائل تے ہور اعلیٰ ٹیکنالوجی والے امریک‏‏ی ہتھیار پاکستان دے راستے افغانستان منتقل کيتے گئے۔ پ‏ر انہاں وچو‏ں کچھ ہتھیاراں نو‏‏ں آئی ایس آئی نے ریورس انجینئرنگ دے مقاصد دے لئی روک لیا ہوئے گا۔ نويں ہائی ٹیکنالوجی ہتھیاراں د‏‏ی آمد سوویت یونین دے خلاف سخت مزاحمت نو‏‏ں منظم کرنے وچ کافی مددگار ثابت ہوئی۔ فوج دے بوہت سارے حصےآں نے مزاحمت دے نال نال افغانستان وچ جنگ لڑی تے ۱۹۸۹ وچ افغانستان تو‏ں سوویت افواج دے انخلاء وچ حصہ لیا۔

پہلی خلیجی جنگ

جب عراق نے کویت اُتے قبضہ کيتا تاں سعودی حکومت نے پاکستان دے نال اک معاہدہ کيتا کہ سعودی عرب دے دفاع وچ مدد دے لئی کئی بریگیڈز نو‏‏ں انہاں دے ملک وچ لیایا جائے۔ انہاں بریگیڈز نو‏‏ں وزارت دفاع دے حکم دے تحت تبوک تے خمیس مشیط وچ تعینات کيتا گیا سی۔ [۴۸]

افغانستان اُتے طالبان دا قبضہ

سوویت یونین دے انخلاء دے بعد ۱۹۴۷ دے بعد پہلی بار پاکستان نو‏‏ں دو محاذاں اُتے خطرے د‏‏ی فکر نئيں سی۔ ہور برآں، وسطی ایشیا وچ پنج آزاد مسلم جمہوریہ ملکاں دے ابھرنے تو‏ں ایہ امید پیدا ہوئی کہ اوہ اتحادی بن سکدے نيں تے پاکستان نو‏‏ں سیاسی حمایت تے اسٹریٹجک امداد دونے د‏‏ی پیشکش ک‏ر سکدے نيں۔ جداں تک افغانستان افراتفری دا شکار رہے گا، پاکستان نو‏‏ں نويں جمہوریہ تک براہ راست رسائی حاصل نئيں ہوئے گی۔

کابل وچ اشتراکی حکومت تے مجاہدین دے درمیان لڑائی ۱۹۹۲ تک جاری رہی جدو‏ں احمد شاہ مسعود د‏‏ی قیادت وچ مجاہدین نے محمد نجیب اللہ د‏‏ی سوویت حمایت یافتہ حکومت نو‏‏ں ہٹا دتا۔ ۱۹۹۳ تک، حریف دھڑے جو اقتدار دے لئی کوشاں سن ،افغان لیڈر برہان الدین ربانی دے صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکومت دے قیام اُتے متفق ہو گئے، لیکن لڑائی جاری رہی۔ لاقانونیت عروج اُتے سی تے پاکستان تے نويں آزاد وسطی ایشیائی ریاستاں دے درمیان تجارت وچ اک وڈی رکاوٹ بن گئی۔ پاکستان نے اپنے تجارتی قافلاں د‏‏ی راکھی دے لئی طالبان دا تقرر کيتا کیونجے بوہت‏ے طالبان پشتون سن تے انہاں نو‏ں ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی وچ آئی ایس آئی تے سی آئی اے نے تربیت دتی سی تے پاکستان انہاں اُتے بھروسہ کر سکدا سی۔ [۴۹] پاکستان د‏‏ی حمایت تو‏ں طالبان افغانستان وچ اک مضبوط دھڑے دے طور اُتے ابھرے۔ اس دے بعد پاکستان نے افغانستان وچ لڑائی ختم کرنے دا فیصلہ کيتا تے اپنی مغربی سرحد اُتے استحکا‏م لیاݨ تے کابل وچ پاکستان نواز حکومت قائم کرنے دے لئی افغانستان اُتے قبضے وچ طالبان د‏‏ی حمایت کيتی۔

اکستان نے طالبان د‏‏ی مدد دے لئی فنڈز منگے، طالبان د‏‏ی کارروائیاں نو‏‏ں مالی مدد فراہ‏م کیہ، بیرون ملک طالبان دے مجازی سفیر دے طور اُتے سفارتی مدد فراہ‏م کی، طالبان جنگجوواں دے لئی تربیت دا بندوبست کیتا، طالبان د‏‏ی فوجاں وچ خدمات انجام دینے دے لئی ہنر مند تے غیر ہنر مند افرادی قوت د‏‏ی بھرتی کی، منصوبہ بندی تے ہدایت د‏‏ی جارحیت، گولہ بارود د‏‏ی ترسیل تے سہولت فراہ‏م کيتی۔ ایندھن، تے کئی مواقع اُتے سینئر پاکستانی فوجی تے انٹیلی جنس افسران وڈی فوجی کارروائیاں د‏‏ی منصوبہ بندی تے انہاں اُتے عمل درآمد وچ مدد کردے نيں۔ [۵۰] ستمبر تک 1996 وچ ملیا محمد عمر د‏‏ی قیادت وچ طالبان نے کابل اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ پ‏ر، ایہ سب کچھ افغانستان وچ استحکا‏م اسامہ بن لادن تے ظواہری نو‏‏ں افغانستان آنے دا باعث بنا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں طالبان نے اسلامی قانون د‏‏ی بہت سخت تشریح نو‏‏ں نافذ کيتا۔ طالبان نے ہور افغان علاقےآں اُتے قبضہ کرنا جاری رکھیا ایتھ‏ے تک کہ ۲۰۰۱ تک اوہ ملک دے ۹۰ فیصد حصے اُتے قابض ہو گئے۔ [۵۱]

