اسیران کربلا

اسیران کربلا

زمان	سنہ 61 ھ
مکان	کربلا، کوفہ تے شام
حدود	عراق و شام
نتیجہ	یزید دی رسوائی تے پیشمانی
علت جنگ	امام حسینؑ دا یزید دی بیعت تو‏ں انکار
د گ ت

اسیران کربلاتو‏ں اوہ اسیر (قیدی) مراد نيں جو واقعۂ کربلا دے بعد لشکر عمر سعد دے ہتھو‏ں اسیر ہوئے۔ عمر سعد دے دستور دے تحت 11 محرم دی رات انہاں نو‏ں کربلا وچ ہی رہ‏ے تے گیارہ محرم دے دن ظہر دے بعد انہاں نو‏ں پہلے کوفہ وچ ابن زیاد دے سامنے پیش کیتا گیا پھر عبیدالله بن زیاد نے شمر تے طارق بن مُحَفِّز سمیت اک دستہ دے ہمراہ شام وچ دربار یزید دی طرف روانہ کیتا۔

ابن زیاد نے اسیراں نو‏ں محملاں اُتے تے امام سجادؑ نو‏ں طوق و زنجیر وچ جکڑ کر شام روانہ کیتا۔ شیعاں دے چوسن امام سجادؑ، حضرت زینبؑ، بنت امام علیؑ اسیراں وچو‏ں اہ‏م ترین شخصیتاں سن۔ اک نقل دے مطابق انہاں دے مختلف جگہاں اُتے لوگاں دے سامنے دتے جانے والے خطبے یزید تے بعض لوگاں دی پشیمانی دا باعث بنے۔

کچھ مورخین دے نزدیک کاروان اہل بیتؑ اربعین یعنی شہادت امام حسین دی شہادت دے بعد چالیسویں دن کربلا واپس آیا جدونکہ شیخ مفید تے شیخ طوسی معتقد نيں کہ اہل بیتؑ آزادی دے بعد کربلا نئيں آئے بلکہ اوہ مدینہ گئے۔

آغاز اسیری

واقعۂ عاشورا تریخ دے آئینے وچ
سنہ 60 ہجری قمری
15 رجب	وفات معاویہ
28 رجب	مدینہ تو‏ں امام حسین دا خروج
3 شعبان	امامؑ دا مکہ پہنچنا
10رمضان	کوفیاں دا امام حسین دے نام پہلا خط
12 رمضان	کوفیاں دے 150 خطوط دا قیس بن مُسْہر، ۔.۔. دے ذریعے امامؑ نو‏ں پہنچنا۔
14‌رمضان	ہانی بن ہانی سبیعی تے سعید بن عبداللہ حنفی دے ذریعے بزرگان کوفہ دے خطوط دا پہنچنا
15رمضان	مسلم دی مکہ تو‏ں کوفہ روانگی
5 شوال	کوفہ وچ مسلم بن عقیل دا ورود
8 ذی الحج	مکہ تو‏ں خروج امام حسینؑ
8 ذی الحج	کوفہ وچ قیام مسلم بن عقیل
9 ذی الحج	شہادت مسلم بن عقیل
سنہ 61 قمری
1 محرم	قصر بنی مقاتل وچ عبیداللہ بن حر جعفی تے و عمرو بن قیس نو‏ں امام دا دعوت دینا
2 محرم	کربلا وچ کاروان امامؑ دا پہنچنا
3 محرم	لشکر عمر سعد دا کربلا وچ پہنچنا
6 محرم	حبیب بن مظاہر دا بنی اسد تو‏ں مدد منگنا
7 محرم	پانی دی بندش
8 محرم	مسلم بن عوسجہ دا کاروان امام حسینؑ نال ملحق ہونا
9 محرم	شمر بن ذی الجوشن دا کربلا پہنچنا
9 محرم	امان‌ نامۂ شمر برائے فرزندان ام‌البنین۔
9 محرم	لشکر عمر سعد دا اعلان جنگ تے امامؑ دی طرف تو‏ں اک رات مہلت دی درخواست
10 محرم	واقعہ عاشورا
11 محرم	اسرا دا کوفہ دی طرف سفر
11 محرم	بنی اسد دا شہدا نو‏ں دفن کرنا
12 محرم	بعض شہدا دا دفن
12 محرم	اسیران کربلا دا کوفہ پہنچنا
19 محرم	اہل بیتؑ دی کوفہ تو‏ں شام روانگی
1 صفر	اہل بیتؑ تے سر مطہر امام حسینؑ دا شام پہنچنا
20 صفر	اربعین حسینی
20 صفر	اہل بیت دی کربلا وچ واپسی
20 صفر	اہل بیت دی مدینہ وچ واپسی(بنا بر قول)

واقعہ عاشورا دے بعد سپاہ عمر سعد نے اپنے مقتولین 11 محرم نو‏ں دفن کیتا تے امام حسین دے اہل بیت نوں لے کے کوفہ روانہ ہويا۔[۱]

عمر سعد دے سپاہیاں نے اہل بیت دی خواتن نو‏ں شہدا دے اجساد دے پاس اس حال تو‏ں گزاریا کہ نالہ و شیون دے نال نال اپنے چہراں نو‏ں پیٹ رہیاں سن۔جیسا کہ قرة بن قیس تو‏ں منقول اے کہ حضرت زینبؑ جدو‏‏ں اپنے بھائی دے جسد دے تو‏ں گزریاں تو انہاں نے اس قدر شدت غم تو‏ں گریہ کیتا کہ دوست و دشمن اس وقت گریاں ہوئے۔[۲] مروی اے کہ حضرت زینب نے امام حسین دے جسد اطہر دے پاس تو‏ں گزرتے ہوئے یہ جملات کہے‏:

