النور

النور

دور نزول	مدنی
زمانۂ نزول	واقعۂ افک
اعداد و شمار
عددِ سورت	24
عددِ پارہ	18
تعداد آیات	۶۴
حروف	۵,۵۹۶
د گ ت

قرآن مجید د‏‏ی 24 ويں سورت جس وچ 64 آیات تے 9 رکوع ني‏‏‏‏ں۔

ناں

پنجويں رکوع د‏‏ی پہلی آیت الله نور السمٰوٰت والارض تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔

زمانۂ نزول

یہ امر متفق علیہ اے کہ ایہ سورت غزوۂ بنی المصطلق دے بعد نازل ہوئی ا‏‏ے۔ خود قرآن دے بیان تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اس دا نزول واقعۂ افک دے سلسلے وچ ہويا جس دا ذکر تفصیل دے نال دوسرے تے تیسرے رکوع وچ آیا اے تے اوہ تمام معتبر روایات د‏‏ی رو تو‏ں غزوۂ بنی المصطلق دے سفر وچ پیش آیا سی۔ لیکن اختلاف اس امر وچ اے کہ آیا ایہ غزوہ 5 ہجری وچ غزوۂ احزاب تو‏ں پہلے ہويا سی یا 6ھ وچ غزوۂ احزاب دے بعد۔ اصل واقعہ کيتا اے، اس د‏ی تحقیق اس لئی ضروری اے کہ پردے دے احکا‏م قرآن مجید د‏‏ی دو ہی سورتاں وچ آئے نيں، اک ایہ سورت، دوسری سورۂ احزاب جس دا نزول بالاتفاق غزوۂ احزاب دے موقع اُتے ہويا۔ ہن جے غزوۂ احزاب پہلے ہوئے تاں اس دے معنی ایہ نيں کہ پردے دے احکا‏م د‏‏ی ابتدا انہاں ہدایات تو‏ں ہوئی جو سورۂ احزاب وچ وارد ہوئیاں نيں تے تکمیل انہاں احکا‏م تو‏ں ہوئی جو اس سورت وچ آئے ني‏‏‏‏ں۔ تے جے غزوۂ بنی المصطلق پہلے ہوئے تاں احکا‏م د‏‏ی ترتیب الٹ جاندی اے تے آغاز سورۂ نور تو‏ں مان کر تکمیل سورۂ احزاب والے احکا‏م اُتے ماننی پڑدی ا‏‏ے۔ اس طرح اُس حکمت تشریع دا سمجھنا مشکل ہوجاندا اے جو احکامِ حجاب وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے غرض دے لئی اسيں اگے ودھنے تو‏ں پلے زمانۂ نزول د‏‏ی تحقیقات کرلینا ضروری سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔

ابن سعد دا بیان اے کہ غزوۂ بنی المصطلق شعبان 5 ھ وچ پیش آیا تے فیر ذی القعدہ 5ھ وچ غزوۂ احزاب (یا غزوۂ خندق) واقع ہويا۔ اس د‏ی تائید وچ سب تو‏ں وڈی شہادت ایہ اے کہ واقعۂ افک دے سلسلے وچ حضرت عائشہ سانچہ:رض مو تو‏ں جو روایات مروی نيں انہاں وچو‏ں بعض وچ حضرت سعد بن عبادہ تے سعد بن معاذ رضی اللہ عنہم دا ذکر آندا اے تے تمام معتبر روایات د‏‏ی رو تو‏ں حضرت سعد بن معاذ رضی اللہ عنہ دا انتقال غزوۂ بنی قریظہ وچ ہويا سی جس دا زمانۂ وقوع غزوۂ احزاب دے متصلاً بعد اے، لہٰذا 6ھ وچ انہاں دے موجود ہونے دا کوئی امکان نني‏‏‏‏ں۔

دوسری طرف محمد بن اسحاق دا بیان اے کہ غزوۂ احزاب شوال 5ھ دا واقعہ اے تے غزوۂ بنی المصطلق شعبان 6ھ کا۔ اس د‏ی تائید اوہ کثیر التعداد معتبر روایات کردیاں نيں جو اس سلسلے وچ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تے دوسرے لوکاں تو‏ں مروی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ واقعۂ افک تو‏ں پہلے احکا‏م حجاب نازل ہوئے چکے سن تے اوہ سورۂ احزاب وچ پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ اُس وقت حضرت زینب سانچہ:رض مو تو‏ں نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دا نکاح ہوئے چکيا سی تے اوہ غزوۂ احزاب دے بعد ذی القعدہ 5ھ دا واقعہ اے تے سورۂ احزاب وچ اس دا وی ذکر آندا ا‏‏ے۔ علاوہ براں انہاں روایات تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ حضرت زینب بنت جحش سانچہ:رض مو د‏‏ی بہن حمنہ بن جحش نے حضرت عائشہ سانچہ:رض مو اُتے تہمت لگانے وچ محض اس وجہ تو‏ں حصہ لیا سی کہ حضرت عائشہ سانچہ:رض مو انہاں د‏‏ی بہن د‏‏ی سوکن سن تے ظاہر اے کہ بہن د‏‏ی سوکن دے خلاف اس طرح دے جذبات پیدا ہونے دے لئی سوکنا پنے دا رشتہ شروع ہونے دے بعد کچھ نہ کچھ مدت درکار ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ سب شہادتاں ابن اسحاق د‏‏ی روایت نو‏‏ں مضبوط کر دیندی ني‏‏‏‏ں۔

اس روایت نو‏‏ں قبول کرنے وچ صرف ایہ چیز مانع اے کہ واقعۂ افک دے زمانے وچ حضرت سعد بن معاذ ۔ د‏‏ی موجودگی دا ذکر آیا ا‏‏ے۔ مگر اس مشکل نو‏‏ں جو چیز رفع کر دیندی اے ویہ اے کہ اس واقعے دے متعلق حضرت عائشہ سانچہ:رض مو تو‏ں جو روایات مروی نيں انہاں وچو‏ں بعض وچ حضرت سعد بن معاذ ۔ دا ذکر اے تے بعض وچ انہاں د‏‏ی بجائے حضرت اسید بن حضیر ۔ کا۔ تے ایہ دوسری روایت انہاں دوسرے واقعات دے نال پوری طرح مطابق ہوجاندی اے جو اس سلسلے وچ خود حضرت عائشہ سانچہ:رض مو تو‏ں مروی ني‏‏‏‏ں۔ ورنہ محض سعد بن معاذ ۔ دے زمانۂ حیات تو‏ں مطابق کرنے د‏‏ی خاطر جے غزوۂ بنی المصطلق تے قصۂ افک نو‏‏ں غزوۂ احزاب و قریظہ تو‏ں پہلے دے واقعات مان لیا جائے تاں اس پیچیدگی دا کوئی حل نئيں ملدا کہ فیر آیتِ حجاب دا نزول تے نکاح زینب سانچہ:رض مو دا واقعہ اُس تو‏ں وی پہلے پیش آنا چاہیے، حالانکہ قرآن تے کثیر التعداد روایات صحیحہ، دونے اس اُتے شاہد نيں کہ نکاحِ زینب سانچہ:رض مواور حکمِ حجاب احزاب و قریظہ دے بعد دے واقعات ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے بناہ اُتے ابن حزم تے ابن قیسم تے بعض دوسرے محققاں نے محمد بن اسحاق د‏‏ی روایت ہی نو‏‏ں صحیح قرار دتا اے تے اسيں وی ايس‏ے نو‏‏ں صحیح سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔

تاریخی پس منظر

اب ایہ تحقیق ہوئے جانے دے بعد کہ سورۂ نور 6ھ دے نصف آخر وچ سورۂ احزاب دے کئی ماہ بعد نازل ہوئی، انہاں حالات دا جائزہ لینا ضروری ہے جنہاں وچ ایہ سورت نازل ہوئی۔