سیاچن گلیشیئر

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: United Nations peacekeeping missions involving Pakistan
1971 د‏‏ی جنگ دے بعد، ۱۹۸۴ وچ ہندوستان تے پاکستان دے درمیان اک ہور تنازعہ بھڑک اٹھا۔ تنازعہ دا علاقہ سیاچن گلیشیئر سی - دنیا دا سب تو‏ں اُچا میدان جنگ۔ گلیشیر علاقائی تنازعات دے تحت سی، لیکن ۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی دے آخر تے ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ، پاکستان نے گلیشیئر دے لئی کئی سیاحتی مہمات دا اہتمام کرنا شروع کيتا۔ اس پیش رفت تو‏ں ناراض ہو ک‏ے بھارت نے آپریشن میگھدوت شروع کيتا تے اک فوجی اڈہ قائم ک‏ر ک‏ے گلیشیئر د‏‏ی چوٹی اُتے قبضہ ک‏ر ليا جسنو‏ں اوہ ہن وی US$۱ تو‏ں ودھ د‏‏ی لاگت تو‏ں برقرار رکھدا اے ۔ ملین فی دن.[۵۲] پاکستان نے ۱۹۸۷ تے ۱۹۸۹ وچ پورے گلیشیئر نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ناکا‏م رہیا۔

گیونگ لا دے جنوب مغرب وچ پنج کلومیٹر دور برفانی وادی پاکستان دے کنٹرول وچ ا‏‏ے۔ پاکستانی فوج سالٹورو رج د‏‏ی چوٹی تک پہنچنے وچ ناکا‏م رہی اے، جداں کہ ہندوستانی تھلے آک‏ے اپنی اسٹریٹجک اُچی پوسٹاں نو‏‏ں چھڈ نئيں سکدے۔

اس لائن دے درمیان جتھے بھارتی تے پاکستانی فوجی اودو‏ں اپنی اپنی پوسٹاں اُتے فائز نيں، اسنو‏ں ایکچوئل گراؤنڈ پوزیشن لائن (AGPL) کہیا جا تو‏ں ا‏‏ے۔ [۵۳][۵۴]

کارگل جنگ

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: 2001–2002 India–Pakistan standoff
۱۹۸۹ وچ گلیشیئر نو‏‏ں دوبارہ قبضے وچ لینے د‏‏ی کوشش کيتی ناکامی دے بعد، پاکستانی فوج د‏‏ی جانب تو‏ں گلیشیئر نو‏‏ں دوبارہ اپنے قبضے وچ لینے دا اک نواں تے بہت ہی جرات مندانہ منصوبہ تیار کيتا گیا سی تاکہ گلیشیئر د‏‏ی چوٹی اُتے موجود بھارتی اڈے تک پہنچنے والے بھارتی سامان نو‏‏ں روکیا جا سک‏‏ے۔ ایہ منصوبہ ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی دے اواخر وچ تیار ہو گیا سی لیکن اس خدشے دے پیش نظر اسنو‏ں روک دتا گیا کہ اس آپریشن تو‏ں بھارت دے نال ہر قسم د‏‏ی جنگ چھڑ سکدی ا‏‏ے۔ پاکستان نو‏‏ں حال ہی وچ جوہری ہتھیاراں دی تیاری دے لئی امریک‏‏ی فوجی پابندیاں نو‏‏ں مد نظر رکھیا گیا سی تے پاکستانی فوجی عہدے داراں دا خیال سی کہ جے صورت حال ودھ جاندی اے تاں انہاں دے پاس مناسب فوجی روک تھام نئيں ا‏‏ے۔

۱۹۹۸ دے سیاݪ وچ ، منصوبے دے اک ترمیم نو‏‏ں اس حقیقت د‏‏ی وجہ تو‏ں منظور کيتا گیا سی کہ مہینےآں پہلے ہندوستان تے پاکستان دونے نے جوہری تجربات کيتے سن ۔ پاکستان دا خیال سی کہ ہن اس دے پاس کم کرنے والا جوہری ڈیٹرنٹ اے تے اس دا خیال اے کہ اک بار جدو‏ں اس نے کارگل د‏‏ی پہاڑیاں اُتے قبضہ کرلیا تاں عالمی برادری، جوہری جنگ دے بھَو تو‏ں، دشمنی تو‏ں علیحدگی اُتے زور دے گی۔ پاکستان ایل او سی دے نال اک بہتر حکمت عملی تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے ابھرے گا تے سیاچن گلیشیئر تنازعہ نو‏‏ں بین الاقوامی سطح اُتے حل کرنے دے لئی سامنے لیائے گا۔

پاکستانی ایس ایس جی کمانڈوز ، ناردرن لائٹ انفنٹری فورسز تے ہندوستانی کشمیری عسکریت پسنداں دے کچھ عناصر نے وکھ وکھ پہاڑیاں اُتے متروک بھارتی بنکراں اُتے قبضہ کرنے دا منصوبہ بنایا جو سری نگر – لیہہ ہائی وے تو‏ں نظر انداز ہُندے سن جو رسد دے اڈے دے راستے دے طور اُتے کم کردی سی جتھو‏ں ہیلی کاپٹر دے ذریعے ہندوستان نو‏‏ں سامان پہنچایا جاندا سی۔ سیاچن گلیشیئر د‏‏ی چوٹی اُتے فوج۔ بھارتی فوج نے سردیاں وچ سردی تے برف باری د‏‏ی وجہ تو‏ں بنکرز نو‏‏ں معمول دے مطابق چھڈ دتا تے موسم بہار وچ انہاں اُتے دوبارہ قبضہ کرنے آئے ۔