یا محمداہ، یا محمداہ! صلی علیک ملائکة السماء، ہذا الحسین بالعراء، مرمل بالدماء، مقطع الأعضاء، یا محمداہ! و بناتک سبایا، و ذریتک مقتلہ، تسفی علیہا الصبا قال: فابکت واللہ کل عدو و صدیق [۳]

ترجمہ: «یامحمدا! وامحمدا! آسمان دے فرشتے آپ اُتے درود سلام بھیجدے نيں، (لیکن)« ایہ حسین دشت وچ اے جس دا بدن خون وچ غلطاں تے اس دے اعضائے بدن جدا نيں! «اے محمد! آپ دیاں بیٹیاں اسیر نيں تے انہاں دی مقتول ذریت نو‏ں ہوا چھو رہی اے۔راوی کہندا اے: خدا دی قسم! یہ نالہ و شون سن کے دوست دشمن نے گریا کیتا۔

اسیراں دے ناں

اہل بیت تے باقی بچ جانے والے اصحاب امام حسین دے ناماں تے تعداد دے بارے وچ مورخین دے اختلاف پایا جاندا اے،مختلف مصادر وچ مذکور اسما: امام سجادؑ، امام باقر،امام حسین دو بیٹے : محمد و عمر،امام حسنؑ دا بیٹا محمد تے نواسہ زید،[۴] اسی طرح حضرت علی دیاں بیٹیاں وچو‏ں حضرت زینب، فاطمہ تے ام کلثوم۔[۵] امام حسینؑ دیاں چار بیٹیاں: سکینہ، فاطمہ، رقیہ تے زینب دا وی مصادر وچ تذکرہ آیا اے۔[۶]اسی طرح رباب زوجہ امام حسینؑ[۷] تے فاطمہ بنت حسن کربلا دے اسیراں وچ موجود سن۔[۸]

کوفہ تے شام دی طرف حرکت

دشمناں نے اسیراں نو‏ں بے کجااوہ اونٹھاں اُتے سوار کیتا۔[۹] جدو‏‏ں اسراء کوفہ وچ داخل ہوئے تو لوگ انہاں دا تماشا دیکھنے جمع ہو گئے سن در حالیکہ کوفہ دی عورتاں انہاں اُتے گریہ کر رہیاں سن۔ خذلم بن ستیر نامی شخص کہندا اے: اس وقت میں نے علی بن حسین نو‏ں دیکھیا جس دی گردن وچ طوق تے ہتھ پس گردن بندھے ہوئے سن۔[۱۰]

قدیمی مصادر وچ اسرائے اہل بیتؑ دے کوفہ وچ داخل ہونے دے بارے وچ کوئی دقیق معلومات ذکر نئيں اے۔ البتہ اس حوالے تو‏ں شیخ مفید دی بعض عبارات موجود نيں جنہاں نو‏ں مد نظر رکھدے ہوئے ایہ کہیا جا سکتا اے کہ اسرائے کربلا محرم دی بارہ تاریخ نو‏ں کوفے وچ داخل ہوئے ۔[۱۱]

عمر سعد دے سپاہیاں نے کوفہ دے کوچیاں تو‏ں گزار کر انہاں نو‏ں قصر عبیداللہ بن زیاد وچ لیائے۔ حضرت زینب تے عبیداللہ دے درمیان سخت گفتگو ہوئی تے عبیداللہ نے امام سجادؑ دے قتل دا حکم صادر کیتا[۱۲] لیکن حضرت زینب دے اعتراض کرنے تے عبید اللہ تے حضرت زینب دے درمیان تند و تیز لہجے وچ گفتگو دے بعد عبید اللہ نے قتل تو‏ں صرف نظر کیتا۔[۱۳]

کوفہ تو‏ں شام دا راستہ

ابن زیاد نے کربلا دے اسیراں نو‏ں شمر تے طارق بن مُحَفِّز سمیت اک گروہ دی معیت وچ شام روانہ کیتا۔[۱۴] بعض تاریخی روایات دے مطابق زحر بن قیس وی انہاں دے نال سی۔ [۱۵] کوفہ تو‏ں شام تک دے راستے دا دقیق علم نئيں اے؛ بعض قائل نيں کہ کوفہ تو‏ں شام دے راستے دے درمیان وچ موجود امام حسین تو‏ں منسوب مقامات دے ذریعے قافلے دے راستے نو‏ں مشخص کیتا جا سکدا اے؛ انہاں وچو‏ں مقام راس الحسین تے امام زین العابدین دمشق وچ،‌[۱۶] حِمص،[۱۷] حماء،[۱۸] بعلبعک،[۱۹] حَجَر[۲۰] تے طُرح۔[۲۱] نیز اوہ مقامات وی نيں جو کافی مشہور نيں؛ جداں:

• عراق دے شہر موصل وچ مقام راس الحسین: ہروی دے مطابق یہ مقام ستويں صدی ہجری تک موجود سی۔[۲۲]
• ترکی دے شہر نصیبین وچ مسجد امام زین العابدینؑ تے مقام راس الحسین : اس وقت ایہ شہر ترکی وچ موجود اے۔[۲۳] کہیا گیا اے کہ اس جگہ امام حسین دے سر مبارک دے خون دا اثر ایتھ‏ے موجود رہیا۔[۲۴] ہروی نے اس مقام نو‏ں مشہد النقطہ دے نام تو‏ں ذکر کیتا اے۔[۲۵]

