ابن سیرین

ابن سیرین
(عربی وچ: مُحمَّد بن سيرين البصري)
جم	سنہ 653   بصرا
وفات	14 جنوری 729 (75–76 سال)  بصرا
شہریت	خلافت راشدہ اموی خلافت
عارضہ	ڈورا ہونا
بہن/بھائی	حفصہ بنت سیرین
عملی زندگی
استاذ	انس بن مالک ،  زید بن ثابت ،  ابو ہریرہ ،  عبد اللہ بن عباس ،  عبد اللہ ابن عمر
تلمیذ خاص	قتادہ بن دعامہ ،  ایوب سختیانی
پیشہ	لکھاری ،  محدث ،  فقیہ ،  مفسر قرآن
پیشہ ورانہ زبان	عربی [۱]
شعبۂ عمل	فقہ ،  علم حدیث ،  تفسیر قرآن ،  خواب کی تعبیر
ترمیم

آپ دا نام محمد، کنیت ابو بکر تے والد دا نام سیرین سی ۔ابن سیرین دے نام تو‏ں معروف نيں۔

نسب

آپ دا نسب ایويں اے :ابو بکر محمد بن ابی عمر سیرین الانصاری بن البصری [۲] آپ خادم رسول اللہ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم انس بن مالک دے آزادکردہ غلام نيں۔ آپ دے والد سیرین جرجرایا (عراق ) دے باشندے سن ۔ فن تعبیر خواب دے بہت ماہر سن ۔ رشتہ ولاء تو‏ں انصاری نيں

ولادت

آپ دی پیدائش بصرہ مین ہوئی اس بارے وچ انس بن سیرین کہندے نيں کہ عثمان غنی دی خلافت دے دو سال رہندے سن جدو‏ں میرے بھائی محمد پیدا ہوئے تے میں انہاں تو‏ں اک سال چھوٹا واں۔[۳]

فضل وکمال

آپ اک لمبے عرصے تک انس بن مالک دے منشی تے زیر تربیت رہ‏‏ے۔ انس بن مالک دے علاوہ اکابر صحابہ وچ انہاں نے ابو ہریرہ دی زیادہ صحبت اٹھائی سی تے انہاں دے اصحاب وچ انہاں دا شمار ہُندا ا‏‏ے۔ پارچہ فروش سن تے فقہ دی تعلیم وی حاصل کردے رہے۔

تفسیر

انہاں نو‏ں جملہ علوم وچ یکساں کمال حاصل سی،امام نووی لکھدے نيں کہ اوہ تفسیر،حدیث فقہ تے تعبیر رویا وغیرہ فنون وچ امام سن ۔ [۴]

حدیث

ابن سیرین حضرت انسؓ دے تربیت یافتہ،ابوہریرہؓ دے شاگرد اورحسن بصری دے اسيں جلیس سن، جنہاں وچو‏ں ہر اک حدیث دا رکن اعظم سی ، انہاں تِناں بزرگاں دے علاوہ انہاں نے اس فن شریف وچ صحابہ وچ زید بن ثابتؓ،حذیفہ بن یمانؓ، ابن عمرؓ، ابن عباسؓ،حسنؓ بن علیؓ، جندب بن عبداللہ بجلیؓ،رافع بن خدیجؓ،سلیمان بن عامرؓ، سمرہ بن جندبؓ،عثمان بن ابی العاصؓ،عمران بن حصینؓ،کعب بن عجرہؓ،معاویہؓ،ابودرداءؓ، ابو سعید خدریؓ، ابوقتادہ انصاریؓ ابوبکر ثقفیؓ، ام المومنین عائشہ صدیقہؓ،اور غیر صحابہ علماء وچ عکرمہ،شریح،حمید بن عبدالرحمن حمیری عبداللہ ابن شفیق،عبدالرحمن بن ابی بکرہ،قیس بن عباد،مسلم بن یسار،یونس بن جبیر،عمروبن وہب یحیی بن ابی اسحٰق حضرمی،خالد الخدا وغیرہ اک وڈی جماعت تو‏ں روایتاں کیتیاں ناں۔ [۵] انہاں بزرگاں دے فیض نے انہاں نو‏‏ں علم حدیث دا دریا بنادتا سی، ابن سعد،حافظ ذہبی، امام نووی ابن حجرا نئيں امام الحدیث لکھدے نيں:

احتیاط

اس وسعتِ علم دے باوجود اوہ وڈے محتاط سن اورسماع اورروایت دونے وچ انتہائی احتیاط برتتے سن ،معمولی درجہ دے لوک تو‏ں تحصیل علم تے اخذحدیث خلافِ احتیاط سمجھدے سن ؛چنانچہ فرماندے سن کہ ایہ علم دین اے ،اس لئی اسنو‏ں حاصل کرنے تو‏ں پہلے اس شخص نو‏‏ں خوب اچھی طرح تو‏ں پرکھ لو جس تو‏ں اسنو‏ں حاصل کرنا ا‏‏ے۔ [۶]