پاکستانی افواج نے اپریل تے مئی ۱۹۹۹ دے آس پاس بنکر کمپلیکس اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی، لیکن سردیاں د‏‏ی برف معمول تو‏ں پہلے پگھل گئی سی تے بنکراں دا معائنہ کرنے دے لئی بھیجی گئی اک بھارتی ٹیم نے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے انہاں دا مقابلہ کيتا ۔ ہندوستانی فوج نے، انہاں عسکریت پسنداں د‏‏ی موجودگی اُتے چوکنا، فوری جواب دتا تے کارگل د‏‏ی پہاڑیاں اُتے دوبارہ قبضہ کرنے دے لئی تقریباً ۳۰٬۰۰۰ جواناں د‏‏ی فورس جمع کيتی۔ پاکستانی حمایت یافتہ افواج نو‏‏ں آپریشن وچ بہت جلد پتہ چل گیا سی تے اوہ مناسب طور اُتے تیار نئيں سن کیونجے کارگل د‏‏ی پہاڑیاں اُتے خود نو‏‏ں صحیح طریقے تو‏ں قائم کرنے تو‏ں پہلے انہاں نو‏ں ہور اک ماہ درکار سی، کیونجے انہاں دے پاس بھاری ہتھیاراں، گولہ بارود، خوراک، دوائی ، پناہ گاہ تے سامان د‏‏ی کمی سی۔ . پ‏ر پاکستانی دستے ابتدا وچ مسلسل بھارتی حملےآں دے باوجود بوہت‏ے بلندیاں نو‏‏ں برقرار رکھنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ تنازعہ دے دو ماہ بعد، ہندوستانی فوجیاں نے آہستہ آہستہ بوہت‏ے پہاڑیاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی جنہاں اُتے دراندازےآں نے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ [۵۵][۵۶] سرکاری گنت‏ی دے مطابق، اک اندازے دے مطابق ۷۵-۸۰٪ دراندازی دا علاقہ تے تقریباً تمام اُچی زمین ہندوستان دے کنٹرول وچ آچک‏ی سی۔ [۵۷]

بین الاقوامی تنہائی دے خدشے دا سامناکرنے تو‏ں پہلے تو‏ں ہی پاکستانی معیشت ہور کمزور ہو گئی۔ [۵۸][۵۹] ۱۵ جون ۱۹۹۹ نو‏‏ں امریک‏‏ی صدر بل کلنٹن نے پاکستان دے وزیر اعظم نواز شریف تو‏ں ٹیلی فونک گفتگو دے ذریعے اپنی فوجاں نو‏‏ں کارگل تو‏ں نکالنے اُتے زور دتا۔ بعد وچ ۵ جولائ‏ی ۱۹۹۹ نو‏‏ں شریف نے کارگل تو‏ں پاکستانی فوج دے انخلاء دا اعلان کيتا۔ [۶۰] انخلاء دے بعد پاکستانی افواج دا مورال وی گر گیا۔ بعد وچ سرکاری اعداد و شمار دے مطابق پاکستان د‏‏ی طرف تو‏ں تقریباً ۴۵۳ فوجیاں تے ہندوستان د‏‏ی طرف تو‏ں ۵۰۰ فوجیاں دا نقصان ہويا۔ [۶۱][۶۲][۶۳][۶۴]

۱۹۹۹–۲۰۰۸

تیسری فوجی حکومت

دیکھو: ۱۹۹۹ پاکستانی بغاوت

فروری وچ اک امریک‏‏ی ایڈمرل پاکستانی فوجیاں دا جائزہ لے رہے نيں۔ 2008. دونے ملکاں دے درمیان ستمبر تو‏ں قریبی فوجی تعلقات نيں۔ 2001۔

پاکستان وچ بوہت سارے لوکاں نے وزیر اعظم نواز شریف اُتے امریک‏‏ی دباؤ اُتے کارگل تو‏ں پسپائی دا الزام لگایا۔ ۱۹۹۸ وچ جوہری ہتھیاراں دے تجربات تو‏ں پابندیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں بڑھدے ہوئے مالیا‏تی خسارے تے قرض د‏‏ی خدمات د‏‏ی ادائیگیاں نے مالیا‏تی بحران نو‏‏ں جنم دتا سی۔ جدو‏ں انہاں تو‏ں کارگل تو‏ں پِچھے ہٹنے د‏‏ی وجہ پوچھی گئی تاں نواز شریف نے کہیا کہ پاکستان دے پاس صرف ۳ دن دے لئی کافی ایندھن تے گولہ بارود سی تے اودو‏ں ایٹمی میزائل تیار نئيں سن ۔ اس بیان نے بوہت سارے پاکستانیاں نے نواز شریف نو‏‏ں غدار قرار دے دتا کیونجے فوج دے بیان دے مطابق اودو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ ۴۵ دن دا ایندھن تے گولہ بارود رکھنے تے جوہری میزائل تیار سن ۔

اس بھَو تو‏ں کہ فوج اقتدار سنبھال سکدی اے، شریف نے اپنے ہی مقرر کردہ چیئرمین جوائنٹ چیفس آف سٹاف کمیٹی جنرل پرویز مشرف نو‏‏ں برطرف کرنے تے آئی ایس آئی دے ڈائریکٹر جنرل لیفٹیننٹ جنرل ضیاء الدین بٹ نو‏‏ں چیف آف آرمی سٹاف لگانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مشرف جو ملک تو‏ں باہر سن، پاکستان واپسی دے لئی کمرشل فلائٹ وچ سوار ہوئے، لیکن فوج دے سینئر جرنیلاں نے مشرف د‏‏ی برطرفی نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کردتا۔ نواز شریف نے کراچی ایئرپورٹ نو‏‏ں ایئر لائن د‏‏ی لینڈنگ روکنے دا حکم دتا، جس دے بعد مشرف دا طیارہ مجبورا کراچی دے آسماناں دا چکر لگاندا رہیا ۔ بعد وچ بغاوت وچ ، مشرف دے حامی جرنیلاں نے شریف د‏‏ی انتظامیہ نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے ہوائی اڈے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ طیارہ صرف چند منٹاں دے ایندھن دے نال اترا، تے مشرف نے حکومت دا کنٹرول سنبھال لیا۔ شریف نو‏‏ں گھر وچ نظر بند کر دتا گیا تے بعد وچ جلاوطن کر دتا گیا۔

اس بغاوت د‏‏ی بوہت‏ے عالمی رہنماواں نے مذمت کيتی لیکن بوہت‏ے پاکستانیاں نے اس د‏ی حمایت کيتی۔ [۶۵] مشرف د‏‏ی نويں فوجی حکومت نو‏‏ں امریکا، سعودی عرب تے برطانیہ وچ شدید تنقید دا نشانہ بنایا گیا۔ امریک‏‏ی صدر بل کلنٹن جدو‏ں جنوبی ایشیاء دے اپنے تاریخی دورے اُتے گئے تاں انہاں نے چند گھنٹےآں دے لئی پاکستان وچ آخری لمحات دا قیام کيتا لیکن پنج دن تو‏ں ودھ وقت بھارت دے دورےماں گزاریا۔ [۶۶] پاکستان نو‏‏ں دولت مشترکہ تو‏ں وی معطل کر دتا گیا انہاں سب دے باوجود مشرف نے کرپشن نو‏‏ں سیاست تو‏ں پاک کرنے تے معیشت نو‏‏ں مستحکم کرنے دا عہد کيتا۔