سپاہیاں دا برتاؤ

ابن اعثم تے خوارزمی دے بقول عبیدالله بن زیاد دے سپاہیاں نے اسیران کربلا نو‏ں کوفہ تو‏ں شام تک پوشش و پردے دے بغیر محملاں اُتے اس طرح شہر شہر لے کے گئے جس طرح ترک و دیلم دے کافر قیدیاں نو‏ں لے جاندے سن۔[۲۶] شیخ مفید دی منقول روایت دے مطابق امام سجادؑ نو‏ں قیدیاں وچ پابند غل و زنجیر دیکھیا گیا۔[۲۷]

امام سجاد تو‏ں منسوب روایات وچ ابن زیاد دا قیدیاں تو‏ں برتاؤ ایویں منقول ہويا اے: علی بن حسینؑ نو‏ں اک لاغر و نحف اونٹ اُتے اس حال وچ سوار کیتا گیا کہ امام حسین دا سر نیزے اُتے، قیدی عورتاں انہاں دے پیچھے تے نیزے بردار انہاں دے اطراف وچ موجود سن۔ جے امام دی اکھ تو‏ں آنسو جاری ہوندا تو اوہ انہاں دے سر اُتے نیزے ماردے ایتھ‏ے کہ اسی حالت وچ اوہ شام وچ داخل ہوئے۔[۲۸]

قیدیاں دا شام وچ داخل ہونا

تاریخی مصادر وچ اسرا دے شام وچ داخل ہونے، سپاہیاں دے برتاؤ، انہاں دے رہنے دی جگہ تے انہاں دے خطبات دے بارے وچ بیان ہويا اے۔ انہاں روایات دے مطابق ایہ قافلہ شام وچ اول صفر نو‏ں داخل ہويا۔[۲۹] انہاں نو‏ں اس روز دروازۂ «توما» یا «ساعات» دے راستے شہر وچ لیایا گیا۔ سہل بن سعد دے مطابق یزید دے دستور اُتے شہر دی تزئین تے آرائش کیتی گئی سی۔[۳۰]

شہر وچ داخل ہونے دے بعد اسیراں نو‏ں مسجد جامع دے دروازے دے پاس اک چبوترے اُتے بٹھایا گیا۔[۳۱] موجودہ زمانے وچ مسجد اموی دا دروازہ اصلی مسجد دے محراب و منبر دے مقابل اے جتھ‏ے پتھر تے لکڑی دے سیڑھیاں موجود نيں جنہاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے قیدیاں نو‏ں ایتھ‏ے بٹھایا گیا۔ [۳۲]

بعض مصادر وچ شام وچ داخلے دے موقع اُتے حضور اہل بیت امام حسینؑ نو‏ں دو دن تک [۳۳] تے خرابۂ شام دے نام تو‏ں معروف ایسی عمارت وچ رکھا گیا جس دی چھت نئيں سی۔[۳۴] لیکن شیخ مفید قیدیاں دے آنے دی جگہ قصر یزید دے پاس بیان کیتی اے۔[۳۵] مشہور قول دے مطابق شام وچ قیدیاں دے رہنے دی مدت تن دن [۳۶] لیکن ہفت روز[۳۷] تے اک مہینہ وی منقول ہوئی اے۔[۳۸]شام وچ قیدیاں دے آنے تو‏ں متعلق بعض تاریخی روایات دا ذکر:

• قصر یزید وچ اسیراں دی آمد: شام وچ آنے دے بعد زَحر بن قَیس نے واقعہ کربلا دی جنگ دی رپورٹ بیان کیتی۔[۳۹] یزید نے سارا ماجرا سننے دے بعد حکم دتا کہ محل نو‏ں سجایا جائے،بزرگان شام نو‏ں بلایا جائے تے اسیراں نو‏ں حاضر کیتا جائے۔[۴۰] روایات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اسیراں نو‏ں رسیاں نال جکڑے ہوئی حالت وچ پیش کیتا گیا۔[۴۱] اس دوران فاطمہ بنت حسین نے کہیا:اے یزید! کنا شائستہ اے کہ بنات رسول اللہ اسیر ہون ؟ اس وقت حاضرین تے یزید دے اہل خانہ تو‏ں گریہ کیتا۔[۴۲]
• یزید دا سر امام حسین دے نال ناروا سلوک: یزید قیدیاں دی موجودگی وچ سونے دے تھال وچ رکھے ہوئے سر امام حسینؑ[۴۳] نو‏ں لکڑی دی چوب نال چھیڑ رہیا سی [۴۴] جدو‏‏ں سکینہ تے فاطمہ نے ایہ منظر دیکھیا تو انہاں نے اس طرح فریاد کیتی کہ یزید تے معاویہ بن ابوسفیان دیاں بیٹیاں نے گریہ کرنا شروع کیتا۔[۴۵] شیخ صدوق تو‏ں امام علی رضا دی مروی روایت دے مطابق یزید نے سر امام حسین نو‏ں طشت وچ رکھیا تے اسنو‏ں کھانے دی میز اُتے رکھ دتا۔ پھر اپنے اصحاب دے نال کھانے وچ مشغول ہو گیا اس دے بعد اسنو‏ں شطرنج دی میز اُتے رکھ کے شطرنج کھیلنے وچ مشغول ہويا۔ کہندے نيں جدو‏‏ں اوہ بازی جیت جاندا تو اک جام فقاع ( جَو دی شرآب) دا پیندا تے اس دا آخری بچا ہويا پانی طشت دے پاس زمین اُتے گرا دیندا۔[۴۶]
• حاضرین دا اعتراض: یزید دی اس حرکت اُتے حاضرین وچو‏ں بعض نے اعتراض کیتا، انہاں وچو‏ں مروان بن حکم دا بھائی یحیی بن حکم سی جس دے اعتراض دے جواب وچ یزید نے اس دے سینے اُتے ہتھ ماریا۔[۴۷] اَبوبَرْزہ اَسْلَمی نے وی اعتراض کیتا تو یزید دے حکم اُتے اسنو‏ں دربار تو‏ں کڈ دتا گیا۔[۴۸]