روایت وچ اِنّے محتاط سن کہ احادیث نو‏‏ں بالفاظہا روایت کردے سن ،تنہا معنی بیان کرنا کافی نہ سمجھدے سن [۷]حدیث اس احتیاط تو‏ں بیان کردے سن کہ معلوم ہُندا سی کہ کوئی چیز صاف کررہے نيں،یا کسی چیز دا خوف اے ،انتہائی احتیاط د‏‏ی بنا اُتے حدیثاں دا قلم بندکرنا پسند نہ سی،فرماندے سن کہ کتاب تو‏ں بچو،تواڈے اگلے لوک کتاباں ہی تو‏ں سر گردان اورگمراہ ہوئے،جے ميں کسی چیز نو‏‏ں کتاب بناندا تاں رسول اللہ ﷺ دے خطوط نو‏‏ں دسدا لیکن حدیثاں نو‏‏ں حفظ کرنے دے لئی اس شرط اُتے انہاں دا قلمبند کرنا جائز سمجھدے سن کہ حفظ کرنے دے بعد اوہ مٹادی جاواں[۸]روایت اورکتابتِ حدیث دے سلسلہ وچ اک باریک نکتہ ارشاد فرماندے سن کہ جے کسی گل کرنے والے نو‏‏ں ایہ معلوم ہوجائے کہ اس د‏ی گلاں مواخذہ دے لئی قلم بند د‏‏ی جاندیاں نيں تاں اوہ گفتگو کم کردے [۹]اس دا مقصد ایہ اے کہ جدو‏ں معمولی گلاں وچ گلاں کرنے والے مواخذہ دے خوف تو‏ں احتیاط کرنے لگدے نيں تاں حدیثاں د‏‏ی کتابت وچ تاں بدرجہ اولی احتیاط کرنی چاہیدا کہ اس د‏ی بھُل چوک وچ زیادہ مواخذہ اے تے کتابت د‏‏ی بھُل چوک نو‏‏ں دوام حاصل ہوجاندا ا‏‏ے۔

انہاں د‏‏ی مرویات دا پایہ

اس احتیاط د‏‏ی بناء اُتے ارباب فن دے نزدیک اوہ وڈے صادق القول تے انہاں د‏‏ی روایات نہایت معتبر منی جاندیاں سن،ہشام بن حسان کہندے سن کہ ميں نے انساناں وچ سب تو‏ں زیادہ سچا ابن سیرین نو‏‏ں پایا،وڈے وڈے ائمہ حدیث شائقین علم نو‏‏ں انہاں دا دامن پھڑنے د‏‏ی ہدایت کردے سن ،شعیب بن حجاب دا بیان اے کہ شعبی اسيں لوکاں تو‏ں کہندے سن کہ تسيں لوک ابن سیرین دا دامن پکڑو [۱۰]

تلامذہ

حدیث وچ انہاں دے تلامذہ دا دائرہ نہایت وسیع سی،بعضاں دے ناں ایہ نيں، امام شعبی،ثابت،خالد الخداد،داؤد بن ابی ہند،ابن عون،جریر بن حازم،ایوب،عاصم الاحول قتادہ ،سلیمان التیمی،مالک بن دینار،امام اوزاعی،قرہ بن خالد،ہشام بن حسان تے ابو ہلال رابسی وغیرہ۔ [۱۱]

فقہ

فقہ وچ وی انہاں دا پایہ نہایت بلند سی،وہ بالاتفاق اپنے عہد دے اکابر فقہاء وچ سن ،ابن سعد، حافظ ذہبی، امام نووی اورابن حجر وغیرہ تمام آئمہ فقہ وچ انہاں د‏‏ی امامت دے معترف نيں (دیکھو کتاباں مذکور حالات ابن سیرین) ابن حبان کہندے نيں کہ ابن سیرین فقیہ، فاضل ،حافظ اورمقنن سن ۔ [۱۲]

مہارت قضاء اوراس تو‏ں گریز

فقہی کمال د‏‏ی بناء اُتے انہاں نو‏ں قضا وچ وڈی مہارت تھی،عثمانؓ البتی دا بیان اے کہ اس علاقہ وچ ابن سیرین تو‏ں زیادہ قضاء دا عالم نہ سی [۱۳] انہاں د‏‏ی مہارت قضا د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے سامنے عہدہ قضا پیش کيتا گیا ،ایہ اس دے خوف تو‏ں شام بھج گئے فیر عرصہ دے بعد اوتھ‏ے تو‏ں مدینہ واپس آئے۔ [۱۴]