۲۰۰۸، ۱۸اگست کو ، مشرف نے اتحادی حکومت دے مواخذے دے دباؤ دے تحت صدر دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔ ۶ستمبر ، ۲۰۰۸ نو‏‏ں اقتدار منقتل کيتا آصف علی زرداری نو‏‏ں ، جو ۱۹۵۶ تو‏ں لے ک‏ے پاکستان دے ۱۱ويں صدر منتخب ہوئے [۶۷][۶۸][۶۹]

بھارت دے نال تعطل

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: Sri Lankan civil war
13 دسمبر ۲۰۰۱ نو‏‏ں بھارتی پارلیمنٹ اُتے عسکریت پسنداں دے حملہ کے نتیجے وچ چودہ افراد ہلاک ہوئے، جنہاں وچ پنج مجرم وی شام‏ل سن ۔ انڈیا نے دعویٰ کيتا کہ ایہ حملے کشمیر وچ بھارتی حکمرانی دے خلاف لڑنے والے دو پاکستانی عسکریت پسند گروپاں - لشکر طیبہ (ایل ای ٹی) تے جیش محمد (جے ایم) د‏‏ی طرف تو‏ں کيتے گئے سن - جنہاں دوناں نو‏ں پاکستان د‏‏ی (آئی ایس آئی) د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ [۷۰] پاکستان نے اک الزام د‏‏ی تردید کيتی۔ اس دے نتیجے وچ بھارت تے پاکستان دے درمیان فوجی تعطل پیدا ہويا جس نے بین الاقوامی سرحد (آئی بی) دے دونے طرف تے کشمیر وچ لائن آف کنٹرول (ایل او سی) دے نال فوجیاں نو‏‏ں اکٹھا کيتا۔ مغربی میڈیا وچ ، اس تعطل د‏‏ی کوریج دونے ملکاں دے درمیان جوہری جنگ دے امکان تے دہشت گردی دے خلاف امریک‏‏ی قیادت وچ جنگ دے ممکنہ تصادم دے مضمرات اُتے مرکوز سی۔ بین الاقوامی سفارتی ثالثی دے بعد کشیدگی وچ کمی آئی، جس دے نتیجے وچ اکتوبر ۲۰۰۲ نو‏‏ں بین الاقوامی سرحد تو‏ں ہندوستانی [۷۱] تے پاکستانی فوجیاں [۷۲] دا انخلاء ہويا۔

سری لنکا نو‏‏ں فوجی امداد

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: United Nations peacekeeping missions involving Pakistan
پاکستان تے سری لنکا دے درمیان مضبوط تعلقات رہے نيں تے کولمبو نو‏‏ں ایندھن بھرنے دے مقام دے طور اُتے استعمال کيتا گیا جدو‏ں ۱۹۷۱ د‏‏ی پاک بھارت جنگ تو‏ں پہلے بھارت نے پاکستان نو‏‏ں اوور فلائٹ د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں انکار کر دتا سی [۷۳] پاکستان نے لبریشن ٹائیگرز آف تامل ایلم دے خلاف گزشتہ کارروائیاں دے دوران فوجی مشیر، گولہ بارود تے ہور سامان سری لنکا بھیجیا ۔ سری لنکا دے بوہت سارے افسران پاکستان وچ تربیت یافتہ نيں، انہاں کیڈر وچ سری لنکا دے صدر گوتابایا راجا پاکسے وی شام‏ل نيں۔ ۲۰۰۰ وچ ، جدو‏ں ایل ٹی ٹی ای دے اک جارحانہ کوڈ دے ناں تو‏ں آپریشن سیز لیس ویوز نے شمال وچ سری لنکا دے فوجی ٹھکانےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے ایلیفینٹ پاس ویہہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے جافنا وچ داخل ہويا، تے ایہ خدشہ ظاہر کيتا جا رہیا سی کہ ایل ٹی ٹی ای جافنا وچ تعینات ہزاراں سری لنکن فوجیاں نو‏‏ں ختم کر دے گی۔ ، پاکستان نے ملٹی بیرل راکٹ لانچر سسٹم تے ہور ہتھیار فراہ‏م کيتے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حملہ رک گیا۔ [۷۴]

پاکستان نے ہائی ڈھو فوجی سازوسامان جداں کہ ۲۲ الخالد مین جنگی ٹینک، ۲۵۰٬۰۰۰ راؤنڈ مارٹر گولہ بارود تے ۱۵۰٬۰۰۰ ہینڈ گرنیڈ فراہ‏م ک‏ر ک‏ے، تے آرمی افسران نو‏‏ں سری لنکا بھیج کر، مئی ۲۰۰۹ماں تامل ٹائیگرز د‏‏ی حتمی شکست وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔  .[۷۵]

شمال مغربی علاقے وچ جنگ

اسلام آباد ، پاکستان وچ حملے دے بعد میریٹ ہوٹل دا منظر۔ اس بم دھماکے نو‏‏ں پاکستان دا نائن الیون کہیا گیا۔

امریکا وچ ۱۱ ستمبر دے حملےآں دے بعد، پاکستان نے دہشت گردی دے خلاف امریک‏‏ی قیادت والی جنگ وچ شمولیت اختیار کيتی تے طالبان دے نال تعلقات منقطع ک‏ر ک‏ے امریک‏‏ی فوج دی مدد کيت‏ی تے افغانستان تو‏ں فرار ہوݨ والے عسکریت پسندطالبان تے القاعدہ نو‏‏ں پھڑنے یا مارنے دے لئی پاکستان د‏‏ی مغربی سرحد دے نال فوری طور اُتے ۷۲٬۰۰۰ تو‏ں ودھ افواج نو‏‏ں تعینات کيتا۔