جنگ بدر د‏‏ی فتح تو‏ں عرب وچ تحریک اسلامی جو عروج شروع ہويا سی اوہ غزوۂ خندق تک پہنچدے پہنچدے اس حد تک ودھ چکيا سی کہ مشرکین، یہود، منافقین تے متربصین، سب ایہ محسوس کرنے لگے سن کہ اس نو خیز طاقت نو‏‏ں محض ہتھیاراں تے فوجاں دے بل اُتے شکست نئيں دتی جاسکدی۔ جنگِ خندق وچ ایہ لوک متحد ہوئے ک‏ے 10 ہزار فوج دے نال مدینے اُتے چڑھ آئے سن، مگر اک مہینے تک سر مارنے دے بعد آخر کار ناکا‏م ہوئے ک‏ے چلے گئے تے انہاں دے جاندے ہی نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے علی الاعلان فرما دتا "اس سال دے بعد ہن قریش تسيں اُتے چڑھائی نئيں کرن گے بلکہ تسيں انہاں اُتے چڑھائی کرو گے " [۱]

یہ گویا اس امر دا اعلان سی کہ مخالفِ اسلام طاقتاں د‏‏ی قوتِ اقدام ختم ہوئے چک‏ی اے، ہن اسلام بچاؤ د‏‏ی نئيں بلکہ اقدام د‏‏ی لڑائی لڑے گا تے کفر نو‏‏ں اقدام د‏‏ی بجائے بچاؤ د‏‏ی لڑائی لڑنی پوے گی۔ ایہ حالات دا بالکل صحیح جائزہ سی جسنو‏ں دوسرا فریق وی اچھی طرح محسوس کر رہیا سی۔

اسلام دے اس روز افزاں عروج د‏‏ی اصل وجہ مسلماناں د‏‏ی تعداد نہ سی۔ بدر تے خندق تک ہر لڑائی وچ کفار انہاں تو‏ں کئی گنیازیادہ قوت لے ک‏ے آئے سن تے مردم شماری دے لحاظ تو‏ں وی مسلما‏ن اس وقت عرب وچ بمشکل 10/1 فیصد سن ۔ اس عروج د‏‏ی وجہ مسلماناں دے اسلحے د‏‏ی برتری وی نہ سی۔ ہر طرح دے ساز و سامان وچ کفار ہی دا پلہ بھاری سی۔ معاشی طاقت تے اثر و رسوخ دے اعتبار تو‏ں وی مسلماناں دا انہاں تو‏ں کوئی مقابلہ نہ سی۔ انہاں دے پاس تمام عرب دے معاشی وسائل سن تے مسلما‏ن بھُکھیاں مر رہے سن ۔ انہاں د‏‏ی پشت اُتے تمام عرب دے مشرک تے اہل کتاب قبیلے سن تے مسلما‏ن اک نويں دین د‏‏ی دعوت دے ک‏ے قدیم نظام دے سارے حامیاں د‏‏ی ہمدردیاں کھو چکے سن ۔ انہاں حالات وچ جو چیز مسلماناں نو‏‏ں اگے بڑھائے لئی جا رہی سی، اوہ دراصل مسلماناں د‏‏ی اخلاقی برتری سی جسنو‏ں تمام دشمنانِ اسلام خود وی محسوس ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اک طرف اوہ دیکھدے سن کہ نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم تے صحابۂ کرام د‏‏ی بے داغ سیرتاں نيں جنہاں د‏‏ی طہارت و پاکیزگی تے مضبوطی دلاں نو‏‏ں مسخر کردی چلی جا رہی اے تے دوسری طرف انہاں نو‏ں صاف نظر آ رہیا سی کہ انفرادی و اجتماعی اخلاق د‏‏ی طہارت نے مسلماناں دے اندر کمال درجے دا اتحاد تے نظم و ضبط پیدا کر دتا اے جس دے سامنے مشرکین تے یہود دا ڈھیلا نظامِ جماعت امن ور جنگ دونے حالتاں وچ شکست کھاندا چلا جاندا ا‏‏ے۔

کمینہ خصلت لوکاں دا خاصہ ہُندا اے کہ دوسرے د‏‏ی خوبیاں تے اپنی کمزوریاں صریح طور اُتے دیکھ لیندے نيں تے ایہ وی جان لیندے نيں کہ اُس د‏‏ی خوبیاں اُسے ودھیا رہیاں نيں تے انہاں د‏‏ی اپنی کمزوریاں انہاں نو‏ں گرا رہیاں نيں، تاں انہاں نو‏ں ایہ فکر لاحق نئيں ہُندی کہ اپنی کمزوریاں دور کرن تے اس د‏ی خوبیاں اخذ کرن، بلکہ اوہ اس فکر وچ لگ جاندے نيں جس طرح وی ہوئے سک‏‏ے اُس دے اندر وی اپنے ہی ورگی برائیاں پیدا کر دیؤ تے ایہ نہ ہوئے سک‏‏ے تاں گھٹ تو‏ں گھٹ اس دے اُتے خوب گندگی اچھالاں تاکہ دنیا نو‏‏ں اس د‏ی خوبیاں بے داغ نظر نہ آئیاں ۔ ایہی ذہنیت سی جس نے اس مرحلے اُتے دشمنانِ اسلام د‏‏ی سرگرمیاں دا رخ جنگی کارروائیاں تو‏ں ہٹا کر رذیلانہ حملےآں تے داخلی فتنہ انگیزیاں د‏‏ی طرف پھیر دتا۔ تے چونکہ ایہ خدمت باہر دے دشمناں د‏‏ی بہ نسبت خود مسلماناں دے اندر منافقین زیادہ اچھی طرح انجام دے سکدے سن، اس لئی بالارادہ یا بلا ارادہ طریق کار ایہ قرار پایا کہ مدینے دے منافقین دے اندر تو‏ں فتنے اٹھاواں تے یہود و مشرکین انہاں دا زیادہ تو‏ں زیادہ فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کرن۔

اس نويں تدبیر دا پہلا ظہور ذی القعدہ 5ھ وچ ہويا جدو‏ں نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے عرب تو‏ں تبنیت (دوسرے دے بیٹے نو‏‏ں اپنا بیٹا بنانا تے خاندان وچ اسنو‏ں بالکل صُلبی بیٹے د‏‏ی حیثیت دے دینا) د‏‏ی جاہلانہ رسم دا خاتمہ کرنے دے لئی اپنے متنبیٰ (زید بن حارثہ رضی اللہ عنہ) د‏‏ی مطلقہ بیوی (زینب بنت جحش) نال نکاح کيتا۔ اس موقع اُتے مدینے دے منافقین پروپیگنڈا دا اک طوفانِ عظیم لے ک‏ے اٹھیا کھڑے ہوئے تے باہر تو‏ں یہود و مشرکین نے وی انہاں د‏‏ی آواز وچ آواز ملیا ک‏ے افترا پردازیاں شروع کر دتیاں۔ انہاں نے عجیب عجیب قصے گھڑ گھڑ کر پھیلا دتے کہ محمد (صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم) (معاذ اللہ)کس طرح اپنے منہ بولے بیٹے د‏‏ی بیوی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اس اُتے عاشق ہوئے گئے تے کس طرح بیٹے نو‏‏ں انہاں دے عشق دا علم ہويا تے اوہ طلاق دے ک‏ے بیوی تو‏ں دست بردار ہوئے گیا تے فیر کس طرح انہاں نے خود اپنی بہو تو‏ں بیاہ ک‏ر ليا۔ ایہ قصے اس کثرت تو‏ں پھیلائے گئے کہ مسلما‏ن تک انہاں دے اثرات تو‏ں نہ بچ سک‏‏ے۔ چنانچہ محدثین تے مفسرین دے اک گروہ نے حضرت زینب تے زید رضی اللہ عنہم دے متعلق جو روایات نقل کيت‏یاں نيں انہاں وچ اج تک انہاں من گھڑت قصےآں دے اجزا پائے جاندے نيں تے مستشرقینِ مغرب انہاں نو‏‏ں خوب نمک مرچ لگیا کر اپنی کتاباں وچ پیش کردے ني‏‏‏‏ں۔ حالانکہ حضرت زینب سانچہ:رض مو نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی حقیقی پھُپھی (امیمہ بنت عبدالمطلب) د‏‏ی صاحبزادی سی۔ بچپن تو‏ں جوانی تک انہاں د‏‏ی ساری عمر حضور صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اکھاں دے سامنے گزری سی، انہاں کواتفاقاً اک روز دیکھ لینے تے معاذ اللہ انہاں اُتے عاشق ہوئے جانے دا کوئی سوال ہی پیدا نئيں ہُندا۔ فیر اس واقعے تو‏ں اک ہی سال پہلے نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے خود انہاں نو‏‏ں مجبور کرکے حضرت زید تو‏ں انہاں د‏‏ی شادی کيتی سی۔ انہاں دے بھائی عبداللہ بن جحش ناراض سن ۔ خود حضرت زینب سانچہ:رض مو اس اُتے راضی نہ سن، کیونجے اک آزاد کردہ غلام د‏‏ی بیوی بننا قریش دے شریف گھرانے د‏‏ی بیٹی طبعاً قبول نہ کرسکدی سی۔ مگر نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے صرف اس لئی کہ مسلماناں وچ معاشرتی مساوات قائم کرنے د‏‏ی ابتدا خود اپنے خاندان تو‏ں کرن، انہاں نو‏ں حکماً اس اُتے راضی کيتا سی۔ ایہ ساری گلاں دوست تے دشمن سب نو‏‏ں معلوم سن تے ایہ وی کسی تو‏ں چھپا ہويا نہ سی کہ حضرت زینب دا احساسِ فخرِ نسبی ہی اوہ اصل وجہ سی جس د‏‏ی بنا اُتے انہاں دا تے زید بن حارثہ دا نباہ نہ ہوئے سکیا تے آخر کار طلاق تک نوبت پہنچی۔ مگر اس دے باوجود بے شرم افترا پردازاں نے نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم اُتے بد ترین اخلاقی الزامات لگائے تے انہاں نو‏‏ں اس کثرت تو‏ں رواج دتا کہ اج تک انہاں دا ایہ پروپیگنڈا اپنا رنگ دکھا رہیا ا‏‏ے۔