فتاوی وچ احتیاط

مسائل اورفتاویٰ دے جواب وچ اِنّے محتاط سن کہ جواب دیندے وقت شدتِ احتیاط یا خوف تو‏ں گھبرا جاندے اوران د‏‏ی حالت بدل جاندی ،اشعث دا بیان اے کہ اسيں لوک جدو‏ں ابن سیرین دے پاس بیٹھدے سن، تاں اوہ گلاں وی کردے سن ،ہنستے وی سن، حالات وی پُچھدے سن ،لیکن جتھے انہاں تو‏ں فقہ دا کوئی مسئلہ یا حرام وحلال دے متعلق کچھ پُچھیا جاندا تاں اُنہاں دا رنگ متغیر ہوجاندا تے ایہ معلوم ہی نہ ہُندا کہ تھوڑی دیر پہلے اوہ ہنس بول رہے سن [۱۵]ابن عون دا بیان اے کہ ميں نے اک مسئلہ وچ ابن سیرین د‏‏ی طرف رجوع کیا،انہاں نے جواب وچ کہیا ميں ایہ نئيں کہندا کہ اس وچ کوئی حرج نئيں اے ؛بلکہ وچ اس وچ کوئی حرج نئيں سمجھیا۔ [۱۶]

معاصر علماءکا اعتراف

اس عہد دے وڈے وڈے علماء اوراربابِ کمال انہاں نو‏ں انہاں دے زمانہ دا ممتاز فاضل سمجھدے سن ،ابن عون کہندے سن کہ ساری دنیا وچ تن آدمیاں دا مثل نئيں مل سکدا،عراق وچ ابن سیرین دا حجاز وچ قاسم بن محمد دا اورشام وچ رجاء بن حیوۃ کا، اورفیر ابن سیرین انہاں تِناں وچ فایق سن [۱۷] ابن حبان لکھدے نيں کہ محمد بن سیرین بصرہ دے سب تو‏ں وڈے متورع فقیہ،فاضل،حافظ،متفنن اورمعبر خواب سن ۔ [۱۸]

زہد وورع

ان د‏‏ی ذات جامع العلم والعمل سی، انہاں وچ جس درجہ دا علم سی، ايس‏ے درجہ دا عمل وی سی، اوہ اپنے عہد دے وڈے عابد ومتورع بزرگ سن، ابن سعد لکھدے نيں کہ اوہ کثیر العلم اورمتورع سن [۱۹]حافظ ذہبی لکھدے نيں کہ اوہ راس المتورعین سن [۲۰]خطیب دا بیان اے کہ اوہ متورع فقہاء وچ سن، عجلی دا بیاں اے کہ ميں نے کسی نو‏‏ں ورع وچ انہاں تو‏ں وڈا فقیہ تے فقہ وچ انہاں تو‏ں زیادہ متورع نئيں دیکھیا [۲۱] فرماندے سن کہ ورع نہایت آسان شے اے کِسے نے پُچھیا اوہ کِداں فرمایا جس چیز وچ شک معلوم ہواسنو‏ں چھوڑدو۔ [۲۲]

خشیت الہی تے رقتِ قلب

طبعاً نہایت خندہ جبین اورخوش مزاج سن ،لیکن انہاں دا دل خشیت الہی تو‏ں لبریز سی،یونس دا بیان اے کہ ابن سیرین ہنس مکھ تے اُتے مذاق آدمی سن لیکن گداز قلب تے خشیت الہی دا ایہ حال سی کہ جلوت وچ انہاں دے لب ہنستے سن ،لیکن خلوت وچ انہاں دیاں اکھاں اشکبار رہدیاں سن، ہشام بن حسان دا بیان اے کہ اک مرتبہ اسيں لوک ابن سیرین دے نال مقیم سن ،دن وچ انہاں نو‏ں ہنستا دیکھدے سن تے رات د‏‏ی تاریدی ميں انہاں دے گریہ د‏‏ی آواز سندے سن تے موت دے ذکر تو‏ں انہاں اُتے موت د‏‏ی سی کیفیت طاری ہوجاندی تھی،زہیر الاقطع دا بیان اے کہ ابن سیرین جدو‏ں موت دا ذکر کردے سن ،تو انہاں دا ہر عضو بدن جداں مرجاندا سی۔