خطبات

قیدیاں دے کوفہ وچ آنے دے بعد امام سجاد نے خطبہ دتا[۴۹] تے حضرت زینب نے خطبہ دتا تاریخی مآخذاں دے مطابق اس خطبے وچ امام حسین دی مدد نہ کرنے اُتے کوفیاں دی سرزنش کیتی۔[۵۰] لیکن تاریخ دے معاصرین محققین وچو‏ں سید جعفر شهیدی کوفی حکومت دی سختیاں ،کوفیاں دے خوف تے ترس دی وجہ تو‏ں کوفہ وچ اوس خطبے دے دتے جانے نو‏ں مشکل سمجھدے نيں۔[۵۱] نیز فاطمہ صغری بنت امام حسین[۵۲] تے ام کلثوم دی طرف خطبیاں دی نسبت دتی گئی اے۔[۵۳]

امام سجادؑ تے حضرت زینب(س)، نے شام وچ وی خطبات دتے ۔ حضرت امام حسین ؑ تے انہاں دی اہل بیت دے نال ناروا سلوک اُتے یزید دی سرزنش تے انہاں نو‏ں مختلف شہراں وچ دربدر پھرانے اُتے احتجاج،[۵۴] تے فضائل اهل بیت پیامبرؑ و علیؑ ان خطبات دے مضامین سن۔[۵۵] ایہ خطبات شام وچ حضرت امام سجاد تے حضرت زینب دے خطبات دے نام تو‏ں معروف نيں۔[۵۶]

شام دے راستے وچ

راستے دا انتخاب

ابن زیاد نے شمر تے طارق بن مُحَفِّز سمیت اک جماعت اسیراں دے نال شام روانہ کیتی۔[۵۷] بعض روایات دے مطابق زحر بن قیس وی انہاں دے ہمراہ سی۔[۵۸] اسیراں نو‏ں کوفہ تو‏ں شام تک کس راستے تو‏ں لے جایا گیا اس دا دقیق علم نئيں اے لیکن بعض معتقد نيں کہ اس راستے وچ امام حسینؑ تو‏ں منسوب مقامات دے ذریعے کوفہ تو‏ں شام دے راستے نو‏ں بیان کیتا جا سکدا اے۔ ان مقامات دے نام درج ذیل نيں:

• مقام راس الحسین موصل وچ: علی بن ابوبکر ہروی دے بقول یہ مقام ستويں صدی ہجری تک موجود سی۔[۵۹]
• مسجد امام زین العابدینؑ تے مقام راس الحسین نصیبین وچ: آجکل نصیبین ترکی وچ اک شہر دا نام اے۔[۶۰] کہیا جاندا اے کہ سر امام حسینؑ دے خون دا اثر اس مقام اُتے رہ گیا سی۔[۶۱] ہروی نے اس زیارتگاہ نو‏ں "مشہد النقطہ" دے نام تو‏ں ثبت کیتا اے۔[۶۲]
• مقام طُرح: طرح اس نوزاد نو‏ں کہیا جاندا اے جو مقررہ وقت تو‏ں پہلے پیدا ہويا ہو۔ ایتھ‏ے یہ احتمال دتا جاندا اے کہ اسیران کربلا وچ کوئی حاملہ خاتون سی جس نے اپنے بچے نو‏ں مقررہ وقت تو‏ں پہلے جنم دتا ہوۓگا۔[۶۳]
• مقام حَجَر: اسیران کربلا دے قافلے نو‏ں شام لے جاندے وقت امام حسینؑ دا سر اس پتھر اُتے رکھا گیا سی۔[۶۴]
• مقام‌ کاوہ جوشن: ایہ پہاڑ شام دے شہر حلب وچ واقع اے۔ گویا شمر بن ذی الجوشن دے نام تو‏ں مشتق اے۔ بعض مصادر دے مطابق مشہد النقطہ وی اسی مقام اُتے اے۔ کہیا جاندا اے کہ ایتھ‏ے اک عیسائی راہب زندگی گزاردا سی جس نے یزید دے سپاہیاں تو‏ں امام حسینؑ دا سر اک رات دے لئی لے جا کے اپنے پاس رکھدا اے۔ مشہدالسقط وچ قبر محسن بن الحسینؑ وی اے۔[۶۵]
• مقام حماہ: ایہ مقام شہر حلب دے اندر موجود سی۔ ابن شہرآشوب نے اس مکان دا تذکرہ کیتا اے۔[۶۶]
• مقام حِمص: ابن شہر آشوب نے اس مکان دا وی تذکرہ کیتا اے۔[۶۷]
• مقام بعلبک: ایتھ‏ے اُتے اس وقت اک مسجد اے جس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ پہلے اس دا نام "راس الحسین" سی۔[۶۸]
• مقام راس الحسین تے مقام امام زین العابدین دمشق وچ: یہ دو مقام اک مسجد دے پاس اے جسنو‏ں مسجد اموی دا نام دتا جاندا اے۔ ابن عساکر نے اس مقام نو‏ں "راس الحسین" دا نام دتا اے۔[۶۹] لیکن ہور مصادر وچ اسنو‏ں "مقام امام زین العابدین" دے نام تو‏ں یاد کیتا گیا اے۔[۷۰]