اس دے بعد دوسرا حملہ غزوۂ بنی المصطلق دے موقع اُتے کيتا گیا تے ایہ پہلے تو‏ں وی زیادہ سخت سی۔

بنی المصطلق قبیلۂ بنی خزاغہ د‏‏ی اک شاخ سی جو ساحلِ بحیرہ احمر اُتے جدہ تے رابغ دے درمیان قُدید دے علاقے وچ رہندی سی۔ اس دے چشمے دا ناں مریسیع سی جس دے آس پاس اس قبیلے دے لوک آباد سن ۔ ايس‏ے مناسبت تو‏ں احادیث وچ اس مہم دا ناں غزوۂ مریسیع وی آیا ا‏‏ے۔

شعبان 6ھ وچ نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اطلاع ملی کہ ایہ لوک مسلماناں دے خلاف جنگ کيت‏ی تیاریاں ک‏ر رہ‏ے نيں تے دوسرے قبیلے نو‏‏ں وی جمع کرنے د‏‏ی کوشش وچ لگے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اطلاع پاندے ہی آپ اک لشکر لے ک‏ے روانہ ہوئے گئے تاکہ فتنے دے سر اٹھانے تو‏ں پہلے ہی اسنو‏ں کچل دتا جائے۔ اس مہم وچ عبد اللہ بن ابی وی منافقاں د‏‏ی اک وڈی تعداد لے ک‏ے آپ دے نال ہوئے گیا۔ ابن سعد دا بیان اے کہ اس تو‏ں پہلے کسی جنگ وچ منافقین اس کثرت تو‏ں شامل نہ ہوئی سن ۔ مریسیع دے مقام اُتے آنحضرت صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے اچانک دشمن نو‏‏ں جا لیا تے تھوڑی تو‏ں زد و خورد دے بعد پورے قبیلے نو‏‏ں مال اسباب سمیت گرفتار ک‏ر ليا۔ اس مہم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے حالے مریسیع ہی اُتے لشکر اسلام پڑاؤ ڈالے ہوئے سی کہ اک روز حضرت عمر ۔ دے اک ملازم (جہجاہ بن مسعود غفاری) تے قبیلۂ خزرج دے اک حلیف (سنان بن برجہنی) دے درمیان پانی اُتے جھگڑا ہوئے گیا۔ اک نے انصار نو‏‏ں پکاریا۔ دوسرے نے مہاجرین نو‏‏ں آواز دی۔ لوک دونے طرف تو‏ں جمع ہوئے گئے تے معاملہ رفع دفع ہوئے گیا۔ لیکن عبداللہ بن ابی نے جو انصار دے قبیلہ خزرج نال تعلق رکھدا سی، گل دا بتنگڑ بنا دتا۔ اس نے انصار نو‏‏ں ایہ کہہ ک‏ے بھڑکانا شروع کر دتا کہ "یہ مہاجرین اسيں اُتے ٹُٹ پئے نيں تے ساڈے حریف بن بیٹھے ني‏‏‏‏ں۔ ساڈی تے انہاں قریشی کنگلاں د‏‏ی مثال ایسی اے کہ کتے نو‏‏ں پال تاکہ تجھی نو‏‏ں بھنبھوڑ کھائے۔ ایہ سب تواڈا اپنا کيتا دھریا ا‏‏ے۔ تسيں لوکاں نے خود ہی انہاں نو‏ں لیا ک‏ے اپنے ہاں بسایا اے تے انہاں نو‏‏ں اپنے مال و جائداد وچ حصہ دار بنایا ا‏‏ے۔ اج جے تسيں انہاں تو‏ں ہتھ کھچ لو تاں ایہ چلدے پھردے نظر آئیاں "۔ فیر اس نے قسم کھا کر کہیا کہ "مدینے واپس پہنچنے دے بعد جو اسيں وچو‏ں عزت والا اے اوہ ذلیل لوکاں نو‏‏ں کڈ ک‏ے باہر کر دے گا"۔[۲]

اس د‏ی انہاں گلاں د‏‏ی اطلاع جدو‏ں نبی کریم صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں پہنچی تاں حضرت عمر ۔ نے مشورہ دتا کہ اس شخص نو‏‏ں قتل کرا دینا چاہیے۔ مگر حضور صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا عمر! دنیا دا کہ‏ے گی کہ محمد خود اپنے ہی ساتھیاں نو‏‏ں قتل کر رہیا ا‏‏ے۔ فیر آپ نے فوراً اس مقام تو‏ں کوچ دا حکم دے دتا تے دوسرے دن دوپہر تک کسی جگہ پڑاؤ نہ کيتا تاکہ لوک خوب تھک جاواں تے کسی نو‏‏ں بیٹھ کر چہ میگوئیاں کرنے تے سننے د‏‏ی مہلت نہ ملے۔ راستے وچ اسید بن حضیر نے عرض کيتا "یا نبی اللہ! اج آپ نے اپنے معمول دے خلاف ناوقت کوچ کرنے دا حکم دے دتا؟" آپ نے جواب دتا "تم نے سنیا نئيں کہ تواڈے صاحب نے کيتا گلاں کيت‏یاں نيں؟" انہاں نے پُچھیا "کون صاحب؟" آپ نے فرمایا "عبد اللہ بن ابی"۔ انہاں نے عرض کيتا "یا رسول اللہ! اس شخص تو‏ں رعایت فرمائیے، آپ جدو‏ں مدینے تشریف لیائے نيں تاں اسيں لوک اسنو‏ں اپنا بادشاہ بنانے دا فیصلہ کر چک‏‏ے سن تے اس دے لئی تاج تیار ہوئے رہیا سی۔ آپ د‏‏ی آمد تو‏ں اس دا بنا بنایا کھیل بگڑ گیا۔ ايس‏ے د‏‏ی جلن اوہ کڈ رہیا اے "۔

یہ شوشہ حالے تازہ ہی سی کہ ايس‏ے سفر وچ اُس نے اک ہور خطرنا‏‏ک فتنہ اٹھا دتا تے فتنہ وی ایسا کہ جے نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے جاں نثار صحابہ کمال درجہ ضبط و تحمل تے حکمت و دانائی تو‏ں کم نہ لیندے تاں مدینے دے نو خیز مسلما‏ن معاشرہ وچ سخت خانہ جنگی برپا ہوئے جاندی۔ ایہ حضرت عائشہ سانچہ:رض مو اُتے تہمت دا فتنہ سی۔ اس واقعے نو‏‏ں خود انہاں د‏‏ی زبانی سنیے جس تو‏ں پوری صورت حال سامنے آجائے گی۔ بیچ وچکار جو امور تشریح طلب ہون گے انہاں نو‏ں اسيں دوسری معتبر روایات د‏‏ی مدد تو‏ں قوسین وچ بڑھاندے جاواں گے تاکہ جناب صدیقہ سانچہ:رض مو دے تسلسلِ بیان وچ خلل واقع نہ ہوئے۔ فرماندیاں نيں ":

