Lata dzieciństwa i szkoły powszechnej spędził w Radomiu i Łodzi, gdzie mieszkał do września 1939, wychowywany przez ojca. Od wybuchu II wojny światowej do 1942 roku mieszkał we wsi Skórnice, później w Garbatce koło Kozienic, a okresowo, w tym cały 1943 rok, również w Warszawie. Mieszkał wtedy między innymi w jednym mieszkaniu razem z ratowanymi przez Irenę Sendlerową Żydami. W 1943 roku ojciec Leszka Kołakowskiego został aresztowany przez Gestapo i zgładzony na Pawiaku. Po śmierci ojca Kołakowski pozostawał pod opieką ciotki mieszkającej na Żoliborzu, a następnie mieszkał na Saskiej Kępie, u Kazimierza Błeszyńskiego[3]. Pod koniec okupacji Leszek Kołakowski zdał małą maturę, częściowo w Warszawie, a częściowo w Radomiu. Kołakowski już w młodzieńczych latach deklarował się jako „bezwyznaniowy”[3].
Mój ojciec uważał, że chrzest dzieci jest niewłaściwy. Miał pod tym względem przekonania podobne jak anabaptyści. Człowiek może się ochrzcić, kiedy jest już starszy, z własnej woli”[3].
Pod koniec 1945 r. przeniósł się do Łodzi, gdzie rozpoczął studia na Uniwersytecie Łódzkim. W tymże roku wstąpił do komunistycznego Akademickiego Związku Walki Młodych „Życie”. W 1945 r. wstąpił również do PPR[4]. W 1949 r., wraz z żoną, przeniósł się do Warszawy, gdzie mieszkał najpierw w domu studenckim, a następnie we własnym mieszkaniu na Mokotowie.
W marcu 1950 był w gronie ośmiu studentów, członków PZPR, którzy wystąpili z listem otwartym atakującym Władysława Tatarkiewicza, protestując przeciwko dopuszczaniu na prowadzonym przez niego seminarium do czysto politycznych wystąpień o charakterze wyraźnie wrogim budującej socjalizm Polsce[5]. Kilka miesięcy później Tatarkiewiczowi odebrano prawo do wykładania i prowadzenia zajęć”[3]. Jako członek PZPR był pracownikiem Instytutu Kształcenia Kadr Naukowych przy KC PZPR.
Symboliczną i przełomową datą w życiu Kołakowskiego był 21 października 1966. W tym dniu wygłosił na Wydziale Historycznym UW wykład[10] „Rozwój kultury polskiej w ostatnim 10-leciu” upamiętniający Przełom październikowy, a dotyczący sytuacji panującej w polskiej kulturze. Nie jest to jednoznaczny początek nowej drogi Kołakowskiego, lecz raczej kulminacyjny punkt przemyśleń dotyczących zależności pomiędzy marksizmem a religią, oraz publiczne wyrażenie swych wniosków wynikających z tych przemyśleń[11]. W eseju o Jezusie Chrystusie z 1965 pisał między innymi:
Osoba i nauka Jezusa nie mogą zostać usunięte z naszej kultury ani unieważnione, jeśli kultura ta ma istnieć i tworzyć się nadal[12].
Za zbyt radykalną krytykę władz i odchodzenie w nauczaniu studentów od oficjalnego kanonu marksizmu jeszcze 27 października 1966 wydalono go z partii. W jego obronie wysłano do KC list sygnowany przez piętnastu literatów i intelektualistów, w którym domagano się przywrócenia Kołakowskiego w prawach członka. Pod listem podpisali się między innymi: Paweł Beylin, Marian Brandys, Jacek Bocheński, Tadeusz Konwicki, Igor Newerly, Julian Stryjkowski i Wiktor Woroszylski. W 1968, za udział w wydarzeniach marcowych, odebrano mu prawo wykładania i publikowania, co zmusiło go do emigracji.
Po krótkim pobycie w Paryżu Kołakowski wyjechał najpierw do Montrealu, gdzie na przełomie 1968 i 1969 r. wykładał na Uniwersytecie McGilla, a następnie do Kalifornii. Po roku wykładów w Berkeley przeniósł się ostatecznie do Anglii. Tam też mieszkał do śmierci. Jego słynny esej Tezy o nadziei i beznadziejności[13], opublikowany w paryskiej „Kulturze” w 1971 r., stworzył intelektualny fundament dla strategii opozycji antykomunistycznej, inspirując powstanie KOR-u i Uniwersytetu Latającego.