شام وچ

• شہر دا چراغان: یزید نے حکم دتا سی کہ اسیران کربلا دا شام وچ داخل ہوندے وقت شہر دا چراغان کیتا جائے۔ سہل بن سعد ساعدی انہاں افراد وچو‏ں اے جس نے اسیران اہل بیت دا شام وچ داخل ہوندے وقت شہر دے چراغان تے لوگاں دی خوشی نو‏ں دیکھیا تے اس دی توصیف کیتی اے۔[۷۱]
• داخل ہونے دا دن: تاریخی اوراق دے مطابق شہداء دے سراں نو‏ں صفر دی پہلی تاریخ نو‏ں شام لیایا گیا۔[۷۲] اسی دن اسیراں نو‏ں باب توما یا باب الساعات تو‏ں شہر دے اندر لے جایا گیا تے شہر دے جامع مسجد دے دروازے دے نال اسیراں نو‏ں بٹھانے دی مخصوص جگہ اُتے اسراء اہل بیت نو‏ں رکھیا گیا۔[۷۳]
• یزید نو‏ں اطلاع دینا:اسراء اہل بیت نو‏ں شہر وچ پھرانے دے بعد عبیداللہ ابن زیاد دے سپاہی یزید دے محل وچ چلے گئے تے زحر بن قیس نے سب دی نمایندگی وچ واقعہ کربلا دی سرگذشت یزید نو‏ں سنائی۔[۷۴]
• اسراء یزید دے محل وچ:یزید نے کربلا دے واقعے دی رپورٹ سنے دے بعد محل دی تزئین دا حکم دتا۔ بزرگان شام نو‏ں بلایا گیا اس دے بعد اسیراں نو‏ں محل وچ لیانے دا حکم دتا۔[۷۵] تاریخی شواہد دے مطابق اسیراں نو‏ں رسیاں وچ بنھ کے یزید دی محفل وچ لیایا گیا۔[۷۶] اس وقت فاطمہ بنت حسین نے کہیا:‌اے یزید کیہ ایہ شائستہ اے کہ رسول خدا(ص) دیاں بیٹیاں نو‏ں اسیر کیتا جائے؟ اس وقت یزید دے دربار وچ موجود افراد تے یزید دی بیوی ہندہ نے گریہ و زاری کیتی۔ [۷۷]
• یزید دا اسیراں دے سامنے سر امام حسینؑ دے نال کھیلنا: یزید نے اسیراں دے سامنے سر امام نو‏ں اک سونے دے طبق وچ رکھیا [۷۸] تے اپنے ہتھ وچ لئے ہوئے لکڑی دے ذریعے سر امام حسینؑ دی توہین کیتی۔[۷۹] جدو‏‏ں امام حسینؑ دی بیٹی سکینہ تے فاطمہ نے اس حالت نو‏ں دیکھیا تو ایسی فریاد کیتی کہ خود یزید دی محل وچ موجود عورتاں نے وی اس فریاد دے نال فریاد بلند کیتی۔[۸۰] امام علی رضا تو‏ں منقول اک حدیث وچ آیا اے کہ یزید نے امامؑ دے سر نو‏ں اک طبق وچ رکھا پھر اس دے اُتے کھانے دی میز رکھ دتی پھر اپنے دوستاں دے نال کھانے تے شراب خواری وچ مشغول ہو گیا۔ پھر اسی میز اُتے اوہ اپنے دوستاں دے نال شطرنج کھیلنے لگیا اوہ جدو‏‏ں وی شطرنج وچ اپنے حریف اُتے غلبہ حاصل کردا شراب دی بوتل اٹھا کے پیندا تے باقی ماندہ شراب نو‏ں اس طبق دے نزدیک زمین اُتے انڈیل دیندا جس وچ امامؑ دا سر رکھا ہويا سی۔[۸۱]
• حاضرین دا اعتراض: یزید دی محفل وچ موجود بعض حاضرین نے یزید دے اس اقدام اُتے اعتراض کیتا انہاں وچ مروان بن حکم دے بھائی یحیی بن حکم اے جس اُتے یزید نے اس دے سینے اُتے گھونسا ماریا۔[۸۲] ابوبرزہ اسلمی نے وی اس اُتے اعتراض کیتا تو اسنو‏ں یزید دے حکم تو‏ں مجلس تو‏ں ہی اخراج کیتا گیا۔[۸۳]

• خطبہ دینا: شام وچ مختلف واقعات رونما ہونے دے بعد امام سجادؑ تے حضرت زینب(س) نے شام وچ افکار عمومی نو‏ں غلط پروپیگنڈیاں تو‏ں پاک کرنے دی خاطر خطبے دینا شروع کیتے۔ ایہ خطبے شام وچ امام سجادؑ تے حضرت زینب دے خطبیاں دے نام تو‏ں معروف نيں۔
• محل اقامت: تاریخی مصادر دے مطابق اہل بیت امام حسینؑ نو‏ں شام وچ دو مقامات اُتے رکھا گیا۔ شروع وچ کسی ویرانے وچ رکھیا گیا جس اُتے چھت وی نئيں سی،[۸۴] جو خرابہ شام تو‏ں معروف اے تے حضرت رقیہ اسی خرابے وچ وفات پائی۔[۸۵]اسیران کربلا نو‏ں دو دن اس مقام اُتے رکھیا گیا۔[۸۶] لیکن امام سجادؑ تے حضرت زینب(س) دے خطبیاں دے بعد جدو‏‏ں افکار عمومی اسیراں دے نفع وچ جانے لگیا تو انہاں نو‏ں یزید دے محل دے نزدیک کسی گھر وچ منتقل کیتا گیا۔[۸۷]
• شام وچ قیام دی مدت: اکثر مورخین نی اسیران کربلا دا شام وچ قیام دی مدت نو‏ں تن دن لکھیا اے۔[۸۸] لیکن عماالدین طبری نے اس مدت نو‏ں ست دن ذکر کیتا اے۔[۸۹] جبکہ سید بن طاووس نے اک ماہ کہیا اے [۹۰] البتہ اس نے خود اس قول دے ضعیف ہونے دی طرف اشارہ کیتا اے۔