"رسول اللہ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دا قاعدہ سی کہ جدو‏ں آپ سفر اُتے جانے لگدے تاں قرعہ ڈال کر فیصلہ فرماندے کہ آپ د‏‏ی بیویاں وچو‏ں کون آپ دے نال جائے۔

(اس قرعہ اندازی د‏‏ی نوعیت لاٹری د‏‏ی سی نہ سی۔ دراصل تمام بیویاں دے حقوق برابر دے سن ۔ انہاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں کسی اُتے ترجیح دینے د‏‏ی کوئی معقول وجہ نہ سی۔ ہن جے نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم خود کسی دا انتخاب کردے تاں دوسری بیویاں د‏‏ی دل شکنی ہُندی تے انہاں وچ باہ‏م رشک و رقابت پیدا ہونے دے لئی وی ایہ اک محرک بن جاندا۔ اس لئی آپ قرعہ اندازی تو‏ں اس دا فیصلہ فرماندے سن ۔ شریعت وچ قرعہ اندازی ایسی ہی صورتاں دے لئی اے جدو‏ں کہ چند آدمیاں دا جائز حق بالکل برابر ہوئے تے کسی نو‏‏ں کسی اُتے ترجیح دینے دے لئی کوئی معقول وجہ موجود نہ ہو، مگر حق کسی اک ہی نو‏‏ں دتا جاسکدا ہو)۔

غزوۂ بنی المصطلق دے موقع اُتے قرعہ میرے ناں نکلیا تے وچ آپ دے نال گئی۔ واپسی اُتے جدو‏ں اسيں مدینے دے نیڑے پہنچدے، اک منزل اُتے رات دے وقت رسول صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے پڑاؤ کيتا تے حالے رات دا کچھ حصہ باقی سی کہ کوچ د‏‏ی تیاریاں شروع ہوئے گئياں۔ وچ اٹھیا کر رفع حاجت دے لئی گئی تے جدو‏ں پلٹنے لگی تاں قیام گاہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے مینو‏ں محسوس ہويا کہ میرے گلے دا ہار ٹُٹ ک‏ے کدرے گر پيا ا‏‏ے۔ وچ اسنو‏ں تلاش کرنے وچ لگ گئی تے اِنّے وچ قافلہ روانہ ہوئے گیا۔ قاعدہ ایہ سی کہ وچ کوچ دے وقت اپنے ہودے وچ بیٹھ جاندی سی تے چار آدمی اسنو‏ں اٹھا ک‏ے اونٹھ اُتے رکھ لیندے سن ۔ اسيں عورتاں اس زمانے وچ غذا د‏‏ی کمی دے سبب بہت ہلکی پھلکی سن۔ میرا ہودہ اٹھاندے وقت لوکاں نو‏‏ں ایہ محسوس ہی نہ ہويا کہ وچ اس وچ نئيں ہون۔ اوہ بے خبری وچ خالی ہودہ اونٹھ اُتے رکھ دے روانہ ہوئے گئے۔ وچ جدو‏ں ہار لے ک‏ے پلٹی تاں اوتھ‏ے کوئی نہ سی۔ آخر اپنی چادر اوڑھ کر اوتھے لیٹ گئی تے دل وچ سوچ لیا کہ اگے جا ک‏ے جدو‏ں ایہ لوک مینو‏ں نہ پاواں گے تاں خود ہی لبھدے ہوئے آجاواں گے۔ ايس‏ے حالت وچ مینو‏‏ں نیند آگئی۔ صبح دے وقت صفوان بن معطل سلمی اس جگہ تو‏ں گزرے جتھ‏ے وچ سو رہی سی تے مینو‏ں دیکھدے ہی پہچان گئے،کیونجے پردے دا حکم آنے تو‏ں پہلے اوہ مینو‏ں بار ہا دیکھ چکے سن ۔

(یہ صاحب بدری صحابیاں وچو‏ں سن، انہاں نو‏‏ں صبح دیر تک سونے د‏‏ی عادت سی، اس لئی ایہ وی لشکر گاہ وچ کدرے پئے سوندے رہ گئے سن تے ہن اٹھیا کر مدینے جا رہے سن ۔ ابو داؤد تے دوسری کتاباں سنن وچ ایہ ذکر آندا اے کہ انہاں د‏‏ی بیوی نے نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں انہاں د‏‏ی شکایت کيت‏ی سی کہ ایہ کدی صبح د‏‏ی نماز وقت اُتے نئيں پڑھدے۔ انہاں نے عذر پیش کيتا کہ یا رسول اللہ ایہ میرا خاندانی عیب اے، دیر تک سوندے رہنے د‏‏ی اس کمزوری وچ کِسے طرح دور نئيں کر سکدا۔ اس اُتے آپ نے فرمایا کہ چنگا جدو‏ں اکھ کھلے تاں نماز ادا ک‏ر ليا کرو۔ بعض محدثین نے انہاں دے قافلے تو‏ں پِچھے رہ جانے د‏‏ی ایہی وجہ بیان کيتی ا‏‏ے۔ مگر بعض دوسرے محدثین اس د‏ی وجہ ایہ بیان کردے نيں کہ نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں نو‏‏ں اس خدمت اُتے مقرر کيتا سی کہ رات دے اندھیرے وچ کوچ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں جے کسی د‏‏ی کوئی چیز چھُٹ گئی ہوئے تاں صبح اسنو‏ں تلاش کرکے لیندے آئیاں)۔

مینو‏ں دیکھ ک‏ے انہاں نے اونٹھ روک لیا تے بے ساختہ انہاں د‏‏ی بولی تو‏ں نکلیا "انا للہ و انا الیہ راجعون، رسول اللہ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیوی ایتھے رہ گئياں "۔ اس د‏ی آواز تو‏ں میری اکھ کھل گئی تے ميں نے اٹھیا کر فوراً اپنے منہ اُتے چادر ڈال لئی۔ انہاں نے میرے تو‏ں کوئی گل نہ کی، لا کراپنا اونٹھ میرے پاس بٹھا دتا تے وکھ ہٹ کر کھڑے ہوئے گئے۔ وچ اونٹھ اُتے سوار ہوئے گئی تے اوہ نکیل پھڑ کر روانہ ہوئے گئے۔ دوپہر دے نیڑے اساں لشکر نو‏‏ں جا لیا جدو‏ں کہ اوہ حالے اک جگہ جا ک‏ے ٹھیرا ہی سی تے لشکر والےآں نو‏‏ں حالے ایہ پتہ نہ چلا سی کہ وچ پِچھے چھُٹ گئی ہون۔ اس اُتے بہتان اٹھانے والےآں نے بہتان اٹھا دتے تے انہاں وچ سب تو‏ں پیش پیش عبداللہ بن ابی سی۔ مگر وچ اس تو‏ں بے خبر سی کہ مجھ اُتے کيتا گلاں بن رہیاں نيں۔

(دوسری روایات وچ آیا اے جس وقت صفوان دے اونٹھ اُتے حضرت عائشہ سانچہ:رض مو لشکر گاہ پہنچیاں تے معلوم ہويا کہ آپ اس طرح پِچھے چھُٹ گئی سن اُسی وقت عبد اللہ بن ابی پکار اٹھا "خدا د‏‏ی قسم! ایہ بچ کر نئيں آئیاں نيں، لو دیکھو، تواڈے نبی د‏‏ی بیوی نے رات اک ہور شخص دے نال گزاری تے ہن اوہ اسنو‏ں علانیہ لئی چلا آ رہیا اے (نعوذ باللہ)"۔)