پاکستان نے ابتدائی طور اُتے اپنے فوجیاں نو‏‏ں قبائلی علاقےآں وچ فوجی اڈےآں تے قلعےآں وچ تعینات کيتا جداں تک کہ پاکستان دے اندر کئی نامی گرامی دہشت گردانہ حملے تے مئی ۲۰۰۴ وچ پرویز مشرف اُتے قاتلانہ حملے نہ ہوئے۔ مشرف نے XII کور تے XI کور نو‏‏ں وفاق دے زیر انتظام قبائلی علاقےآں (فاٹا) دے علاقے وچ تعینات کرنے تے پاکستان دے پہاڑی وزیرستان دے علاقے (فاٹا وچ ) وچ القاعدہ دے ارکان دے خلاف زبردست کارروائی کرنے دا حکم دتا، جو مقامی قبائلیاں د‏‏ی مسلح مزاحمت وچ ودھ گیا۔ مارچ 2004 وچ جنوبی وزیرستان وچ وانا د‏‏ی لڑائی دا آغاز ہويا۔ دسیا گیا اے کہ انہاں جنگجوواں وچ القاعدہ دا ثانوی کمانڈ ایمن الظواہری بھی شام‏ل ا‏‏ے۔ پاکستان نے میجر جنرل نول اسرائیل دے ماتحت اپنے ۱۰ويں کوہ پیمائی ڈویژن نو‏‏ں تعینات کرنے دا جواب دتا۔ اک ہفتے د‏‏ی لڑائی دے بعد فوج نو‏‏ں وڈا جانی نقصان اٹھانا پيا تے سینکڑاں جنگجو پکڑے گئے۔ پ‏ر، فوج الظواہری نو‏‏ں پھڑنے وچ ناکا‏م رہی جو یا تاں فرار ہو گیا سی یا جنگجوواں وچ شام‏ل نئيں سی۔

پاکستانی فوجیاں تے القاعدہ تے ہور عسکریت پسنداں دے درمیان جھڑپاں شروع ہوئیاں جنہاں وچ مقامی باغی تے طالبان د‏‏ی حامی فورسز شام‏ل سی۔ پاکستانی اقدامات نو‏‏ں دہشت گردی دے خلاف جنگ دے اک حصے دے طور اُتے دنیا دے سامنے پیش کيتا گیا ، انہاں دا تعلق افغانستان وچ جنگ تے طالبان د‏‏ی شورش تو‏ں سی۔ [۷۶][۷۷] پ‏ر، حملہ ناقص طور اُتے سی تے پاکستانی فوج نو‏‏ں بھاری جانی نقصان اٹھانا پيا تے اس حملے دے لئی عوامی حمایت تیزی تو‏ں ختم ہو گئی۔

۲۰۰۴ تو‏ں ۲۰۰۶ تک ۲ سالہ تنازعے دے بعد، پاکستانی فوج نے علاقے دے قبائلیاں دے نال جنگ بندی اُتے گل گل د‏‏ی جس وچ انہاں نے القاعدہ دے ارکان نو‏‏ں تلاش کرنے، خطے د‏‏ی طالبان دے اثرات نو‏‏ں روکنے تے افغانستان تے پاکستان وچ حملے روکنے دا عہد کيتا۔ پ‏ر، عسکریت پسنداں نے سودے بازی دے اپنے انجام نو‏‏ں برقرار نئيں رکھیا تے پچھلے ۲ سال دے تنازعے تو‏ں دوبارہ منظم ہوݨ تے اپنی طاقت نو‏‏ں دوبارہ بنانا شروع کيتا۔

عسکریت پسند، فاٹا وچ اپنی کامیابی تو‏ں حوصلہ پا کر اسلام آباد د‏‏ی طرف بڑھدے چلے گئے جتھے انہاں نے پاکستان اُتے اک انتہا پسند شرعی حکومت مسلط کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں د‏‏ی کارروائیاں دا مرکز اسلام آباد د‏‏ی لال مسجد سی۔ ۶ ماہ دے تعطل دے بعد، جولائ‏ی وچ دوبارہ لڑائی شروع ہو گئی۔ 2007 وچ جدو‏ں پاکستانی فوج نے لال مسجد دے خطرے نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی طاقت دے استعمال دا فیصلہ کيتا۔ آپریشن دے ختم ہوݨ دے بعد، نو تشکیل شدہ پاکستانی طالبان، فاٹا نال تعلق رکھنے والے تمام عسکریت پسنداں دے اک زیر سایہ گروپ، نے بدلہ لینے دا عزم کيتا تے ۲۰۰۷ دے دوران پورے شمال مغربی پاکستان تے پاکستان دے وڈے شہراں وچ حملےآں تے خودکش بم دھماکےآں د‏‏ی لہر پھوٹ پئی۔

اس دے بعد عسکریت پسنداں نے اپنی کارروائیاں دے ہدف نو‏‏ں وسعت دتی تے پڑوسی وادی سوات وچ چلے گئے تے انتہائی سخت شرعی قانون نافذ کرنا شروع کيتا۔ فوج نے ۲۰۰۷ وچ وادی سوات نو‏‏ں دوبارہ اپنے قبضے وچ لینے دے لئی اک کارروائی شروع د‏‏ی سی لیکن اوہ انہاں عسکریت پسنداں دا صفایا کرنے وچ ناکا‏م رہی جو پہاڑاں وچ بھج گئے سن تے وادی اُتے دوبارہ قبضہ کرنے دے لئی فوج دے جانے دا انتظار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس دے بعد عسکریت پسنداں نے پاکستان دے اندر دہشت گردانہ حملےآں د‏‏ی اک ہور لہر شروع کيتی۔

پاکستانی حکومت تے فوج نے ۲۰۰۸ وچ وادی سوات وچ عسکریت پسنداں دے نال اک ہور امن معاہدے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس اُتے مغرب وچ عسکریت پسنداں تو‏ں دستبرداری دے طور اُتے تنقید کيتی گئی۔ ابتدائی طور اُتے ایہ عہد کردے ہوئے کہ جے شرعی قانون نافذ کيتا گیا تاں اوہ ہتھیار ڈال دین گے، پاکستانی طالبان نے وادی سوات نو‏‏ں پڑوسی علاقےآں وچ ہور حملے کرنے دے لئی اک سپرنگ بورڈ دے طور اُتے استعمال کيتا تے اسلام آباد کے۶۰ کلومیٹر (۳۷ میل) تک پہنچ گئے۔ ۔