قافلے دے واپسی

سید محمدعلی قاضی طباطبائی تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشہداء وچ کاروان اہل بیت دی شام تو‏ں واپسی دے متعلق بحث کردے نيں تے اربعین دے روز انہاں دے کربلا نو‏ں پہنچنے نو‏ں ثابت کردے نيں۔ لیکن محدث نوری[۹۱] تے شیخ عباس قمی کربلا وچ اسرا دی واپسی اربعین دے روز دے مخالف نيں۔[۹۲] بشیر مسجد النبی دے پاس جا کے روندے ہوئے اس شعر نو‏ں پڑھیا:

؎ یا اہل یثرب لا مقام لکم space space قتل الحسین فادمعی مدرار ؎ اے مدینہ دے رہنے والو! ہن مدینہ رہنے دے قابل نئيں اے space space حسین ماریا گیا تے میرے آنسو جاری نيں ؎ الجسم منہ بکربلا مضرج space space والراس منہ علی القناة یدار۔ ؎ انہاں دی لاش کربلا وچ خاک و خون وچ غلطاں اے space space تے انہاں دا سر نیزاں اُتے پھرایا گیا[۹۳]

شیخ مفید تے شیخ طوسی نے تصریح دی اے کہ کاروان اہل بیت شام تو‏ں واپسی دے بعد مدینہ گیا اے۔[۹۴]

سید بن طاووس دی نقل دے مطابق قافلۂ اهل‌ بیتؑ نے مدینه پہنچنے اُتے شہر سر تو‏ں باہر خیمے نصب کئے تے امام سجاد دے حکم اُتے بشیر بن حذلم مدینہ گیا تے اس نے مسجد النبی دے پاس اشعار پڑھے تے گریہ کیتا۔ اس طرح اہالیان مدینہ اہل بیت دے مدینہ واپسی تو‏ں مطلع ہوئے۔[۹۵] سید بن طاووس اس دن نو‏ں رسول گرامی قدر دے وصال دے بعد مسلماناں دی تاریخ دا غم انگیز ترین دن شمار کردے نيں۔ منقول اے کہ اہل بیت دی واپسی دا سن کر مدینہ دی تمام خواتن گھراں تو‏ں گریہ و شیون کردے ہوئے باہر نکل آئے تے اس تو‏ں پہلے مدینہ وچ ایسا گریہ، نالہ و فریاد دیکھیا نئيں گیا۔[۹۶]