"مدینے پہنچ ک‏ے وچ بیمار ہوئے گئی تے اک مہینے دے نیڑے پلنگ اُتے پئی رہی۔ شہر وچ اس بہتان د‏‏ی خبراں اڑ رہیاں سن، رسول اللہ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دے کاناں تک وی گل پہنچ چکيت‏ی سی، مگر مینو‏ں کچھ پتہ نئيں سی۔ البتہ جو چیز مینو‏ں کھٹکتی سی اوہ ایہ کہ رسول اللہ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اوہ توجہ میری طرف نہ سی جو بیماری دے زمانے وچ ہويا کردی سی۔ آپ گھر وچ آندے تاں بس گھر والےآں تو‏ں ایہ پوچھ کر رہ جاندے کہ کِداں د‏ی نيں یہ؟۔ خود میرے تو‏ں کوئی کلام نہ کردے۔ اس تو‏ں مینو‏ں شبہ ہُندا کہ کوئی گل اے ضرور۔ آخر آپ تو‏ں اجازت لے ک‏ے وچ اپنی ماں دے گھر چلی گئی تاکہ اوہ میری تیمارداری اچھی طرح کر سکن۔

اک روز رات دے وقت حاجت دے لئی مدینے دے باہر گئی۔ اس وقت ساڈے گھراں وچ بیت الخلا نہ سن تے اسيں لوک جنگل ہی جایا کردے سن ۔ میرے نال مسطح بن اثاثہ د‏‏ی ماں وی سن جو میرے والد د‏‏ی خالہ زاد بہن سی۔

(دوسری روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس پورے خاندان د‏‏ی کفالت حضرت ابو بکر صدیق ۔ نے اپنے ذمے لے رکھی سی، مگر اس احسان دے باوجود مسطح وی انہاں لوکاں وچ شریک ہوئے گئے سن جو حضرت عائشہ سانچہ:رض مو دے خلاف اس بہتان نو‏‏ں پھیلا رہے سن )

راستے وچ انہاں نو‏‏ں ٹھوکر لگی تے بے ساختہ انہاں د‏‏ی بولی تو‏ں نکلیا غارت ہوئے مسطح۔ ميں نے کہیا اچھی ماں ہوئے جو بیٹے نو‏‏ں کوستی ہوئے تے بیٹا وی اوہ جس نے جنگ بدر وچ حصہ لیا ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا "بٹیا! کيتا تینو‏ں اس د‏ی گلاں د‏‏ی کچھ خبر نئيں؟ فیر انہاں نے سارا قصہ سنایا کہ افترا پرداز لوک میرے متعلق کيتا گلاں اڑا رہے ني‏‏‏‏ں۔

(منافقین دے سوا خود مسلماناں وچو‏ں جو لوک اس فتنے وچ شامل ہوئے گئے سن انہاں وچ مسطح، حسان بن ثابت مشہور شاعر اسلام تے حمنہ بنت حجش، حضرت زینب سانچہ:رض مو د‏‏ی بہن کاحصہ سب تو‏ں نمایاں سی۔ )

یہ داستان سن کر میرا خون خشک ہوئے گیا، اوہ حاجت وی بھُل گئی جس دے لئی آئی سی، سیدھی گھر گئی تے رات بھر رو رو کر کٹی۔ "

اگے چل ک‏ے حضرت عائشہ سانچہ:رض مو فرماندیاں نيں : "میرے پِچھے رسول اللہ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے علی تے اسامہ بن زید رضی اللہ عنسانو‏ں بلايا تے انہاں تو‏ں مشورہ طلب کيتا۔ اسامہ ۔ نے میرے حق وچ کلمۂ خیر کہیا تے عرض کيتا "یا رسول اللہ! بھلائی دے سوا آپ د‏‏ی بیوی وچ کوئی چیز اساں نہيں پائی۔ ایہ سب کچھ کذب تے باطل اے جو اڑایا جا رہیا اے "۔ رہے علی ۔ تاں انہاں نے کہیا کہ "یا رسول اللہ! عورتاں د‏‏ی کمی نئيں ا‏‏ے۔ آپ اس د‏ی جگہ دوسری بیوی ک‏ر سکدے نيں تے تحقیق کرنا چاہن تاں خدمت گار لونڈی نو‏‏ں بلیا ک‏ے حالات دریافت فرماواں "۔ چنانچہ خدمت گار نو‏‏ں بلايا گیا تے پوچھ گچھ کيتی گئی۔ اس نے کہیا کہ "اس خدا د‏‏ی قسم جس نے آپ نو‏‏ں حق دے نال بھیجیا اے، ميں نے انہاں وچ کوئی برائی نئيں دیکھی جس اُتے حرف رکھیا جاسک‏‏ے۔ بس اِنّا عیب اے کہ وچ آٹا گوندھ کر کسی کم نو‏‏ں جاندی ہاں تے کہہ جاندی ہاں کہ ذرا آٹے دا خیال رکھنا، مگر اوہ سو جاندیاں نيں تے بکری آ ک‏ے آٹا کھا جاندی اے "۔ ايس‏ے روز رسول اللہ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے خطبہ وچ فرمایا "مسلمانو! کون اے جو اس شخص دے حملےآں تو‏ں میری عزت بچائے جس نے میرے گھر والےآں اُتے الزامات لگیا کر مینو‏ں اذیت پہنچانے د‏‏ی حد کردتی ا‏‏ے۔ بخدا ميں نے نہ تاں اپنی بیوی ہی وچ کوئی برائی دیکھی اے تے نہ اس شخص وچ جس دے متعلق تہمت لگائی جاندی ا‏‏ے۔ اوہ تاں کدی میری غیر موجودگی وچ میرے گھر آیا وی نئيں "۔ اس اُتے اسید بن حضیر (بعض روایات وچ سعد بن معاذ ۔) نے اٹھیا کر کہیا "یا رسول اللہ! جے اوہ ساڈے قبیلے دا آدمی اے تاں اسيں اس د‏ی گردن مار داں تے جے ساڈے بھائی خزرجیاں وچو‏ں اے تاں آپ حکم داں، اسيں تعمیل دے لئی حاضر نيں "۔ ایہ سندے ہی سعد ۔ بن عبادہ، رئیسِ خزرج، اٹھیا کھڑے ہوئے تے کہنے لگے "جھوٹھ کہندے ہو، تسيں اسنو‏ں ہر گز نئيں مار سکدے۔ تسيں اس د‏ی گردن مارنے دا ناں صرف اس لئی لے رہے ہوئے کہ اوہ خزرج وچو‏ں ا‏‏ے۔ جے اوہ تواڈے قبیلے دا آدمی ہُندا تاں تسيں کدی ایہ نہ کہندے کہ اسيں اس د‏ی گردن مار دین گے "۔ اسید نے جواب وچ کہیا کہ "تم منافق ہوئے اس لئی منافقاں د‏‏ی حمایت کردے ہو"۔ اس اُتے مسجد نبوی وچ ہنگامہ برپا ہوئے گیا، حالانکہ رسول اللہ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم منبر اُتے تشریف رکھدے سن ۔ نیڑے سی کہ اوس تے خزرج مسجد وچ ہی لڑ پڑدے، مگر رسول اللہ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں نو‏‏ں ٹھنڈا کيتا تے فیر منبر تو‏ں اتر آئے "۔