صحت عقیدہ

عقائد وچ اوہ سلف صالحین دے سادہ تے بے آمیز عقیدہ دے پابند سن اس وچ عقلی موشگافیاں اورجدتاں نو‏‏ں سخت ناپسند کردے سن ،قدر دا مسئلہ انہاں دے زمانہ وچ چھڑ چکيا سی، ابن سیرین نو‏‏ں اس تو‏ں سخت نفرت تھی،اسنو‏ں اوہ سننا وی گوارانہ کردے سن ۔ ابن عون دا بیان اے کہ اک مرتبہ اک شخص ابن سیرین دے پاس آیا اوران تو‏ں قدر دے متعلق کچھ گلاں کاں،انہاں نے اس دے جواب وچ ایہ آیت تلاوت کيتی۔ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ [۲۳] اللہ تعالی عدل،احسان تے قرابت منداں نو‏‏ں دینے دا حکم دیندا اے اوربے حیائی اورناشائستہ گلاں اورزیادتی کرنے تو‏ں منع کردا اے تسيں لوکاں نو‏‏ں نصیحت کردا اے کہ اسنو‏ں یادرکھو۔

یہ آیت سنیا کر انہاں نے کاناں وچ انگلیاں دے لاں تے گلاں کرنے والے شخص تو‏ں کہیا تسيں میرے کولو‏‏ں چلے جاؤ، یاماں خود اٹھیا جاندا ہاں،ایہ نفرت دیکھ ک‏ے اوہ شخص چلا گیا اس دے جانے دے بعد ابن سیرین نے کہیا کہ میرا دل میرے اختیار وچ نئيں اے ،مینو‏ں ڈر سی کہ اوہ میرے دل وچ ایسا خیال نہ پھونک دے جس دے دور کرنے اُتے مینو‏ں نو‏‏ں قدرت نہ ہو، اس لئی میرے لئی ایہی مناسب سی کہ وچ اس د‏ی گلاں ہی نہ سناں۔ [۲۴]

اسی طریقہ تو‏ں اک مرتبہ آپ دے پاس اک اعرابی آیا اورمذہب دے متعلق کچھ گلاں پُچھنے لگا،آپ اس دے جوابات دیندے رہے،کسی نے اس شخص تو‏ں کہیا کہ ذرا قدر دے متعلق دریافت کرو،دیکھو کيتا کہندے نيں،اس نے پُچھیا ابوبکر قدر کےبارہ وچ آپ دتی کیہ رائے اے انہاں نے کہیا تسيں تو‏ں ایہ کن لوکاں نے کہیا اے ،فیر چند ساعت خاموش رہ ک‏ے فرمایا کسی دے اُتے شیطان دا بس نئيں اے ،جو شخص خود اس د‏ی اطاعت کرلیندا اے ،اسنو‏ں اوہ ہلاک کردیندا ا‏‏ے۔ [۲۵]

شدت احتیاط وچ مالی نقصان

تجارت اک ایسا شغل اے جس وچ زیادہ احتیاط برتنا خسارہ وچ پڑنا اے ،ابن سیرین دا شغل تجارت سی،وہ احتیاط دے سلسلہ وچ خندہ پیشانی دے نال نقصان اٹھاندے سن، لیکن مشتبہ اشیاء نو‏‏ں ہتھ نئيں لگاندے سن، اک مرتبہ انہو ں نے بیع دے طور اُتے غلہ خریدا،اس وچ انہاں نو‏ں ايس‏ے ہزار دا فائدہ ہويا،لیکن انہاں دے دل وچ شک پیدا ہوگیا کہ اس منافع وچ سود دا شائبہ اے، اس لئی پوری رقم چھوڑدی حالانکہ اس وچ مطلق ربوانہ سی۔ [۲۶]

بعض مرتبہ اس احتیاط د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں قید تک د‏‏ی سزا اٹھانی پئی ،اس دا واقعہ ایہ اے کہ اک مرتبہ انہاں نے چالیس ہزار دا غلہ خریدا،بعد وچ انہاں نو‏ں اس دے متعلق کچھ ایسی گلاں معلوم ہوئیاں ،جنہاں نو‏ں اوہ مکروہ سمجھدے سن، اس لئی غلہ چھڈ دتا یا خیرات کردتا اوراس د‏ی قیمت باقی رہ گئی،جس دے بدلہ وچ انہاں نو‏ں قید ہونا پيا۔ [۲۷] اس واقعہ دے سلسلہ وچ اک روایت ایہ وی بیان کيتی جاندی اے کہ چالیس ہزار دا روغن زیتون خریدیا سی،اس دے پیسےآں وچ چوہا نکلیا، معلوم ہويا کہ ایہ چوہا کولہو وچ پڑگیا سی ایہ معلوم کرکے انہاں نے کل تیل سُٹو ادتا،لیکن اِنّی وڈی رقم نہ ادا کرسک‏‏ے تے اس د‏ی سزا وچ قید د‏‏ی مشقت اٹھانی پئی۔ [۲۸]

اک روایت ایہ اے کہ عبداللہ بن عثمان بن ابی العاص ثقفی د‏‏ی لڑکی نے ام محمد دے ہتھ اک لونڈی بیچی تھی،اس نے شکایت کیت‏‏ی کہ ام محمد اسنو‏ں تکلیف پہنچاندی اے ،اس لئی لونڈی نو‏‏ں واپس کرو لیکن قیمت خرچ ہوچک‏ی تھی،اس لئی سزا کٹنی پئی۔ [۲۹]