W 1991 r. został członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk. Był członkiem Fundacji im. Stefana Batorego oraz Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, członkiem honorowym Radomskiego Towarzystwa Naukowego. 29 kwietnia 2005 Leszek Kołakowski z inicjatywy Stowarzyszenia Przyjaciół Garbatki otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Gminy Garbatka-Letnisko (przebywał w niej w czasach II wojny światowej). Od 2006 r. był honorowym członkiem Rady Fundacji Centrum Twórczości Narodowej.
Był synem Jerzego Juliana Kołakowskiego, działacza społecznego i oświatowego, publikującego pod pseudonimem Jerzy Karon[17]. Matką była Lucyna Eugenia z Pietrusiewiczów, siostra ministra budownictwa Stefana Pietrusiewicza oraz przedwojennego prezydenta Radomia Wiktora Pietrusiewicza[18]. Zmarła w szpitalu psychiatrycznym w Tworkach, gdy Leszek Kołakowski miał 3 lata[19]. Jego ojczysta babka, Aniela z Siedleckich, pochodziła z neofickiej rodziny żydowskiej - była córką Majera i Chany z Piórów[18][20]. Rodzina Kołakowskich po mieczu była pochodzenia chłopskiego i mazurskiego[18]. Najstarszym znanym przodkiem jest Michał Kołakowski, który był wyznania ewangelickiego i w pierwszej połowie XIX wieku mieszkał w Bartkach w parafii Marwałd (Marwalde)[21][22].
Jego żoną była Tamara z domu Dynenson (1928–2019)[23], z wykształcenia psychiatra[24]. Ich córką jest Agnieszka Kołakowska.
Prace filozoficzne
Pierwszym tekstem Kołakowskiego skonfiskowanym przez cenzurę, a zarazem pierwszym, który zaczął funkcjonować poza oficjalnym systemem, był napisany w 1956 dla „Po Prostu” manifest „Czym jest socjalizm”.
W 1958 r. Kołakowski opublikował monografię Jednostka i nieskończoność. Wolność i antynomie wolności w filozofii Spinozy, w której posługiwał się już warsztatem nie tylko historyka filozofii, ale również historyka idei. Filozofii XVII wieku pozostawał wierny w kolejnych swoich pracach. W 1965 opublikował głośne studium Świadomość religijna i więź kościelna, uznawane z jednej strony za aluzyjną krytykę realnego socjalizmu w historycznym kostiumie, a z drugiej strony za wnikliwą analizę przemian religijności w XVII wieku. Kołakowski zarysowywał napięcie między indywidualną religijnością a wymaganiami wspólnotowego kościoła w ruchach protestanckich. Odczytywano to jako sprzeczność między jednostkowym zaangażowaniem intelektualisty a autorytarną rzeczywistością systemu.
W latach 1968–1976 napisał trzytomową pracę Główne nurty marksizmu. Powstanie, rozwój, rozkład, gdzie w sposób przekrojowy opisał rozwój tej doktryny, obalając wiele mitów i półprawd obecnych w dyskusjach na ten temat w krajach za żelazną kurtyną. Od 1966 jego zainteresowania zaczęły ewoluować w stronę filozofii kultury i etyki. W latach 1967–1975 wydał m.in.: Kulturę i fetysze, Obecność mitu, Husserl i poszukiwanie pewności.
Pod koniec życia głównym przedmiotem jego zainteresowań filozoficznych była historia filozofii, zwłaszcza od XVIII w., w tym doktryny liberalizmu, a także filozofia kultury oraz religii[25].
Oprócz tekstów filozoficznych spod pióra Kołakowskiego wyszły również utwory o charakterze literackim, choć również poruszające tematykę filozoficzną. Przykładem może być zbiór utworów 13 bajek z królestwa Lailonii dla dużych i małych, w oparciu o który zrealizowano cykl filmów animowanych „Czternaście bajek z Królestwa Lailonii Leszka Kołakowskiego”. Podobny charakter mają także utwory literackie Rozmowy z Diabłem i Cztery bajki o identyczności. W przypowiastkach i bajkach Kołakowski w przystępnej i atrakcyjnej literacko formie analizuje zagadnienia i paradoksy filozoficzne lub przedstawia dyskusje pomiędzy różnymi szkołami i doktrynami.