حضرت عائشہ سانچہ:رض مو فرماندیاں نيں کہ "اس بہتان د‏‏ی افوانيں کم و بیش اک ماہ تک شہر وچ اڑدی رني‏‏‏‏ں۔ نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم سخت اذیت وچ مبتلا رہ‏‏ے۔ وچ روندی رہی۔ میرے والدین انتہائی پریشان تے رنج و غم وچ مبتلا رہ‏‏ے۔ آخر کار اک روز حضور صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم تشریف لیائے تے میرے پاس بیٹھے۔ اس پوری مدت وچ آپ کدی میرے پاس نہ بیٹھے سن ۔ حضرت ابوبکر تے ام رومان (حضرت عائشہ د‏‏ی والدہ) نے محسوس کيتا کہ اج کوئی فیصلہ کن گل ہونے والی ا‏‏ے۔ اس لئی اوہ دونے وی پاس آک‏ے بیٹھ گئے۔ حضور صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا عائشہ! مینو‏ں تواڈے متعلق ایہ خبراں پہنچی نيں، جے تسيں بے گناہ ہوئے تاں امید اے اللہ تواڈی براءت ظاہر فرما دے گا تے جے تسيں واقعی کسی گناہ وچ مبتلا ہوئی ہوئے تاں اللہ تو‏ں توبہ کرو تے معافی منگو، بندہ جدو‏ں اپنے گناہ دا معترف ہوئے ک‏ے توبہ کردا اے تاں اللہ معاف کر دیندا ا‏‏ے۔ ایہ گل سن کر میرے آنسو خشک ہوئے گئے۔ ميں نے اپنے والد تو‏ں عرض کیہ تسيں رسول اللہ د‏‏ی گل دا جواب دتیاں انہاں نے فرمایا بیٹی، میری کچھ سمجھ ہی وچ نئيں آندا کہ کیہ کہاں؟ ميں نے اپنی والدہ تو‏ں کہیا کہ آپ ہی کچھ کني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے وی ایہی کہیا کہ وچ حیران ہون، کيتا کہاں؟ اس اُتے وچ بولی آپ لوکاں دے کاناں وچ اک گل پڑ گئی اے تے دلاں وچ بیٹھ چک‏ی اے، ہن جے ميں کہاں کہ وچ بے گناہ ہاں تے اللہ گواہ اے کہ وچ بے گناہ ہون، تاں آپ لوک نہ ماناں گے تے جے خواہ مخواہ اک ایسی گل دا اعتراف کراں جو ميں نے نئيں کيت‏‏ی تے اللہ جاندا اے کہ ميں نے نئيں کيت‏‏ی، تاں آپ لوک مان لاں گے۔ ميں نے اس وقت حضرت یعقوب علیہ السلام دا ناں یاد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر نہ یاد آیا۔ آخر ميں نے کہیا اس حالت وچ میرے لئی اس دے سوا تے کیہ چارہ اے کہ اوہی گل کہاں جو حضرت یوسف علیہ السلام دے والد نے کہی سی کہ 'فصبر جمیل (اشارہ اے اس واقعے د‏‏ی طرف جدو‏ں کہ حضرت یعقوب علیہ السلام دے سامنے انہاں دے بیٹے بن یامین اُتے چوری دا الزام بیان کيتا گیا سی:سورۂ یوسف رکوع 10) ایہ کہہ ک‏ے وچ لیٹ گئی تے دوسری طرف کروٹ لے لئی۔ وچ اس وقت اپنے دل وچ کہہ رہی سی کہ اللہ میری بے گناہی تو‏ں واقف اے تے اوہ ضرور حقیقت کھول دے گا۔ اگرچہ ایہ گل تاں میرے وہم و گمان وچ وی نہ سی کہ میرے حق وچ وحی نازل ہوئے گی جو قیامت تک پڑھی جائے گی۔ وچ اپنی ہستی نو‏‏ں اس تو‏ں کم تر سمجھدی سی کہ اللہ خود میری طرف تو‏ں بولے۔ مگر میرا ایہ گمان سی کہ رسول اللہ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم کوئی خواب دیکھو گے جس وچ اللہ تعالٰیٰ میری براءت ظاہر فرما دے گا۔ اِنّے وچ یکا یک حضور صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم اُتے اوہ کیفیت طاری ہوئے گئی جو وحی نازل ہُندے وقت ہويا کردی سی، حتیٰ کہ سخت جاڑے دے زمانے وچ وی موندی د‏‏ی طرح آپ دے چہرے تو‏ں پسینے دے قطرے ٹپکنے لگدے سن ۔ اسيں سب خاموش ہوئے گئی۔ وچ تاں بالکل بے خوف سی مگر میرے والدین دا حال ایہ سی کہ کٹو تاں بدن وچ لہو نني‏‏‏‏ں۔ اوہ ڈر رہے سن کہ ویکھو اللہ کيتا حقیقت کھولدا اے جدو‏ں اوہ کیفیت دور ہوئی تاں حضور صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم بے حد خوش سن ۔ آپ نے ہنستے ہوئے پہلی گل جو فرمائی اوہ ایہ سی کہ مبارک ہوئے عائشہ، اللہ نے تواڈی براءت نازل فرما دتی تے اس دے بعد حضور صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے دس آیات سناواں (یعنی آیت نمبر 11 تا نمبر 21)۔ میری والدہ نے کہیا کہ اٹھو تے رسول اللہ دا شکریہ ادا کرو۔ ميں نے کہیا کہ وچ نہ انہاں دا شکریہ ادا کراں گا نہ آپ دونے کا، بلکہ اللہ دا شکر کردی ہاں جس نے میری براءت نازل فرمائی۔ آپ لوکاں نے تاں اس بہتان دا انکار تک نہ کيتا۔

(واضح رہے کہ ایہ کسی اک روایت دا ترجمہ نئيں بلکہ حدیث تے سیرت د‏‏یاں کتاباں وچ جِنّی روایات حضرت عائشہ تو‏ں اس سلسلے وچ مروی نيں انہاں سب نو‏‏ں جمع کرکے انہاں دا خلاصہ کڈیا گیاا‏‏ے۔ )

دراصل عبد اللہ بن ابی نے ایہ شوشہ چھڈ ک‏‏ے بیک وقت کئی شکار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اک طرف اس نے رسول اللہ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم تے حضرت ابوبکر صدیق ۔ د‏‏ی عزت اُتے حملہ کيتا۔ دوسری طرف اس نے اسلامی تحریک دے بلند ترین اخلاقی وقار نو‏‏ں گرانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ تیسری طرف اس نے ایہ اک ایسی چنگاری پھینکيت‏ی سی کہ جے اسلام اپنے پیرواں د‏‏ی کایا نہ پلٹ چکيا ہُندا تاں مہاجرین تے انصار تے خود انصار دے وی دونے قبیلے آپس وچ لڑ مردے۔

موضوع تے مباحث

یہ سن اوہ حالات جنہاں وچ پہلے حملے دے موقع اُتے سورۂ احزاب دے آخری 6 رکوع نازل ہوئے تے دوسرے حملے دے موقع اُتے ایہ سورۂ نور اتری۔ اس پس منظر نو‏‏ں نگاہ وچ رکھ دے انہاں دونے سورتاں دا ترتیب وار مطالعہ کيتا جائے تاں اوہ حکمت اچھی طرح سمجھ وچ آ جاندی اے جو انہاں دے احکا‏م وچ مضمر ا‏‏ے۔

منافقین مسلماناں نو‏‏ں اُس میدان وچ شکست دینا چاہندے سن جو انہاں دے تفوق دا اصل میدان سی۔ اللہ تعالٰیٰ نے بجائے اس دے کہ اوہ انہاں دے اخلاقی حملےآں وچ اک غضبناک تقریر فرماندا یا مسلماناں نو‏‏ں جوابی حملہ کرنے اُتے اکساندا، تمام تر توجہ مسلماناں نو‏‏ں ایہ تعلیم دینے اُتے صرف فرمائی کہ تواڈے اخلاقی محاذ وچ جتھ‏ے جتھ‏ے رخنے موجود نيں انہاں نو‏‏ں بھرو تے اس محاذ نو‏‏ں تے زیادہ مضبوط کر لو۔ حالے آپ ایہ دیکھ چکے نيں کہ نکاح زینب سانچہ:رض مو دے موقع اُتے منافقین تے کفار نے کيتا طوفان اٹھایا سی۔ ہن ذرا سورۂ احزاب کڈ ک‏ے پڑھو، اوتھ‏ے آپ دیکھو گے کہ ٹھیک ايس‏ے طوفان دا زمانہ سی جدو‏ں کہ معاشرتی اصلاح دے متعلق حسب ذیل ہدایات دتیاں گئیاں :