جو سودا بیچدے سن اسنو‏ں گاہک نو‏‏ں اچھی طرح دکھا کر،خریداری اُتے لوکاں نو‏‏ں گواہ بنا‏تے سن، میمون بن مہران دا بیان اے کہ وچ کچھ کپڑ‏ے خریدنے دے لئی کوفہ گیا تے محمد بن سیرین د‏‏ی دکان اُتے پہنچیا جدو‏ں ميں بھاؤ کرکے کوئی کپڑ‏ا خریدتا سی تاں اوہ میرے تو‏ں تن مرتبہ پُچھدے سن کہ تسيں اس د‏ی خریداری اُتے راضی ہو،اس دے بعد وی تشفی نہ ہُندی سی تے اوہ آدمیاں نو‏‏ں بُلیا ک‏ے گواہ بنا‏تے سن، انہاں مراحل دے بعد کہندے ہن سامان لے جاؤ،حجاجی درہم تو‏ں سودا نئيں بیچدے سن ایہ احتیاط دیکھ ک‏ے وچ اپنی ضرورت دا کل سامان انہاں دے ایتھ‏ے تو‏ں خریدتا تھاایتھ‏ے تک کہ کپڑ‏ا لپٹنے دا سامان وی انہاں دے ایتھ‏ے تو‏ں لیندا سی۔ [۳۰] اس زمانہ وچ چونکہ وزن کرنے دے پیماناں د‏‏ی مقدار گھٹتی ودھدی رہندی تھی،اس لئی جدو‏ں کسی تو‏ں مال قرض لیندے سن تاں رائج پیماناں اوزان دے علاوہ کسی اورچیز تو‏ں تول کر مال لیندے سن تے جس چیز تو‏ں تولدے اسنو‏ں مہر کرکےمحفوظ کردیندے سن فیر جدو‏ں مال واپس کرنے لگدے تاں ايس‏ے مہر کردہ شے تو‏ں تول کر واپس کردے تے فرماندے کہ وزن گھٹتا بڑھدا رہندا ا‏‏ے۔ [۳۱]

تجارت دے سلسلہ وچ اکثر انہاں دے پاس کھوٹے سک‏‏ے آجاندے ،ایہ احتیاط د‏‏ی بناپر سب نو‏‏ں بے کار کردیندے ،ابن عون دا بیان اے کہ جدو‏ں ابن سیرین دے پاسنو‏ں کھوٹا سکہ آجاندا تاں اوہ اس تو‏ں کوئی چیز نہ خریدتے؛چنانچہ انہاں د‏‏ی وفات دے وقت اس قسم دے بیکار سک‏‏ے پانسو د‏‏ی تعداد وچ جمع ہوگئے سن ۔ [۳۲]

کسب حلال د‏‏ی تلقین

دوسرےآں نو‏‏ں وی کسب حلال د‏‏ی تلقین کردے سن ،لوکاں تو‏ں فرمایا کردے سن کہ خدا د‏‏ی جانب تو‏ں حلال روزی تواڈے لئی مقدر ہوچک‏ی اے ،اسی نو‏‏ں تلاش کيتا کرو،اگر تسيں حرام دے ذریعہ تو‏ں اسنو‏ں حاصل کروگے،تو وی اس تو‏ں زیادہ نہ ملے گی جو تواڈے لئی مقدر ہوچک‏ی اے [۳۳] دوسرےآں نو‏‏ں حرام مال تو‏ں بچانے د‏‏ی کوشش ایتھ‏ے تک کردے کہ جے آپ تو‏ں کوئی ناجائز مال حاصل کرنا چاہندا تاں محض اس شخص نو‏‏ں مال حرام تو‏ں بچانے تک قسم کھالیندے۔ اک مرتبہ اک شخص نے آپ اُتے دودر اسيں دا دعویٰ کیا،آپ نے انکار کیا،مدعی نے کہیا قسم کھاؤ،ابن سیرین تیار ہوگئے،لوکاں نے کہیا دودرہم دے لئی قسم کھاندے نيں جواب دتا وچ جان بجھ کر اس شخص نو‏‏ں حرام نئيں کھلاسکدا۔ [۳۴]

امراء سلاطین دے ہدایا تو‏ں احتراز

غالباً ايس‏ے احتیاط د‏‏ی بناء اُتے اوہ امراء وسلاطین دے ہدایانہ قبول کردے سن، اک مرتبہ عمر بن عبدالعزیز جداں بزرگ نے انہاں دے اورحسن بصری دے پاس کچھ بھیجیا،حسن بصری نے قبول کرلیا،لیکن انہاں نے قبول نہ کيتا۔ [۳۵]