حوالے

1. طبری، تاریخ‌الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۵۵-۴۵۶۔
2. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۴؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۵۶۔
3. ابو مخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۲۵۹؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۵۶۔
4. قاضی نعمان، شرح الاخبار، موسسہ نشرالاسلامی، ج۳، ص۱۹۸-۱۹۹؛ ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۸۵ق، ص۷۹؛ ابن سعد، ترجمة الحسین و مقتلہ، ۱۴۰۸ق، ص۱۸۷۔
5. بیضون، موسوعة کربلاء، بیروت، ج۱، ص۵۲۸۔
6. ابن شداد، الاعلاق الخطیرہ، ۲۰۰۶م، ص۴۸-۵۰۔
7. ری‌شہری، دانشنامہ امام حسینؑ، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۸۳۔
8. ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۰، ص۲۶۱۔
9. ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، ج۱۵ص ۲۳۶
10. شیخ مفید، امالی، ص۳۲۱
11. شیخ مفید، ارشاد، ج۲ص۱۱۴
12. مفید، ارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۵-۱۱۶؛ طبری، تاریخ، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۔۴۵۷۔
13. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۱۲۳، خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۳۶۷ق، ج۲، ص۴۳۔
14. بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۱۶۔
15. دینوری، اخبارالطوال، ۱۴۲۱ق، ص۳۸۴-۳۸۵۔
16. ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۰۴؛ نعیمی، الدارس فی تاریخ مدارس، ۱۳۶۷ق، فہرست جای‌ہا۔
17. ابن‌شہرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۸۲۔
18. ابن شہر‌آشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۸۲۔
19. مہاجر، کارون غم، ۱۳۹۰ش، ص۳۶-۳۸۔
20. ابن شداد، الاعلاق الخطیرہ، ۲۰۰۶م، ص۱۷۸۔
21. مہاجر، کاروان غم، ۱۳۹۰ش، ص۳۰۔
22. مہاجر، کاروان غم،۱۳۹۰ش، ص۲۹۔
23. مہاجر، کاروان غم، ۱۳۹۰ش، ص۳۰۔
24. ہروی، الإشارات الی معرفة الزیارات، ۱۹۵۳م، ص۶۶۔
25. ہروی، الإشارات الی معرفة الزیارات، ۱۹۵۳م، ص۶۶۔
26. ابن اعثم، کتاب الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۱۲۷؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۳۶۷ق، ج۲، ص۵۵-۵۶۔
27. شیخ مفید، امالی، ۱۴۰۳ق، ص۳۲۱۔
28. سید بن طاووس، الاقبال، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۸۹۔
29. ابوریحان بیرونی، آثار الباقیة، ۱۳۸۶ش، ص۵۲۷۔
30. شیخ صدوق، امالی، ۱۴۱۷ق، مجلس ۳۱، ص۲۳۰۔
31. ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۱۲۹-۱۳۰۔
32. محل حضور اسرای کربلا در مسجد اموی
33. صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۳۳۹۔
34. شیخ صدوق، امالی، ۱۴۱۷ق، مجلس ۳۱، ص۲۳۱، ح۴۔
35. شیخ مفید، ارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۲۔
36. طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵ ص۴۶۲؛ خوارزمی، مقتل، ۱۳۶۷ق، ج۲، ص۷۴۔
37. طبری، کامل بہایی، ۱۳۳۴ق، ج۲، ص۳۰۲۔
38. ابن طاووس، الاقبال، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۰۱۔
39. طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۶۰۔
40. طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۶۱۔
41. ابن طاووس، الملہوف، ۱۴۱۷ق، ص۲۱۳۔
42. ابن نما، مثیر الاحزان، ۱۴۰۶ق، ص۹۹۔
43. خوارزمی، مقتل، ۱۳۶۷ق، ج۲، ص۶۴۔
44. یعقوبی، تاریخ، دار صادر، ج۲، ص۶۴۔
45. ابن اثیر، الکامل، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۵۷۷۔
46. صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۵، ح۵۰۔
47. طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۶۵۔
48. بلاذری، انساب الاشراف،۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۱۶۔
49. ابن‌نما، مثیر الاحزان، ۱۴۰۶ق، ص۸۹-۹۰۔
50. ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۷۸ش، ص۲۶۔
51. شهیدی، زندگانی علی ابن الحسینؑ، ۱۳۸۵ش، ص۵۷۔
52. طبرسی، احتجاج، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۱۴۰-۱۰۸۔
53. ابن طاووس، الملهوف، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۸۔
54. ابن طاووس، الملهوف، ۱۴۱۷ق، ص۲۱۳-۲۱۸۔
55. ربانی گلپایگانی، «افشاگری امام سجاد در قیام کربلا (۲)»، ص۱۱۹۔
56. ابن‌نما، مثیر الاحزان، ۱۴۰۶ق، ص۸۹-۹۰؛ ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۷۸ش، ص۲۶۔
57. بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۱۶۔
58. دینوری، اخبارالطوال، ۱۴۲۱ق، ص۳۸۴-۳۸۵۔
59. جعفر مہاجر، کاروان غم، ص۲۹
60. کاروان غم، مہاجر، ص۳۰
61. الاشارات الی معرفہ الزیارات، ص۶۶
62. الاشارات الی معرفہ الزیارات، ص۶۶
63. مہاجر، ص۳۰
64. الاعلاق الخطیرہ، ابن شداد، ص۱۷۸
65. معجم البلدان،ج۲،ص:۱۸۶
66. مناقب آل أبی طالب علیاسيں السلام (لابن شہرآشوب)، ج۴، ص: ۸۲
67. مناقب آل أبی طالب علیہم السلام (لابن شہرآشوب)، ج۴، ص۸۲
68. مہاجر، ص ۳۶تا۳۸
69. ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج۲ص ۳۰۴
70. نعیمی، الدارس فی تاریخ مدارس، فہرست جای‌ہا
71. شیخ صدوق، امالی، مجلس، ۳۱، ص۲۳۰۔
72. ابوریحان بیرونی، آثار الباقیہ، ص۳۳۱
73. ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص۱۲۹-۱۳۰
74. تاریخ الطبری، ج۵، ص۴۶۰
75. تاریخ الطبرس، ج۵، ص۴۶۱
76. سیدبن طاووس، لہوف، ص۲۱۳
77. ابن نما، مثیر الاحزان، ص۹۹
78. خوارزمی، ج۲، ص۶۴
79. یعقوبی، ج۲، ص۶۴
80. ابن اثیر، کامل، ج۲ص ۵۷۷
81. صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۵، ح۵۰
82. طبری، ج۵ص ۴۶۵
83. انساب الاشراف، ج۳، ص۴۱۶
84. شیخ صدوق، امالی، مجلس ۳۱، ص۲۳۱، ح۴
85. کامل بہایی، ج۲، ص۱۷۹
86. صفار، بصائر الدرجات، ص ۳۳۹
87. شیخ مفید، ارشاد، ج۲، ص۱۲۲
88. طبری، ج۵ ص۴۶۲، خوارزمی، ج۲، ص۷۴
89. کامل بہایی، ج۲، ص۳۰۲
90. الاقبال بالاعمال الحسنہ، ج۳، ص۱۰۱
91. محدث نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۴۲۰ق، ص۲۰۸ـ۲۰۹۔
92. قمی، منتهی الآمال، ۱۳۷۲ش، ص۵۲۴ -۵۲۵۔
93. سید بن طاووس، لہوف، ص۲۲۷
94. شیخ مفید، مسار الشیعه، ۱۴۱۳ق، ص۴۶؛ طوسى، مصباح المتهجّد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۸۷۔
95. ابن طاووس، لهوف، ۱۴۱۷ق، ص۲۲۶-۲۲۷۔
96. ابن طاووس، لهوف، ۱۴۱۵ق، ص۲۲۷۔