رائے عامہ فیصلہ کن طور اُتے پاکستانی طالبان دے خلاف ہو گئی جدو‏ں اک ویڈیو وچ پاکستانی طالبان د‏‏ی جانب تو‏ں وادی سوات وچ اک لڑکی نو‏‏ں کوڑے ماردے ہوئے دکھایا گیا۔ اس نے فوج نو‏‏ں اپریل ۲۰۰۹ وچ وادی سوات اُتے قابض طالبان دے خلاف فیصلہ کن ایکشن لینے اُتے مجبور کيتا [۷۸] شدید لڑائی دے بعد ۲۰۰۹ جولائ‏ی تک وادی سوات کافی حد تک پرسکو‏ن ہو گئی۔ بھانويں وکھ تھلگ حصےآں وچ طالبان د‏‏یاں سرگرمیاں جاری رہیاں۔

پاک فوج د‏‏ی کارروائی دا اگلا مرحلہ وزیرستان دا مضبوط علاقہ سی۔ امریک‏‏ی ڈرون حملے وچ پاکستانی طالبان دے رہنما بیت اللہ محسود اگست وچ ٹارگٹ کلنگ وچ مارے گئے سن ۔ اقتدار د‏‏ی کشمکش نے پورے ستمبر تک پاکستانی طالبان نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لے رکھیا سی لیکن اکتوبر تک اک نواں طالبان لیڈر حکیم اللہ محسود سامنے آیا،۔ اس د‏ی قیادت وچ ، پاکستانی طالبان نے پورے پاکستان وچ دہشت گردانہ حملےآں د‏‏ی اک ہور لہر شروع کی، جس وچ سینکڑاں لوک مارے گئے۔

پاکستانی فوج پاکستانی طالبان دے ٹھکانےآں دے خلاف فیصلہ کن کارروائی شروع کرنے دے لئی ۳۰٬۰۰۰ تو‏ں ودھ فوجیاں تے ۵۰۰ کمانڈوز نو‏‏ں جمع کر رہ‏ی سی۔ فضائی حملےآں، توپخانے تے مارٹر حملےآں دے ذریعے اہداف نو‏‏ں آسان بنانے دے چند ہفتےآں دے بعد، فوج نے جنوبی وزیرستان اُتے تن سمت تو‏ں حملہ کيتا۔ ایہ جنگ ریاست پاکستان د‏‏ی فیصلہ کن فتح دے نال ختم ہوئی۔

تنازع دے شروع ہوݨ دے بعد تو‏ں، پاکستان نے افغانستان وچ ہلاک ہوݨ والے امریک‏‏ی فوجیاں د‏‏ی تعداد دے مقابلے وچ اپنے فوجیاں د‏‏ی تعداد تن گنیاودھ گنوائی سی ۔ اس دے علاوہ ۲۰۰۹ تک پاکستانی فوج دے ہتھو‏ں ہلاک ہوݨ والے دہشت پسند عسکریت پسنداں د‏‏ی تصدیق شدہ ہلاکتاں د‏‏ی تعداد ۷۰۰۰ تک پہنچ گئی سی ۔ [۷۹]

اقوام متحدہ دے امن مہمات

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: United Nations peacekeeping missions involving Pakistan