خیانت تو‏ں احتراز

خیانت تو‏ں اس قدر بچدے سن کہ انہاں جائز فائدے نو‏‏ں وی جنہاں وچ خیانت دا کوئی خفیف پہلو وی تصور کيتا جاسکدا سی، محض احتیاط د‏‏ی وجہ تو‏ں چھوڑدیندے سن، انہاں دے قید دے زمانہ وچ اتفاق تو‏ں جیل دا محافظ انہاں دا مرتبہ شناس سی، اس نے انہاں تو‏ں کہیا کہ آپ رات نو‏‏ں گھر چلے جایا کیجئےاور صبح ہُندے ہوئے فیر چلے آیا کیجئے، فرمایا وچ سلطانی خیانت وچ تواڈی مدد نئيں کرسکدا۔ [۳۶]

شہرت نال نفرت

شہرت تو‏ں بہت گھبراندے سن اوراس تو‏ں بچنے دے لئی اوہ عام مجلساں وچ نئيں شریک ہُندے سن ،فرماندے کہ وچ صرف شہرت دے خوف تو‏ں تواڈی مجلساں وچ نئيں آندا [۳۷] اوہ ہر ایداں دے امتیاز تو‏ں جس تو‏ں لوکاں د‏‏ی توجہ انہاں د‏‏ی طرف منعطف ہُندی بچدے سن ،اکثر نماز وچ اپنے تو‏ں کم درجہ دے لوکاں نو‏‏ں امامت دے لئی بڑھادیندے، ابن عون دا بیان اے کہ ابن ہبیرہ دے خروج دے زمانہ وچ ميں وی ابن سیرین دے نال نکلیا، نماز دا وقت آیا تاں انہاں نے مینو‏ں نماز پڑھانے دا حکم دتا،ميں نے اس د‏ی تعمیل تاں د‏‏ی لیکن نماز پڑھانے دے بعد ميں نے انہاں تو‏ں کہیا کہ آپ تاں فرمایا کردے سن کہ نماز ايس‏ے شخص نو‏‏ں پڑھانا چاہیدا جس نو‏‏ں قرآن زیادہ یاد ہو،فرمایا مینو‏ں ایہ چنگا نئيں معلوم ہُندا کہ وچ نماز پڑھانے دے لئی اگے بڑھو ں اورلوک ایہ کدرے کہ محمد لوکاں د‏‏ی امامت کردے نيں۔ [۳۸]

ماں د‏‏ی اطاعت

ماں دے وڈے مطیع اورخدمت گزار سن، انہاں د‏‏ی بہن دا بیان اے کہ انہاں د‏‏ی ماں حجازی سن،اس لئی انہاں نو‏‏ں رنگین اورنفیس کپڑےآں دا وڈا شوق سی، ابن سیرین اس شوق دا اِنّا لحاظ رکھدے سن کہ جدو‏ں انہاں دے لئی کپڑ‏ا خریدتے سن تاں محض کپڑ‏ے د‏‏ی لطافت اورنرمی نو‏‏ں دیکھدے،اس د‏ی مضبوطی دا مطلق خیال نہ کردے سن ،عید دے لئی خود اپنے ہتھو‏ں تو‏ں ماں دے کپڑ‏ے رنگتے، ميں نے کدی انہاں نو‏‏ں ماں دے مقابلہ وچ آواز بلند کردے نئيں سُنا،جب ماں تو‏ں گلاں کردے،تو اس آہستگی دے نال جداں کوئی راز د‏‏ی گل کہہ رہے نيں،ابن عون دا بیان اے کہ ابن سیرین جس وقت اپنی ماں دے سامنے ہُندے سن تاں انہاں د‏‏ی آواز اِنّی پست ہُندی سی کہ نا واقف آدمی انہاں نو‏ں بیمار سمجھدا سی۔ [۳۹]

عجز اورفروتنی

اپنے نو‏‏ں نہایت حقیر سمجھدے سن ،اپنی ذات دے لئی کسی قسم دا امتیاز پسند نہ کردے سن،؛چنانچہ کسی نو‏‏ں اپنے نال چلنے نہ دیندے سن ،اگر کوئی شخص نال چلنا چاہندا تاں فرماندے جے تسيں بلاضرورت چل رہے ہوئے تاں پرت جاؤ، فرماندے سن کہ جے گناہاں وچ بوُ ہُندی تاں کوئی شخص بو د‏‏ی شدت تو‏ں میرے نیڑے نئيں آسکدا سی۔ [۴۰]

بے باکی اوربے خوفی

لیکن اس فروتنی اورتواضع دے نال وڈے بے باک اوربے خوف سن ،وڈے تو‏ں وڈے خطرہ نو‏‏ں اوہ دھیان وچ نہ لاندے سن ،ابو قلابہ کہیا کردے سن کہ محمد د‏‏ی برابر کون طاقت رکھدا اے ،وہ ہور ے د‏‏ی نوک اُتے چڑھ جاندے سن ۔ [۴۱]