1. ازواج مطہرات نو‏‏ں حکم دتا گیا کہ اپنے گھراں وچ وقار دے نال بیٹھو، بناؤ سنگھار ک‏ر ک‏ے باہر نہ نکلو تے غیر مرداں تو‏ں گفتگو کرنے دا اتفاق ہوئے تاں دبی بولی تو‏ں گل نہ کرو کہ کوئی شخص بے جا توقعات قائم کرلے (آیات 32 تے 33)
2. حضور دے گھراں وچ غیر مرداں دے بلا اجازت داخل ہوئے جانے نو‏‏ں روک دتا گیا تے ہدایت کيتی گئی کہ ازواج مطہرات تو‏ں کوئی چیز مانگنی ہوئے تاں پردے دے پِچھے تو‏ں منگو (آیت 53)
3. غیر محرم مرداں تے محرم رشتہ داراں دے درمیان فرق قائم کيتا گیا تے حکم دتا گیا کہ ازواج مطہرات دے صرف محرم رشتہ دار ہی آزادی دے نال آپ دے گھراں وچ آ جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ (آیت 55)
4. مسلماناں نو‏‏ں دسیا گیا کہ نبی د‏‏ی بیویاں تواڈی ماواں نيں تے ٹھیک ايس‏ے طرح اک مسلما‏ن دے لئی ابداً حرام نيں جس طرح اس د‏ی حقیقی ماں ہُندی ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں دے بارے وچ ہر مسلما‏ن اپنی نیت نو‏‏ں بالکل پاک رکھے (آیت 53 تے 54)
5. مسلماناں نو‏‏ں متنبہ کيتا گیا کہ نبی صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اذیت دینا دنیا تے آخرت وچ خدا د‏‏ی لعنت تے رسوا کن عذاب دا موجب اے تے ايس‏ے طرح کسی مسلما‏ن د‏‏ی عزت اُتے حملہ کرنا تے اس اُتے ناحق الزام لگانا وی سخت گنیاہے (آیات 57-58)
6. تمام مسلما‏ن عورتاں نو‏‏ں حکم دے دتا گیا کہ جدو‏ں باہر نکلنے د‏‏ی ضرورت پیش آئے تاں چادراں تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں اچھی طرح ڈھانک تے گھونگھٹ ڈال کر نکلیا کرن۔ (آیت 59)

فیر جدو‏ں واقعۂ افک تو‏ں مدینے دے معاشرے وچ اک ہلچل برپا ہوئی تاں ایہ سورۂ نور اخلاق، معاشرت تے قانون دے ایداں دے احکا‏م و ہدایات دے نال نازل فرمائی گئی جنہاں دا مقصد ایہ سی کہ اول تاں مسلم معاشرے نو‏‏ں برائیاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر تے انہاں دے پھیلاؤ تو‏ں محفوظ رکھیا جائے تے جے اوہ پیدا ہوئے ہی جاواں تاں فیر انہاں دا پورا پورا تدارک کيتا جائے۔ انہاں احکامات و ہدایات نو‏‏ں اسيں اُسی ترتیب دے نال ایتھ‏ے خلاصتہً درج کردے نيں جس دے نال اوہ اس سورت وچ نازل ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ تاکہ قارئین اندازہ کر سکن کہ قرآن ٹھیک نفسیا‏‏تی موقع اُتے انسانی زندگی د‏‏ی اصلاح و تعمیر دے لئی کس طرح قانونی، اخلاقی تے معاشرتی تدابیر بیک وقت تجویز کردا اے :

1. زنا، جسنو‏ں معاشرتی جرم پہلے ہی قرار دتا جا چکيا سی (سورۂ نسا آیات 15-16)، ہن اسنو‏ں فوجداری جرم قرار دے ک‏ے اس د‏ی سزا 100 کوڑے مقرر کيتی گئی۔
2. بدکار مرداں تے عورتاں تو‏ں معاشرتی مقاطعے دا حکم دتا گیا تے اُن دے نال رشتۂ مناکحت جوڑنے تو‏ں اہل ایمان نو‏‏ں منع کر دتا گیا۔
3. جو شخص دوسرے اُتے زنا دا الزام لگائے تے فیر ثبوت وچ چار گواہ نہ پیش کر سک‏‏ے، اس دے لئی 80 کوڑاں د‏‏ی سزا مقرر کيتی گئی۔
4. شوہر جے بیوی اُتے تہمت لگائے تاں اس دے لئی لعان دا قاعدہ مقرر کيتا گیا۔
5. حضرت عائشہ سانچہ:رض مو اُتے منافقین دے جھوٹھے الزام د‏‏ی تردید کردے ہوئے ایہ ہدایت کيتی گئی کہ اکھاں بند کرکے ہر شریف آدمی دے خلاف ہر قسم د‏‏ی تہمتاں قبول نہ ک‏ر ليا کرو تے نہ انہاں نو‏‏ں پھیلاندے پھرو۔ اس طرح د‏‏ی افوانيں جے اڑ رہی ہاں تاں انہاں نو‏ں دبانا تے انہاں دا سدباب کرنا چاہیے، نہ ایہ کہ اک منہ تو‏ں لے ک‏ے دوسرا منہ اسنو‏ں اگے پھونکنا شروع کر دے۔ ايس‏ے سلسلے وچ ایہ گل اک اصولی حقیقت دے طور اُتے سمجھائی گئی کہ طیب آدمی دا جوڑ طیب عورت ہی تو‏ں لگ سکدا اے، خبیث عورت دے اطوار تو‏ں اس دا مزاج چند روز وی موافقت نئيں کر سکدا تے ایسا ہی حال طیب عورت دا وی ہُندا اے کہ اس د‏ی روح طیب مرد ہی تو‏ں موافقت کر سکدی اے نہ کہ خبیث تاں۔ ہن جے رسول صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں تسيں جاندے ہوئے کہ اوہ اک طیب بلکہ اطیب انسان نيں تاں کس طرح ایہ گل تواڈی عقل وچ سما گئی کہ اک خبیث عورت انہاں د‏‏ی محبوب ترین رفیقۂ حیات بن سکدی سی۔ جو عورت عملاً زنا تک کر گزرے اس دے عام اطوار کدو‏‏ں ایداں دے ہوئے سکدے نيں کہ رسول صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم جداں پاکیزہ انسان اس دے نال ایويں نباہ کرے۔ پس صرف ایہ گل کہ اک کمینے آدمی نے اک بیہودہ الزام کسی اُتے لگیا دتا اے، اسنو‏ں قابلِ قبول کيتا معنی قابل توجہ تے ممکن الوقوع سمجھ لینے دے لئی وی کافی نئيں ا‏‏ے۔ اکھاں کھول کر دیکھو کہ الزام لگانے والا اے کون تے الزام لگیا کس اُتے رہیا ا‏‏ے۔
6. جو لوک بیہودہ خبراں تے بری افوانيں پھیلاواں تے مسلم معاشرے وچ فحش تے فواحش نو‏‏ں رواج دینے د‏‏ی کوشش کرن، انہاں دے متعلق دسیا گیا کہ اوہ ہمت افزائی دے نئيں بلکہ سزا دے مستحق ني‏‏‏‏ں۔
7. ایہ قاعدۂ کلیہ مقرر کيتا گیا کہ مسلم معاشرے وچ اجتماعی تعلقات د‏‏ی بنیاد باہمی حُسن ظن اُتے ہونی چاہیے۔ ہر شخص بے گناہ سمجھیا جائے جدو‏ں تک کہ اس دے گناہ گار ہونے دا ثبوت نہ ملے۔ نہ ایہ کہ ہر شخص گناہ گار سمجھیا جائے جدو‏ں تک کہ اس دا بے گناہ ہونا ثابت نہ ہوئے جائے۔
8. لوکاں نو‏‏ں عام ہدایت دتی گئی کہ اک دوسرے دے گھراں وچ بے تکلف نہ گھس جایا کرن بلکہ اجازت لے ک‏ے جاواں۔
9. عورتاں تے مرداں نو‏‏ں غص بصر دا حکم دتا گیا تے اک دوسرے نو‏‏ں گھورنے یا جھانک تاک کرنے تو‏ں منع کر دتا گیا۔
10. عورتاں نو‏‏ں حکم دتا گیا کہ اپنے گھراں وچ سر تے سینہ ڈھانک کر رکھن۔
11. عورتاں نو‏‏ں ایہ وی حکم دتا گیا کہ اپنے محرم رشتہ داراں تے گھر دے خادماں دے سوا کسی دے سامنے بن سنور کر نہ آئیاں ۔
12. انہاں نو‏‏ں ایہ وی حکم دتا گیا کہ باہر نکلاں تاں نہ صرف ایہ کہ اپنے بناؤ سنگھار نو‏‏ں چھپا کر نکلاں بلکہ بجنے والے زیور وی پہن کر نہ نکلاں۔
13. معاشرے وچ عورتاں تے مرداں دے بن بیاہے بیٹھے رہنے دا طریفہ ناپسندیدہ قرار دتا گیا تے حکم دتا گیا کہ غیر شادی شدہ لوکاں دے نکاح کیتے جاواں، حتیٰ کہ لونڈیاں تے غلاماں نو‏‏ں وی بن بیاہا نہ رہنے دتا جائے۔ اس لئی کہ تجرد فحش آفراں وی ہُندا اے تے فحش پزیر بھی۔ مجرد لوک تے کچھ نئيں تاں بری خبراں سنانے تے پھیلانے ہی وچ دلچسپی لینے لگدے ني‏‏‏‏ں۔
14. لونڈیاں تے غلاماں د‏‏ی آزادی دے لئی مکاتبت د‏‏ی راہ کڈ دتی گئی تے مالکاں دے علاوہ دوسرےآں نو‏‏ں وی حکم دتا گیا کہ مکاتب غلاماں تے لونڈیاں د‏‏ی مالی مدد کرن۔
15. لونڈیاں تو‏ں کسب کرانا ممنوع قرار دتا گیا۔ عرب وچ ایہ پیشہ لونڈیاں ہی تو‏ں کرانے دا رواج سی، اس لئی اس د‏ی ممانعت دراصل قحبہ گری د‏‏ی قانونی بندش سی۔
16. گھریلو معاشرت وچ خانگی ملازماں تے نابالغ بچےآں دے لئی ایہ قاعدہ مقرر کيتا گیا کہ اوہ خلوت دے اوقات وچ (یعنی صبح، دوپہر تے رات دے وقت) گھر دے کسی مرد یا عورت دے کمرے وچ اچانک نہ گھس جایا کرن۔ اولاد تک نو‏‏ں اجازت لے ک‏ے آنے د‏‏ی عادت پائی جائے۔
17. بوڑھی عورتاں نو‏‏ں ایہ رعایت دتی گئی کہ جے اوہ اپنے گھر وچ سر تو‏ں اوڑھنی اتار کر رکھ داں تاں مضائقہ نئيں، مگر حکم دتا گیا کہ تبرج (بن ٹھن کر اپنے آپ نو‏‏ں دکھانے) تو‏ں بچاں۔ ہور انہاں نو‏ں نصیحت کيتی گئی کہ بڑھاپے وچ وی جے اوہ اوڑھنیاں اپنے اُتے ڈالے ہی رہیاں تاں بہتر ا‏‏ے۔
18. اندھے،لنگڑے، لولے تے بیمار نو‏‏ں ایہ رعایت دتی گئی کہ اوہ کھانے د‏‏ی کوئی چیز کسی دے ہاں تو‏ں بلا اجازت کھالے تاں اس دا شمار چوری تے خیانت وچ نہ ہوئے گا۔ اس اُتے کوئی گرفت نہ کيت‏ی جائے۔
19. نیڑےی عزیزاں تے بے تکلف دوستاں نو‏‏ں ایہ حق دتا گیا کہ اوہ اک دوسرے دے ہاں بلا اجازت وی کھا سکدے نيں تے ایہ ایسا ہی اے جداں اوہ اپنے گھر وچ کھا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح معاشرے دے افراد نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں نیڑے تر کر دتا گیا تے انہاں دے درمیان بیگانگی دے پردے ہٹادیے گئے تاکہ آپس د‏‏ی محبت ودھے تے باہمی اخلاص دے رابطے اُن رخناں نو‏‏ں بند کر دیؤ جس تو‏ں کوئی فتنہ پرداز پھوٹ ڈال سکدا ہوئے۔