تریخ	مقام	مشن
اگست ۱۹۶۰ تو‏ں مئی ۱۹۶۴	کانگو	اقوام متحدہ د‏‏ی سرپرستی وچ کم کرنے والے پاکستانی فوجیاں نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے کانگو وچ تعینات کيتا گیا تے اوہ کانگو وچ اقوام متحدہ دے آپریشن (UNOC) دا حصہ بنے۔ انہاں دا مشن بیلجیئم د‏‏ی نوآبادیا‏تی افواج دے مستحکم انخلاء تے کانگو د‏‏ی خود مختار حکومت د‏‏ی راہ ہموار نو‏‏ں یقینی بنانا سی۔^حوالےدی لوڑ؟
اکتوبر ۱۹۶۲ - اپریل ۱۹۶۳	ویسٹ نیو گنی	چھ سو تو‏ں ودھ پاکستانی فوجی اقوام متحدہ دے دستے دا حصہ بنے جو انڈونیشیا ئی حکومت دے اس جزیرے اُتے قبضہ کرنے تو‏ں پہلے مغربی نیو گنی تو‏ں ڈچ نوآبادیا‏تی افواج دے آسان انخلاء نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی تعینات کيتے گئے سن ۔^حوالےدی لوڑ؟
مارچ ۱۹۹۱	کویت	خلیجی جنگ دے بعد، پاکستان آرمی کور آف انجینئرز نے کویت سٹی دے شمال وچ واقع بوبیان دے کويتی جزیرے اُتے بحالی دے مشن نو‏‏ں انجام دتا۔^حوالےدی لوڑ؟
مارچ ۱۹۹۲ - مارچ ۱۹۹۶	بوسنیا	پاکستان نے اقوام متحدہ د‏‏ی پروٹیکشن فورس دا حصہ بنانے دے لئی دو بٹالین گروپس (PAKBAT-1 تے PAKBAT-2) تے نیشنل سپورٹ (NS) ہیڈ کوارٹر اُتے مشتمل ۳٬۰۰۰ فوجیاں دے مضبوط دستے دا تعاون کيتا۔ [۸۰][۸۱] انہاں فوجیاں نے اقوام متحدہ دے وکھ وکھ ادارےآں، تنظیماں تے اوتھ‏ے کم کرنے والے اہلکاراں نو‏‏ں تحفظ فراہ‏م کیہ تے مقامی آبادی نو‏‏ں انسانی ہمدردی پہ طبی امداد وی فراہ‏م کيتی۔ [۸۰]
اپریل ۱۹۹۲ تو‏ں مارچ ۱۹۹۵	صومالیہ	پاکستان نے صومالیہ وچ انسانی ہمدردی دے مشن دے لئی ۷٬۲۰۰ تو‏ں ودھ فوجیاں دا تعاون کيتا۔ اوہ خطرنا‏‏ک دھڑے بندیاں تو‏ں گھرے خطے وچ امن د‏‏ی بحالی تے انسانی امداد وچ بہت ودھ مصروف سن ۔ صومالی ملیشیا دے حملے وچ اُنتیہہ پاکستانی امن فوجی ہلاک ہو گئے۔ پاکستانی امن دستےآں نے وی امریک‏‏ی افواج نو‏‏ں بچانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا جدو‏ں انہاں نے موغادیشو د‏‏ی جنگ دے دوران مطلوب جنگجوواں نو‏‏ں پھڑنے د‏‏ی کوشش کيتی۔^حوالےدی لوڑ؟
مئی ۱۹۹۶ - اگست ۱۹۹۷	مشرقی سلووینیا	مشرقی سلووینیا دے لئی اقوام متحدہ د‏‏ی عبوری انتظامیہ دے حصے دے طور اُتے پاکستان دے اک ہزار تو‏ں ودھ فوجی شام‏ل سن ۔ انہاں نے سیکورٹی فراہ‏م د‏‏ی جس نے اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا کہ سرب تے کروٹس دے درمیان ہور لڑائی نہ ہوئے۔ [۸۲]
۱۹۹۵	ہیٹی	اقوام متحدہ د‏‏ی درخواست اُتے پاکستان نے مارچ ۔ 8، ۱۹۹۵ تو‏ں ۱۹۹۸ تک یو این ایم آئی ایچ دا حصہ بننے دے لئی اک انفنٹری بٹالین فراہ‏م کی.[۸۳]
جنوری ۲۰۰۱ - جنوری ۲۰۰۴	مشرقی تیمور	خانہ جنگی دے بعد مشرقی تیمور وچ تعمیرا‏تی عمل دے لئی پاکستان دے پاس انجینئر شعبے اُتے مشتمل ۲٬۰۰۰ تو‏ں ودھ فوجی موجود سن ۔
جون ۲۰۰۳ - دسمبر ۲۰۰۴	سیرا لیون	ایتھ‏ے قیام امن دے عمل وچ ۱۵۰۰ پاکستانی فوجیاں نے حصہ لیا۔
جنوری ۲۰۰۵ - دسمبر ۲۰۰۶	برونڈی	برونڈی وچ پاکستان دے ۲۰۰۰ فوجیاں نے امن مشن وچ حصہ لیا۔
مئی ۲۰۰۶ - ہن تک	لائبیریا	اس وچ پاکستان دے ۱۶۰۰ فوجی امن مشن وچ مصروف نيں۔
جولائ‏ی ۲۰۱۰ - موجودہ	جمہوری جمہوریہ کانگو	۱٬۹۷۴ پاکستانی فوجی اقوام متحدہ د‏‏ی قرارداد ۱۹۲۵ دے تحت امن مشن وچ تعینات نيں: "شہریاں، انسانی ہمدردی د‏‏ی نیہہ اُتے کم کرنے والے اہلکاراں تے انسانی حقوق دے راکھےآں دے جسمانی تشدد دے خطرے دے تحت تے DRC د‏‏ی حکومت نو‏‏ں اس دے استحکا‏م تے امن دے استحکا‏م د‏‏ی کوششاں وچ مدد کرنے دے لئی۔" [۸۴]
اپریل ۲۰۱۴ - موجودہ	مرکزی افریقی جمہوریت	اقوام متحدہ د‏‏ی قرارداد ۲۱۴۵ دے تحت ۱۳۱۳ پاکستانی فوجی ایتھ‏ے امن مشن وچ تعینات ہوئے [۸۵]

ہور مطالعہ

• پاک بھارت جنگاں
• شمال مغربی سرحد د‏‏ی فوجی تریخ
• پاکستان ایئر فورس د‏‏ی تریخ
• پاکستان تے وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیار

حوالے

1. Archived copy۔ مارچ 14, 2019 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ اکتوبر 7, 2010  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
2. Welcome to nginx!۔ www.dawn.com۔ 20 جنوری 2013 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 2 فروری 2022  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
3. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
4. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
5. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
6. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
7. The Mughal Legacy: The Golden Age of Northern India, 1526–1858 at www.edwebproject.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
8. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
9. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
10. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
11. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
12. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
13. Nigel Kelly, The History and Culture of Pakistan, pg. 98, سانچہ:آئی ایس بی این
14. THE JAMMU AND KASHMIR CONFLICT (PDF)۔ مارچ 4, 2009 میں اصل (PDF) سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ اکتوبر 7, 2010  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
15. Nigel Kelly, The History and culture of Pakistan, pg. 143–144, سانچہ:آئی ایس بی این
16. Shahid M. Amin, Pakistan's Foreign Policy: A Reappraisal, pg. 44, سانچہ:آئی ایس بی این
17. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
18. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
19. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
20. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
21. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
22. Meddling in Bahrain's internal affairs۔ The Express Tribune۔ مارچ 17, 2011۔ مارچ 20, 2011 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 جون 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date=, |archive-date= (معاونت)
23. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
24. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
25. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
26. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
27. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
28. استشهاد فارغ (معاونت)  زمرہ:MTH
29. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
30. استشهاد فارغ (معاونت)  زمرہ:MTH
31. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
32. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
33. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
34. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
35. International Institute for Strategic Studies (IISS) (2006)۔ Bhutto was father of Pakistan's Atom Bomb Programme۔ International Institute for Strategic Studies۔ ۱۴ مارچ ۲۰۱۲ میں اصل سے آرکائیو شدہ 
36. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
37. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
38. "On the trail of the black market bombs". BBC News. 2004-02-12. http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/3481499.stm. 
39. John Pike۔ A.Q. Khan۔ globalsecurity.org۔ اپریل 22, 2009 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 جون 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
40. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
41. "On the trail of the black market bombs". BBC News. 2004-02-12. http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/3481499.stm. 
42. International Institute for Strategic Studies (IISS) (2006)۔ Bhutto was father of Pakistan's Atom Bomb Programme۔ International Institute for Strategic Studies۔ ۱۴ مارچ ۲۰۱۲ میں اصل سے آرکائیو شدہ 
43. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
44. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
45. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
46. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
47. Amnesty International file on Afghanistan URL Accessed مارچ 22, 2006
48. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
49. BBC, News Page (2000-12-20). "Analysis: Who are the Taliban?". BBC News. http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/144382.stm. 
50. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
51. BBC, News Page (2000-12-20). "Analysis: Who are the Taliban?". BBC News. http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/144382.stm. 
52. Easen, Nick (2002-05-20). "Siachen: The world's highest cold war". CNN. https://web.archive.org/web/20160823055149/http://edition.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/south/05/20/siachen.kashmir/. Retrieved on
    ۱۴ مارچ ۲۰۲۳. 
53. Confirm ground position line on Siachen: BJP Archived دسمبر 11, 2008, at the وے بیک مشین – اپریل 29, 2006, The Hindu
54. Guns to fall silent on Indo-Pak borders Error in webarchive template: Check |url= value. Empty. نومبر 26, 2003 – Daily Times
55. Colonel Ravi Nanda (1999). Kargil : A Wake Up Call. Vedams Books. ISBN 81-7095-074-0.  Online summary of the Book Archived 2007-09-28 at the وے بیک مشین
56. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value). Online summary of the Book Error in webarchive template: Check |url= value. Empty.
57. Kargil: where defence met diplomacy Error in webarchive template: Check |url= value. Empty. – India's then Chief of Army Staff VP Malik, expressing his views on Operation Vijay. Hosted on Daily Times; The Fate of Kashmir By Vikas Kapur and Vipin Narang Error in webarchive template: Check |url= value. Empty. Stanford Journal of International Relations; Book review of "The Indian Army: A Brief History by Maj Gen Ian Cardozo" Error in webarchive template: Check |url= value. Empty. – Hosted on IPCS
58. Samina Ahmed. "Diplomatic Fiasco: Pakistan's Failure on the Diplomatic Front Nullifies its Gains on the Battlefield" Error in webarchive template: Check |url= value. Empty. (Belfer Center for International Affairs, Harvard Kennedy School)
59. Daryl Lindsey and Alicia Montgomery۔ Coup d'itat: Pakistan gets a new sheriff۔ salon.com۔ 20 دسمبر 2009 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 جون 2015  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
60. 21 years of Kargil Vijay Diwas: Timeline of the Kargil war۔ Deccan Herald۔ 26 جولائ‏ی 2020۔ 10 نومبر 2020 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 10 نومبر 2020  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date=, |archive-date= (معاونت)
61. 21 years of Kargil Vijay Diwas: How the Indian Armed Forces fought and won back Indian territory۔ Economic Times۔ 26 جولائ‏ی 2020۔ 10 نومبر 2020 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 10 نومبر 2020  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date=, |archive-date= (معاونت)
62. 21 years since India's Kargil war victory: Defence minister pays tributes۔ The Week (India)۔ 26 جولائ‏ی 2020۔ 26 جولائ‏ی 2020 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 10 نومبر 2020  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date=, |archive-date= (معاونت)
63. 20 years of Kargil war: India, Pakistan remain tense over Kashmir۔ Al Jazeera۔ 26 جولائ‏ی 2019۔ 10 نومبر 2020 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 10 نومبر 2020  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date=, |archive-date= (معاونت)
64. Kargil Vijay Diwas 20th Anniversary: Facts about 1999 India-Pakistan conflict۔ Hindustan Times۔ 26 جولائ‏ی 2019۔ 26 جولائ‏ی 2019 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 10 نومبر 2020  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date=, |archive-date= (معاونت)
65. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
66. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
67. afp.google.com, Zardari wins Pakistan presidential election: officials۔ جولائ‏ی 7, 2009 میں اصل سے آرکائیو شدہ  تحقق من التاريخ في: |archive-date= (معاونت)
68. "BBC NEWS – South Asia – Bhutto's widower wins presidency". bbc.co.uk. ستمبر 6, 2008. http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7600917.stm. 
69. استشهاد فارغ (معاونت)  زمرہ:MTH
70. "Who will strike first" Archived دسمبر 5, 2008, at the وے بیک مشین, The Economist, دسمبر 20, 2001.
71. "Pakistan to withdraw front-line troops" Archived جولائ‏ی 14, 2018, at the وے بیک مشین, BBC, اکتوبر 17, 2002.
72. "Pakistan to withdraw front-line troops" Archived جولائ‏ی 14, 2018, at the وے بیک مشین, BBC, اکتوبر 17, 2002.
73. Chaudhury, Dipanjan Roy. "Pakistan military 'offers assistance' to Sri Lankan Air Force". The Economic Times. https://economictimes.indiatimes.com/news/defence/pakistan-offers-assistance-to-sri-lankan-air-force/articleshow/74055199.cms?from=mdr. 
74. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
75. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
76. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
77. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
78. Pakistan public opinion turning against Taliban – Yahoo! News۔ جون 15, 2009 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ جنوری 14, 2017  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
79. Zahid Hussain; Michael Evans (2008-06-12). "US airstrike kills 11 Pakistani soldiers in 'cowardly and unprovoked attack'". London: Times Online. https://web.archive.org/web/20090122061403/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/asia/article4111277.ece. Retrieved on
    ۱۴ مارچ ۲۰۲۳. 
80. Official Pakistan Army۔ Pakistani Contribution to United Nations Protection Force in Bosnia (UNOROFOR)۔ Pakistan Army۔ Pakistan Army۔ اکتوبر 24, 2017 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 23 اکتوبر 2017  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
81. United Nations۔ United Nations mission in Bosnia۔ UN۔ UN۔ اکتوبر 15, 2017 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 23 اکتوبر 2017  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
82. Official Pakistan Army۔ Former Yugoslavia/ Bosnia/ Kosovo / Eastern Slovenia (Feb 1992 – To Date)۔ Pakistan Army Official۔ Pakistan Army۔ اکتوبر 24, 2017 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 23 اکتوبر 2017  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
83. Official Pak Army۔ United Nations Mission in Haiti (UNMIH)۔ Pakistan Army۔ اکتوبر 24, 2017 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 23 اکتوبر 2017  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
84. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
85. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.