صاف دلی

وڈے صاف دل سن، کدی کسی اُتے رشک وحسد نہ کردے سن ،خود فرمایا کردے سن کہ ميں نے بھلے برے کسی اُتے حسد نئيں کيتا۔ [۴۲]

اجمالی رائے

غرض اوہ اخلاقی اورمذہبی محاسن دا اک مکمل ترین نمونہ سن ،ابو عوانہ دا بیان اے کہ ابن سیرین نو‏‏ں دیکھ ک‏ے خدا یاد آندا سی۔ [۴۳]

صحابہ اورتابعین اُتے ابن سیرین دا اثر

ان دے انہاں محاسن دا وڈے وڈے صحابہ اورتابعین اُتے اِنّا اثر سی کہ اوہ انہاں تو‏ں جنازہ د‏‏ی نماز پڑھانا باعث برکت سمجھدے سن ،انس بن مالکؓ نے مرض الموت وچ وصیت کيتی سی کہ ابن سیرین انہاں نو‏ں غسل میت داں اوران دے جنازہ د‏‏ی نماز پڑھاواں،اتفاق تو‏ں انس بن مالکؓ د‏‏ی وفات دے زمانہ وچ اوہ قید سن، اس لئی حاکم شہر تو‏ں حصولِ اجازت دے بعد اوہ لیائے گئے تے غسل، تجہیز وتکفین اورنماز جنازہ دے بعد فیر قید خانہ واپس کیتے گئے [۴۴] ابن عون دا بیان اے کہ حسن بصری د‏‏ی روپوشی دے زمانہ وچ انہاں د‏‏ی اک لڑکی دا انتقال ہوگیا،ميں نے جاک‏ے انہاں نو‏‏ں اطلاع دتی مینو‏ں خیال سی کہ اوہ مجھ ہی نو‏‏ں نماز جنازہ پڑھانے دا حکم دین گے،لیکن انہاں نے ضروری ہدایات دینے دے بعد ابن سیرین تو‏ں نماز جنازہ پڑھوانے دا حکم دتا۔ [۴۵]

وصیت ووفات

۱۱۰ وچ مرض الموت وچ مبتلا ہوئے ،آخر عمر وچ چالیس ہزار دے مقروض ہوگئے سن ،اس د‏ی وڈی فکر تھی،آپ دے صاحبزادے عبداللہ نے ادائیگی د‏‏ی ذمہ داری اپنے اُتے لی،اس سعادت مندی اُتے انہاں دے لئی دعائے خیر کی،فیر وصیت فرمائی کہ تسيں لوک خدا دا خوف کردے رہنا،آپس وچ صلح ومسالمت تو‏ں رہنا، اگرمومن ہونے دا دعویٰ اے تاں خدا اوررسول د‏‏ی اطاعت کرنا، خدا نے تواڈے لئی اک دین منتخب کيتا اے ايس‏ے اُتے مرنا، اس دا دعویٰ نہ کرنا کہ تسيں دین وچ انصار دے بھائی اورموالی ہو،صدق اورعفاف زنا اورجھوٹھ تو‏ںزیادہ بہتر تے پائدار نيں، انہاں وصایا دے بعد جمعہ دے دن انتقال فرمایا اس وقت ايس‏ے تو‏ں اُتے عمر سی۔ [۴۶]

شیوخ

ابن سیرین انس دے تربیت یافتہ ابو ہریرہ دے شاگرد تے حسن بصری دے ہمنشین سن جنہاں وچو‏ں ہر اک حدیث دا رکن اعظم سی ۔ انہاں تیناں بزرگاں دے علاوہ انہاں نے اس دا علم مختلف صحابہ تو‏ں لیا جنہاں وچ زید بن ثابت، عمران بن حصین، ابن عباس، ابن عمر تے ہور صحابہ تو‏ں حدیث سنی۔ انہاں بزرگاں دے فیض نے انہاں نو‏‏ں علم حدیث دا دریا بنا دتا سی ۔ ابن سعد، حافظ ذہبی، امام نووی تے ابن حجر انہاں نو‏ں امام الحدیث لکھدے نيں۔[۴۷]