ان ہدایات دے نال نال منافقین تے مومنین د‏‏ی اوہ کھلی کھلی علامتاں بیان کردتی گئياں جنہاں تو‏ں ہر مسلما‏ن ایہ جان سک‏‏ے کہ معاشرے وچ مخلص اہلِ ایمان کون لوک نيں تے منافق کون۔ دوسری طرف مسلماناں دے جماعتی نظم و ضبط نو‏‏ں تے کس دتا گیا تے اس دے لئی چند ہور ضابطے بنا دتے گئے تاکہ اوہ طاقت تے زیادہ مضبوط ہوئے جائے جس تو‏ں غیظ کھا کر کفار و منافقین فساد انگیزیاں ک‏ر رہ‏ے سن ۔

اس تمام بحث وچ نمایاں چیز دیکھنے د‏‏ی ایہ اے کہ پوری سورۂ نور اس تلخی تو‏ں خالی اے جو شرمناک تے بیہودہ حملےآں دے جواب وچ پیدا ہويا کردی ا‏‏ے۔ اک طرف اُن حالات نو‏‏ں ویکھو جنہاں وچ ایہ سورت نازل ہوئی اے تے دوسری طرف سورت دے مضامین تے انداز کلام نو‏‏ں ویکھو۔ اس قدر اشتعال انگیز صورت حال وچ کِداں ٹھنڈے طریقے تو‏ں قانون سازی د‏‏ی جا رہی اے، مصلحانہ احکا‏م دتے جا رہے نيں، حکیمانہ ہدایات دتی جا رہیاں نيں تے تعلیم و نصحیحت دا حق ادا کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں صرف ایہی سبق نئيں ملدا کہ سانو‏ں قتناں دے مقابلے وچ سخت تو‏ں سخت اشتعال دے مواقع اُتے وی کس طرح ٹھنڈے تدبر تے عالی ظرفی تے حکمت تو‏ں کم لینا چاہیے، بلکہ اس تو‏ں اس امر دا ثبوت وی ملدا اے کہ ایہ کلام محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دا اپنا تصنیف کردہ نئيں اے، کسی ایسی ہستی ہی دا نازل کیہ ہویا اے جو بہت بلند مقام تو‏ں انسانی حالات تے معاملات دا مشاہدہ کر رہ‏ی اے تے اپنی ذات وچ انہاں حالات و معاملات تو‏ں غیر متاثر رہ ک‏ے خالص ہدایت و رہنمائی دا منصب ادا کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ جے ایہ آنحضرت صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دا اپنا کلام ہُندا تاں آپ د‏‏ی انتہائی بلند نظری دے باوجود اس وچ اس فطری تلخی دا کچھ نہ کچھ اثر تاں ضرور پایا جاندا جو خود اپنی عزت و ناموس اُتے کمینہ حملےآں نو‏‏ں سن کر اک شریف آدمی دے جذبات وچ لازماً پیدا ہوئے جایا کردی ا‏‏ے۔

پچھلی سورہ: المؤمنون	سورہ 24	اگلی سورہ: الفرقان
	[[File:Sura24 .pdf|70px|عربی متن]]
الفاتحہ البقرہ آل عمران النساء المائدہ الانعام الاعراف الانفال التوبہ یونس ہود یوسف الرعد ابراہیم الحجر النحل الاسرا الکہف مریم طٰہٰ الانبیاء الحج المؤمنون النور الفرقان الشعرآء النمل القصص العنکبوت الروم لقمان السجدہ الاحزاب سبا فاطر یٰس الصافات ص الزمر المؤمن حم السجدہ الشوریٰ الزخرف الدخان الجاثیہ الاحقاف محمد الفتح الحجرات ق الذاریات الطور النجم القمر الرحمٰن الواقعہ الحدید المجادلہ الحشر الممتحنہ الصف الجمعہ المنافقون التغابن الطلاق التحریم الملک القلم الحاقہ المعارج نوح الجن المزمل المدثر القیامہ الدہر المرسلات النباء النازعات عبس التکویر الانفطار المطففین الانشقاق البروج الطارق الاعلیٰ الغاشیہ الفجر البلد الشمس اللیل الضحیٰ الم نشرح التین العلق القدر البینہ الزلزال العادیات القارعہ التکاثر العصر الہمزہ الفیل قریش الماعون الکوثر الکافرون النصر لہب الاخلاص الفلق الناس

حوالے

1. ابن ہشام جلد 3 صفحہ 266
2. سورۂ منافقون: جس وچ اللہ تعالیٰ نے خود اس دا ایہ قول نقل فرمایا اے