Jest kilka teorii na temat pochodzenia nazwy miasta. Najbardziej prawdopodobna teoria głosi jednak, że nazwa miasta pochodzi od staropolskiego imieniaSędomir, rozpowszechnionego w całej Słowiańszczyźnie (por. czes., rus. i serbsko-chor. Sudomir)[7].
Ślady pierwszego osadnictwa na tych terenach, znalezione w wykopaliskach archeologicznych, pochodzą z neolitu. Osada – w X w. na terenie wzgórza zamkowego, od XI wieku gród, siedziba książęca oraz miasto wojewódzkie. Odkryte podczas prac archeologicznych naczynia ceramiczne z XI wieku charakteryzują się podobieństwem do technik i wzorów wyrobów z Wielkopolski. W przeciwieństwie do ceramiki odkopanej w oddalonym o 17 km Zawichoście stylem odpowiadającym technikom ruskim, wareskim[a][10].
Obok zbudowanego później Domu Długosza powstał w sąsiedztwie drugi gród, który dał początek miastu. Dzięki położeniu nad Wisłą, w miejscu przeprawy szlaku handlowego z Europy Zachodniej na Ruś, Sandomierz szybko zyskiwał na znaczeniu.
Boleslaus vero, in Wratislaw, et in Cracovia, et in Sandomir, sedes regni principales obtinuat.
W 1570 r. miał miejsce zjazd reprezentantów działających w Polsce nurtów reformacji, w wyniku którego doszło do podpisania tzw. zgody sandomierskiej – porozumienia w obronie przed kontrreformacją. Okres wojen szwedzkich to ponowny upadek miasta spowodowany zniszczeniami.
W 1613 r. otwarto Kolegium Jezuickie w Sandomierzu. W 1623 r. Jakub Bobola (zm. 1636) – podczaszy sandomierski, prawdopodobnie stryjeczny brat św. Andrzeja Boboli, założył przy kolegium konwikt dla 12 młodych, należących do zubożałych rodzin, szlachciców i zapisał na ten cel 15 500 złp. na dobrach swych Wilczyce. W 1635 przeznaczył na pomieszczenie konwiktorów swą kamienicę, stojącą do dziś dnia na sandomierskim Rynku. Ta „Fundatio Boboliana” z 27 lipca 1623 roku przetrwała do kasaty zakonu jezuitów.
W 1865 roku po zdaniu egzaminu kwalifikacyjnego, Karolina Kraczkiewicz została pierwszą świecką nauczycielką w Sandomierzu.
W okresie zaborów Sandomierz stał się miastem pogranicznym między Królestwem Polskim a Galicją i stracił znaczenie administracyjne, a także gospodarcze. Dodatkowo został dość poważnie zniszczony przez I wojnę światową. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę miasto wyrwało się ze stagnacji i zaczęło się prężnie rozwijać. Według planów Eugeniusza Kwiatkowskiego z 1935 roku miało zostać stolicą Centralnego Okręgu Przemysłowego z ponad 100 tys. mieszkańców. W 1939 roku miał stać się stolicą nowego województwa, czyli województwa sandomierskiego. Plany te zniweczyła II wojna światowa.
W czerwcu 1942 Niemcy utworzyli w Sandomierzu getto dla ludności żydowskiej[17]. Przebywali w nim również Żydzi z okolicznych miejscowości m.in. 300 osób z Kurozwęk. We wrześniu 1942 w getcie mieszkało ok. 5200 osób[17]. Zostało ono zlikwidowane w październiku 1942, kiedy to ok. 1000 Żydów zastrzelono na miejscu, a pozostałych wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu[17].
W okresie PRL w Sandomierzu wzniesiono pomnik Wasyla Skopenki, który ustawiono przy Bramie Opatowskiej. W 1990 roku, decyzją burmistrza Tomasza Panfila, przeniesiono go na cmentarz wojenny czerwonoarmistów. W tym samym okresie rozebrano w mieście Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej. Były to jedne z pierwszych w Polsce działań dekomunizujących przestrzeń publiczną[19].
Rysunek 1.2 Wydatki ogółem w Mieście Sandomierz w latach 1995–2010 (w zł)[24]
Średni dochód na mieszkańca wynosi 7149,10 zł (tj. – stan z 31 grudnia 2010; przy 7107,40 zł w zestawieniu z 30 czerwca 2010); jednocześnie średnie wydatki na mieszkańca kształtowały się na poziomie 7698,77 zł (tj. – stan z 31 grudnia 2010; przy 7653,87 zł w zestawieniu z 30 czerwca 2010)[21].
Sandomierz jest węzłową stacją kolejową. Schodzą się w niej tory do Skarżyska-Kamiennej, Stalowej Woli-Rozwadowa i Tarnobrzega. Dawniej była to ważna stacja z dużą liczbą pociągów osobowych kursujących do tych trzech miast, a także do Przeworska. Obecnie zachowany jest ruch towarowy i osobowy. Czasami pojawiają się specjalne pociągi turystyczne. Dworzec kolejowy w Sandomierzu znajduje się w prawobrzeżnej części miasta, w pobliżu skrzyżowania dróg na Nisko (DK77) i na Tarnobrzeg (DW723). Od grudnia 2011 roku przez Sandomierz kursuje pociąg TLK relacji Przemyśl – Skarżysko-Kamienna, łączony dalej z pociągiem TLK Zakopane – Gdynia Główna oraz TLK Skarżysko Kamienna – Przemyśl.