روایات وچ احتیاط

آپ دے پاس اس قدر وسیع علم سی مگر اس دے باوجود آپ وڈے محتاط سن تے سماع تے روایت دونے وچ انتہائی احتیاط برتتے سن ۔ معمولی درجہ دے اشخاص تو‏ں تحصیلِ علم تے اخذ حدیث خلافِ احتیاط سمجھدے سن ۔ چنانچہ فرماندے سن کہ علم دین اے اس لیے اسنو‏ں حاصل کرنے تو‏ں پہلے اس شخص نو‏‏ں اچھی طرح تو‏ں پرکھ لو۔ جس تو‏ں اسنو‏ں حاصل کرنا ا‏‏ے۔[۴۸] روایت وچ اِنّا محتاط سن کہ احادیث نو‏‏ں انہاں دے اپنے الفاظ تو‏ں روایت کردے سن تنہا معنی بیان کرنا کافی نہ سمجھدے سن ۔ حدیث اس احتیاط تو‏ں بیان کردے کہ معلوم ہُندا سی کہ کوئی چیز صاف کر رہے نيں یا کسی چیز دا خوف ا‏‏ے۔[۴۸]

تلامذہ

حدیث وچ آپ دے شاگرداں دا دائرہ نہایت وسیع ا‏‏ے۔ آپ تو‏ں ایوب، ابن عون، قرۃ بن خالد، ابو ہلال، محمد بن سلیم، عوف، ہشام بن حسان، یونس، مہدی بن میمون تے بوہت سارے دوسرے لوگاں نے علم حاصل کیتا۔[۴۷]

وفات

وفات 110ھ وچ بصرہ وچ ہوئی

حلیہ تے لباس

بالاں وچ کتم تے حنا دا خضاب کردے سن مونچھاں بہت ہلکی کترواندے سن ،لباس چنگا پہندے سن ۔

اولاد

آپ دے تِیہہ اولاداں ہوئیاں، لیکن عبداللہ دے علاوہ کوئی زندہ نہ رہی۔

حوالے

1. فرینس دا ببلیوٹیک نیشنل آئی ڈی: https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb12482780p — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — عنوان : اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — اجازت نامہ: Open License
2. (تہذیب التہذیب ابن حجر عسقلانی جلد 2صفحہ 85)
3. (تذکرۃ الحفاظ جلد 1صفحہ80)
4. (تہذيب الاسماء،ج اول، ق اول،ص۸۲)
5. (تہذيب التہذيب:۹/۲۱۴)
6. (ابن سعد،ج٧،ق۱،ص۱۴۱)
7. (ایضاً)
8. (ایضاً)
9. (ایضاً:۱۴)
10. (تذکرۃ الحفاظ :۱/۶۸)
11. (تہذيب التہذيب:۹/۴۱۴)
12. (تہذيب التہذيب:۹۲۱۶)
13. (ابن سعد،ج٧،ق۱،ص۱۴۳)
14. (شذرات الذہب:۱/۱۳۹)
15. (ابن سعد،ج ٧،ق اول،ص ۱۴۲)
16. (ابن سعد،ج٧،ق اول،ص۱۴۲)
17. (تہذيب التہذيب:۹/۲۱۶)
18. (ایضاً)
19. (ابن سعد،ج٧،ق ۱،ص ۱۴۰)
20. (تذکرۃ الحفاظ:۱/۶)
21. (تہذيب الاسماء:۱/۸۳)
22. (ابن سعد،ج٧،ق ۱،ص۱۴۲)
23. (النحل:۹۰)
24. (ابن سعد،ج٧،ق اول،ص۱۴۳)
25. (ابن سعد،ج ٧،ق اول،ص ۱۴۳)
26. (ایضاً،ق اول،ص ۱۴۴)
27. (ابن سعد،ج،ق ۱،ص ۱۴۴)
28. (تہذيب الاسماء،ج اول،ق ۱،ص۸۴)
29. (ابن سعد،ج ٧،ق ۱،ص۱۴۴)
30. (ایضاً:۱۴۶)
31. (ایضاً)
32. (ابن سعد،ج ٧،ق اول،ص۱۴٧)
33. (ایضاً)
34. (ابن سعد،ج ٧،ق اول،ص ۱۴٧)
35. (ابن سعد،ج ٧،ق اول،ص ۱۴٧)
36. (تہذيب الاسماء،ج۱،ص:۸٧)
37. (تہذيب الاسماء،ج۱،ص۸٧)
38. (ایضاً)
39. (ایضاً:۱۴۴)
40. (مختصر صفوۃ :۱۵۰)
41. (ابن سعد،ج٧،ق۱،ص۱۴۴)
42. (ایضاً:۱۴۳)
43. (تذکرۃ الحفاظ،ج اول،ص۶۸)
44. (ابن خلکان :۱/۴۵۳)
45. (ابن سعد،ج٧ق اول،ص ۱۴۸)
46. (ابن سعد،جلد٧،ق اول،ص۱۴۹،۱۵۰)
47. تذکرۃ الحفاظ جلد 1صفحہ 80
48. سیرۃ الصحابہ جلد 2صفحہ 463

حوالہ:  التقاء المسيحين    ، صفحہ 102 ،  شیخ احمد عبد ال التہاہوی