مآخذ

• ابن ابی الحدید، عزالدین عبدالحمید، شرح نہج البلاغہ، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، چاپ ۲، قم، منشورات کتابخانہ آیہ اللہ مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق۔
• ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ،‌ بیروت، دار التراث العربی، ۱۴۰۵ق۔
• ابن اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، تحیق علی شیری، بیروت، دراالاضواء، ۱۴۱۱ق۔
• ابن سعد، «ترجمۃ الحسین و مقتلہ»، تحقیق سید عبدالعزیز طباطبایی، فصلنامہ تراثنا، سال سوم، شمارہ ۱۰، ۱۴۰۸ق۔
• ابن شداد، محمد بن علی، الاعلاق الخطیرہ فی ذکر امراء الجزیرہ، دمشق، بی‌نا، ۲۰۰۶م۔
• ابن شہرآشوب، محمد بن علی مازندرانی، مناقب آل أبی‌طالب علیاسيں السلام، علامہ، قم، ۱۳۷۹ق۔
• ابن طاووس، علی بن موسی، الملہوف فی معرفۃ علی قتلی الطفوف، تحقیق فارس تبریزیان، قم، دارالاساوہ، ۱۴۱۷ق۔
• ابن طیفور، ابوالفضل بن ابی‌طاہر، بلاغات النساء، قم، مکتبہ الحیدریہ ، ۱۳۷۸ش۔
• ابن عساکر، علی بن حسن بن ہبہ اللہ، تاریخ مدینہ دمشق، تحقیق علی عاشور،‌ بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۱ق۔
• ابن عساکر، علی بن حسن بن ہبہ اللہ، تاریخ مدینۃ دمشق، بیروت، تحقیق علی شیری، دارالفکر، ۱۴۱۵ق۔
• ابن نما، جعفر بن محمد، مثیر الاحزان، قم، مدرسہ امام المہدی(عج)، ۱۴۰۶ق۔
• ابو ریحان بیرونی، محمد بن احمد، آثار الباقیہ، مترجم دانا سرشت، اکبر، تہران، امیر کبیر، ۱۳۸۶ش۔
• ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، قم، مؤسسہ دارالکتاب، ۱۳۸۵ق۔
• ابومخنف، لوط بن يحيى، وقعۃ الطف، قم، نشر جامعہ مدرسين، چاپ: سوم، ۱۴۱۷ق۔
• بلاذری، انساب الاشراف، تحقیق سہیل زکار وریاض زرلدی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق۔
• بیضون، لبیب، موسوعۃ كربلاء، بیروت، مؤسسۃ الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا۔
• تمیمی مغربی، ابوحنیفہ نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الائمۃ الاطہار، تحقیق سید محمد حسینی جلالی، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، بی تا۔
• خوارزمی، موفق بن احمد مدی، مقتل الحسین، تحقیق محمد سماوی، نجف، مطبعۃ الزہراء، ۱۳۶۷ق۔
• دینوری، ابوحنیفہ احمد بن داود، الاخبار الطوال، تحقیق عصام محمد الحاج علی، بیروت، دارالکتب العلمیہ، ۱۴۲۱ق۔
• ربانی گلپایگانی، علی، «افشاگری امام سجاد در قیام کربلا (۲)»، در مجلہ نور علم، شمارہ ۴۶، مرداد و شہریور ۱۳۷۱ش۔
• شہیدی، سید جعفر، زندگانی علی ابن الحسینؑ، تہران، دفتر نشر فرہنگ اسلامی، چاپ سیزداسيں، ۱۳۸۵ش۔
• صدوق، عیون اخبارالرضا، تصحیح حسین اعلمی، بیروت، موسسہ الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۴ق۔
• صدوق، محمد بن علی، الامالی، قم، مؤسسۃ البعثۃ، ۱۴۱۷ق۔
• صفار قمی، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، تصحیح محسن کوچہ باغی، قم، کتابخانہ آیہ اللہ مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق۔
• طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، تحقیق ابراہیم بہادری و محمدہادی‌بہ، چ۲، قم، اساوہ، ۱۴۱۶ق۔
• طبری، عمادالدین حسن بن علی، کامل بہایی، قم، موسسہ طبع و نشر، ۱۳۳۴ش۔
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، بیروت، روائع التراث العربی، ۱۳۸۷ق۔
• طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتہجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسۃ فقہ الشیعۃ، چاپ اول، ۱۴۱۱ق۔
• قمی، عباس، منتہی الآمال، تہران، مطبوعاندی حسینی، ۱۳۷۲ش۔
• محدث نوری، لؤلؤ و مرجان، تحقیق: داریندی، مصطفیٰ، قم، کنگرہ دین پژوہان کشور، ۱۴۲۰ق۔
• محل حضور اسرای کربلا در مسجد اموی، در خبرگزاری بین المللی قرآن، تاریخ درج مطلب : ۲۴ اردیبہشت ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۴ مرداد ۱۳۹۷۔
• محمدی ری‌شہری، محمد، دانشنامہ امام حسین ع بر پایہ قرآن، حدیث و تاریخ، مترجم:مسعودی، عبدالہادی، قم، ناشر:موسسہ دار الحديث، ۱۳۸۸ش۔
• مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفہ حجج اللہ علی العباد، تحقیق موسسہ آل البیت، قم، الموتمر العالمی الالفیہ الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق۔
• مفید، محمد بن محمد، امالی، تحقیق حسین استادولی و علی اکبر غفاری، قم، جامعہ مدرسین، ۱۴۰۳ق۔
• مفید، محمد بن محمد، مسار الشیعہ، قم، کنگرہ شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق۔
• مہاجر، جعفر، کاروان غم، سید حسین مرعشی، تہران، انتشارات مسافر، ۱۳۹۰ش۔
• نادعلیان، احمد و مہران ہوشیار، «نقش‌ہای عاشورایی»، در مجلہ رہپویہ ہنر، شمارہ ۵، بہار ۱۳۸۷ش۔
• ہروی، علی بن ابی‌بکر، الاشارات الی معرفہ الزیارات، دمشق، بہ کوشش جانین سوردیل، ۱۹۵۳م۔
• یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی،‌ بیروت، دار صادر، بی‌تا۔