Komunikacja miejska
Komunikację miejską w Sandomierzu obsługuje Zakład Komunikacji Miejskiej na 5 liniach o podanych trasach[40]:
1 11 Listopada (dworzec autobusowy) – Kochanowskiego – Asnyka – Maciejowskiego – Cieśli – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Lubelska – Długa – Dobkiewicza (Szpital).
2 (niektóre kursy: Mokoszyn Pętla/Kamień Łukawski – Lubelska – Długa) – Dobkiewicza (Szpital) – Kwiatkowskiego – Ożarowska – Mickiewicza – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Żwirki i Wigury – Lwowska – Portowa – Torowa -- Huta Szkła (w dni wolne kursy z Huty Szkła w godzinach 10:45 – 18:00 przez Cmentarz Krukowski).
3 Lwowska (Dworzec PKP) – Mickiewicza (Brama Opatowska) (kursuje tylko w sezonie turystycznym).
4 Ożarowska (Chwałki) – Mickiewicza – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Żwirki i Wigury – Powiśle – Flisaków – Lwowska (Dworzec PKP) – Trześniowska – Wielowiejska.
5 11 Listopada (dworzec autobusowy) – Kochanowskiego – Asnyka – Maciejowskiego – Cieśli – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Dobkiewicza – Długa – Lubelska – Mokoszyn Pętla/Kamień Łukawski (kursuje w soboty, niedziele i święta)
Tabor autobusowy ZKM składa się obecnie (18 stycznia 2024) z 12 autobusów: 5 Autosanów Sancity M09LE.01.1 (#15–21, rocznik 2012), Autosan Sancity M09LE (#20, rocznik 2017) i 6 Solaris Urbino 8,9 LE (#22–27, rocznik 2022).[41]
opisać zabytki. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Sandomierz posiada znaczną liczbę zabytków, a Stare Miasto tworzy zabytkowy zespół urbanistyczno-architektoniczny i krajobrazowy.
zespół urbanistyczno-architektoniczny i krajobrazowy, XIII – XIX w.,
kolegium jezuickie Collegium Gostomianum, ul. Długosza 7, 1605-15, XIX w., – jedna z najstarszych szkół średnich w Polsce, najstarsze skrzydło wybudowano w 1602 roku. Pierwotne kolegium jezuickie, funkcjonowało do kasaty zakonu w 1773 roku. Od tego czasu funkcjonowało jako szkoła świecka.
cmentarz wojenny żołnierzy Armii Radzieckiej, ul. Mickiewicza, 1944 r.,
mogiła zbiorowa żołnierzy austriackich z 1914 r., ul. Leszka Czarnego,
pozostałości murów obronnych, 1. połowa XIV w.,
Brama Opatowska – gotycka brama wjazdowa do miasta z 2. połowy XIV wieku, przebudowana w XVI wieku, zwieńczona renesansowąattyką. Fundowana przez króla Kazimierza Wielkiego, jedyna zachowana. Do Sandomierza prowadziły cztery bramy w murach obronnych: Opatowska, Zawichojska, Lubelska, Krakowska oraz dwie furty (zachowała się jedna – Dominikańska, nazywana Uchem Igielnym).
Ratusz – gotycki, z połowy XIV wieku zbudowany na planie kwadratu z ośmioboczną wieżą. W XVI wieku rozbudowany (w planie do prostokąta), całość została zwieńczona renesansową attyką. Istniejąca obecnie wieża została postawiona w XVII wieku. Wokół Starego Rynku zachowane renesansowe kamienice (architektura). W 2006 NBP wyemitował monetę kolekcjonerską o nominale 2 zł z wizerunkiem ratusza.
Brama Zawichojska z XVI wieku. Składała się z półokrągłego barbakanu i z przejazdu przebitego w istniejącej wcześniej baszcie prostokątnej. Rozebrana w XIX wieku.
Góry Pieprzowe – na terenie wzgórz w 1980 roku utworzono rezerwat geologiczno-przyrodniczy. Góry zbudowane z łupkówkambryjskich, wypiętrzone 500 milionów lat temu.
Serial Ojciec Mateusz i liczne akcje promocyjne spowodowały nagły wzrost zainteresowania miastem[45]. Ojciec Mateusz jest popularnym serialem nadawanym od 2008 roku w TVP1.
W sandomierskim parku Piszczele znajduje się wyciąg narciarski o długości 60 metrów.
Jednym z ważniejszych punktów są Podziemia Sandomierza przyciągające coraz więcej turystów. Organizowane są także nocne zwiedzania[46].