W 1996 r. nagrał dla Telewizji Polskiej 30 miniwykładów poświęconych ważnym zagadnieniom filozofii kultury (m.in. władzy, tolerancji, zdradzie, równości, sławie, kłamstwu), wydane następnie w formie książkowej jako Mini wykłady o maxi sprawach. W 2004 rozpoczął telewizyjne wykłady z serii O co nas pytają wielcy filozofowie.
Pochwała niekonsekwencji. Pisma rozproszone z lat 1955–1968, Zbigniew Mentzel (red.), Puls, Londyn 1989, wyd. II Londyn, 2002.
Jednostka i nieskończoność. Wolność i antynomie wolności w filozofii Spinozy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958.
Wybrane teksty z historii filozofii. Filozofia XVII wieku. Francja, Holandia, Niemcy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1959 (antologia tekstów filozoficznych).
Notatki o współczesnej kontrreformacji, Książka i Wiedza, Warszawa 1962.
Klucz niebieski albo opowieści budujące z historii świętej zebrane, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1964.
Rozmowy z diabłem, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965.
Świadomość religijna i więź kościelna. Studia nad chrześcijaństwem bezwyznaniowym siedemnastego wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965.
Wybrane teksty z historii filozofii. Filozofia egzystencjalna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965 (antologia tekstów filozoficznych; z Krzysztofem Pomianem).
Filozofia pozytywistyczna (od Hume’a do Koła Wiedeńskiego), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966.
Kultura i fetysze, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967.
Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań, Aneks, Londyn 1982.
Moje słuszne poglądy na wszystko, Znak, Kraków 1999.
Religion. If there is no God..., Oxford University Press, New York 1982.
Totalitarianism and the Virtue of the Lie, w: Irving Howe, 1984 Revisited. Totalitarianism in Our Century, Harper & Row, New York 1983.
Jeśli Boga nie ma... O Bogu, Diable, Grzechu i innych zmartwieniach tak zwanej filozofii religii, tłum. Tadeusz Baszniak, Maciej Panufnik, Aneks, Londyn 1987.
Archiwum i księgozbiór Leszka Kołakowskiego zostały przekazane w darze Bibliotece Narodowej[31].
W 2016 roku Fundacja na rzecz Nauki Polskiej ustanowiła Honorowe Stypendium im. Leszka Kołakowskiego. Ma ono służyć promocji polskiej myśli filozoficznej na świecie oraz uczcić dorobek Leszka Kołakowskiego. Stypendium jest przyznawane co 2 lata przez międzynarodowe jury. Finansuje go Fundacja na rzecz nauki Polskiej i Fundusz im. Prof. Leszka Kołakowskiego[32].
↑Fragment „opinii w sprawie pojęcia wiadomości”[8]:
Wiadomością nazywa się bądź bezpośredni opis naocznie potwierdzonego faktu, bądź takie sprawozdanie z jakiegoś stanu rzeczy, że dowolny obserwator zaznajomiony z faktami, na których się ono opiera, jest zniewolony uznać je lub odrzucić. Wiadomość podlega więc sprawdzeniu, może być prawdziwa lub fałszywa, ale zawsze tym się odznacza, że w tej samej sytuacji informacyjnej dowolny obserwator zakwalifikuje ja tak samo: jako fałszywą, prawdziwą lub niepewną.
Przekazując opinię do publikacji w portalu Polska Sieć Filozoficzna Andrzej Friszke napisał m.in.:
…dokument powstał w okolicznościach dramatycznych i jest jednym z przyczynków do historii zaangażowania Leszka Kołakowskiego przeciw systemowi dyktatury i łamaniu praw obywatelskich. Wielokrotnie bywał wspominany w opracowaniach dotyczących genezy Marca 1968 r., nigdy jednak nie został wydrukowany.
↑AgnieszkaA.KazimierczukAgnieszkaA., EdytaE.BorkowskaEdytaE., Pożegnanie Profesora [online], Rzeczpospolita, 29 lipca 2009 [dostęp 2009-07-31] [zarchiwizowane z adresu 2015-11-01].
Jacek Żakowski; Rozmowa z prof. Leszkiem Kołakowskim, filozofem. Wywiad ; Co jest w życiu ważne. Dobre rady mędrca. „Niezbędnik Inteligenta”, s. 191–211, 26 czerwca 2018. Polityka Sp. z o.o. S.K.A.. (pierwsza publikacja wywiadu: „Niezbędnik Inteligenta”, 18 września 2004)