Sport
Pierwszym klubem sportowym w Sandomierzu była Wisła Sandomierz, która powstała w 1925 roku. Na przestrzeni lat prowadziła wiele sekcji, m.in. lekkoatletyki, siatkówki i koszykówki[47]. Obecnie działa jedynie drużyna piłki nożnej. Wychowankiem SPR Wisła Sandomierz – zespołu piłki ręcznej – jest Karol Bielecki, reprezentant Polski, który był absolwentem Gimnazjum nr 2 im. Pułku Piechoty Legionów w Sandomierzu. W mieście istnieją także m.in. Klub Tenisa Stołowego „Sandomierz”, Sandomierski Klub Karate „Kyokushin” oraz Stowarzyszenie Sportów Siłowych[48].
W 2009 roku w mieście otwarto Miejski Stadion Sportowy, w którego skład wchodzą: boisko wielofunkcyjne, kompleks lekkoatletyczny i korty tenisowe. 11 października 2009 roku odbył się na nim mecz reprezentacji piłkarskich U-23 pomiędzy Polską a Portugalią, zakończony bezbramkowym remisem[49]. W Sandomierzu znajdują się także zespół basenów krytych „Błękitna Fala” (basen sportowy górny o wymiarach 25 × 12,5 m, głębokości od 1,40 do 1,80 m i z widownią na 100 osób; basen rekreacyjny dolny o wymiarach 12 × 6 m, głębokości od 0,8 do 1,2 m, podwodnie podświetlany, wyposażony w hydromasaże, parasol wodny, gejzery powietrzne oraz małą zjeżdżalnię z brodzikiem; zjeżdżalnia o długości 60 m; jacuzzi; kręgielnia; sauna; solarium; gabinet masażu; siłownia) i basen letni oraz hala widowiskowo-sportowa[50].
Serial Ojciec Mateusz
Na Starym Mieście w Sandomierzu kręcony jest polski serial kryminalny Ojciec Mateusz, odpowiednik włoskiej serii Don Matteo. Ekipa telewizyjna latem i zimą przyjeżdża do Sandomierza kręcić serial. W serialu wiele razy pojawia się słowo Sandomierz. Główną rolę księdza Mateusza Żmigrodzkiego gra Artur Żmijewski[51]. Ekipa telewizyjna kręciła pojedyncze odcinki poza Sandomierzem, m.in. w Opatowie, Kielcach, Ćmielowie, Busku-Zdroju czy Chęcinach. W Sandomierzu znajduje się muzem – gabinet figur woskowych postaci związanych z serialem, odwzorowano tam także serialowe wnętrza: plebanię czy komisariat policji[52].
Literatura
Jedną z pierwszych powieści, w których pojawił się Sandomierz była wydana w 1939 r. książka przygodowa dla młodzieży „Rycerze wielkiej przygody” autorstwa Wandy Polankiewicz[53]. W Sandomierzu rozgrywa się akcja powieści kryminalnej Ziarno prawdy wydanej w 2012 roku drugiej części cyklu o prokuratorze Teodorze Szackim, której autorem jest Zygmunt Miłoszewski. Wydarzenia przedstawione w Ziarnie prawdy mają miejsce wczesną wiosną 2009 roku. Będący tłem powieści Sandomierz i jego zabytki został opisany przez autora z dużą dbałością o realistyczne szczegóły. Zdzisław Pietrasik w tygodniku „Polityka” napisał: „Ziarno prawdy to kawałek porządnej literatury kryminalnej, z dobrze zarysowaną intrygą i świetnie portretowanymi postaciami. Ale jest jeszcze jeden plus – mianowicie wnikliwy opis pięknego, pełnego mrocznych tajemnic miasta. Jeżeli wybiorę się kiedyś do Sandomierza, to z książką Miłoszewskiego zamiast przewodnika”[54]. Za tę powieść Zygmunt Miłoszewski został nominowany do nagrody Paszport „Polityki” 2011[55].
↑Zdania tego jednak nie podziela profesor Andrzej Buko, na którego opinie Zdzisław Skrok się powołał. Profesor Buko stwierdził jedynie: „Ceramika, o której mowa (wielkopolska), nie występuje też (poza Sandomierzem) na ziemi krakowskiej, w tym w czołowym ośrodku Małopolski – Krakowie”.
Przypisy
↑Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r. (GUS), [1].
↑M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
↑Jan Długosz: „Nielubiana na Węgrzech Barbara została przez córkę i zięcia wypędzona ze wszystkich (...) zamków, miast i posiadłości, które na Węgrzech w posagu lub jakimkolwiek innym prawem dzierżyła, i pozbawiona prawie wszystkich skarbów i klejnotów, przez długie lata zbieranych. Wygnana królowa udała się do Polski, gdzie przyjęto ją łaskawie i oddano zamek, miasto i ziemię sandomierską, gdzie mieszkała, dopóki jej się podobało opływając we wszelakie dostatki”.
↑Feliks Kiryk. Sandomierz złotego wieku. „Mówią Wieki”, 6/2009.brak numeru strony
↑ abcCzesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 444. ISBN 83-01-00065-1.