Utrechts Psalter

Het begin van het Utrechts Psalter

Het Utrechts Psalter is een geïllumineerd handschrift uit de negende eeuw, vervaardigd in de abdij van Hautvillers in Frankrijk. Het wordt algemeen beschouwd als een topstuk van de Karolingische handschriftenproductie. Dit psalter of psalmboek bevat de teksten van alle 150 psalmen en van zestien zogenaamde cantica, hymnes uit de Bijbel, die in de middeleeuwen vaak aan het psalter werden toegevoegd.[1] Dit boekwerk is vernoemd naar en in bezit van de Universiteitsbibliotheek Utrecht, waar het in de 19e eeuw is herontdekt en bewaard wordt als Bibl. Rhenotraiectinae I Nr. 32. In oktober 2015 voegde de UNESCO het Utrechts Psalter toe aan het Memory of the World-programma, om de bijzondere erfgoedstatus te onderstrepen.[2]

Beschrijving

Utrechts Psalter

Utrechts psalter, folio 30

Utrechts psalter, psalm 18

Het handschrift bestaat uit twee delen van verschillende herkomst, enerzijds het psalter en anderzijds fragmenten van een evangeliarium.

Het psalter telt 92 perkamenten folia van 330 x 225 mm samengesteld uit katernen van vier bifolia dus 8 folia of 16 bladzijden per katern. Het is geschreven in 3 kolommen van 32 lijnen. De tekst is in het Latijn. De tekst is geschreven in een capitalis rustica. Het tekstblok meet 244 x 222 mm. De rubrieken en de eerste lijn van elke psalm of kantiek zijn geschreven in een unciaal. Elk vers van de psalm begint op een nieuwe lijn, de eerste letter (versaal) staat links van de kolommarge en is eveneens geschreven in een unciaal schrift. De versalen worden gekleurd. De beginletter van een psalm is geschreven in een capitalis quadrata van ongeveer anderhalve lijn hoog en blijft ongekleurd. De woorden worden aan elkaar geschreven en er worden geen leestekens gebruikt, op de puntkomma en de omgekeerde puntkomma na. De laatste wordt gebruikt om pauzes aan te duiden, de eerste voor het einde van een vers, maar niet systematisch. De onderverdeling van de psalmen in verzen stemt niet overeen met de onderverdeling in de Hebreeuwse versie en de Griekse en Latijnse vertalingen daarvan.[3]

Het psalter bevat 166 pentekeningen in bruine (origineel zwarte?) inkt, één bij het begin van elke psalm en één bij het begin van elke kantiek. De aflijning voor het schrijven van de tekst is niet uitgevoerd op de ruimtes die bestemd waren voor de pentekeningen. De penteksten zijn niet omkaderd en gebruiken de volledige vrije ruimte op de bladzijde.

Het tweede deel bevat fragmenten uit een evangeliarium, geschreven in de abdij van Wearmouth en Jarrow in Engeland, omstreeks ca. 690-720. Dit deel bevat 12 perkamenten folia met dezelfde afmetingen. Het is geschreven in het Latijn. De tekst bestaat uit twee kolommen van 27 à 30 lijnen en is geschreven in unciaal. Het tekstblok is 243 x 195 mm groot.

Beide delen zijn ingebonden in een 17e-eeuwse binding van rood marokijn met de wapens van Robert Cotton op het voor- en achterplat. Deze Britse verzamelaar liet wel meer handschriften die volgens hem gelijkaardig waren, samen inbinden.

Geschiedenis

Ontwikkeling van de citer in het Utrechts Psalter

Citer

Het psalter werd waarschijnlijk gemaakt in de abdij van Hautvillers bij Reims tussen ca. 820 en 835. Het handschrift is gebaseerd op het Gallicaanse psalter,[4] dezelfde versie als de Vulgaat. De stijl van het schrift en van de pentekeningen leunen zeer sterk aan bij het Ebbo-evangeliarum[5] waardoor men sterk vermoedt dat het ontstond tijdens het episcopaat van Ebbo, de aartsbisschop van Reims, wat een datering tussen 816 en 835 zou opleveren.[6][7] Het psalter is dus duidelijk een product van de Karolingische renaissance en het werd misschien gemaakt voor Lodewijk de Vrome, de zoon van Karel de Grote.

Anderen[8] relateren de psalm illustraties met de reizen van de Saksische theoloog Godschalk van Orbais en de illustraties van de geloofsbelijdenis van Athanasius met de periode van Hincmar, de opvolger van Ebbo en dus eerder omstreeks 850.

Van de abdij van Hautvillers kwam het boek waarschijnlijk terecht in Metz, misschien aan het hof van Karel de Kale. Men baseert zich hiervoor op de invloed die het manuscript zou gehad hebben op kunst uit Metz van die periode. Omstreeks 1000 duikt het psalter op in de Kathedraal van Canterbury (Canterbury Christ Church). Het handschrift zal in Engeland driftig gekopieerd worden en het zal de Engelse boekverluchting gedurende meer dan 200 jaar beïnvloeden.

Na de opheffing van de kloosterordes komt het psalter terecht in de verzameling van de kunstverzamelaar Robert Bruce Cotton (22 januari 1570/1 – 6 mei 1631), waar het eerst gecatalogiseerd wordt als nummer 207 en achteraf als Claudius C.VII., het nummer waaronder het beschreven wordt in een catalogus van Cotton van 1621. Cotton leende het handschrift uit aan zijn goede vriend Thomas Howard, 21e graaf van Arundel, die het psalter meeneemt naar de Nederlanden wanneer hij rond 1642 Engeland verlaat, op vlucht voor de burgeroorlog.

Na het overlijden van Thomas Howard, in 1646, wordt het handschrift vermoedelijk door zijn erfgenamen verkocht. In 1716 is het handschrift in het bezit van de Utrechter Willem de Ridder (1649-1716), die het op zijn sterfbed aan de universiteit van Utrecht legateert.

Het Utrechts Psalter wordt in 1859 als het ware herontdekt door professor Westwood.[9]

Kopieën

Tijdens de periode dat het handschrift in Engeland verbleef, werden er een aantal kopieën van gemaakt, waarvan er enkele bewaard zijn gebleven.

Harley psalter

Dit handschrift, bewaard in de British Library als Harley MS 603, werd gemaakt rond ca. 1010-1030. Het werd ook geschreven in drie kolommen, maar voor dit psalter werd de zogenaamde Romeinse versie[10] van het psalter gebruikt in plaats van de Gallische. In dit psalter zijn sommige van de pentekeningen verlevendigd door gebruik van kleurinkt.

Eadwine psalter

Dit handschrift, dat zich nu in Cambridge in de Trinity College Library bevindt als Ms R.17.1, werd gemaakt omstreeks 1150 à 1160 en verder afgewerkt tussen 1160 en 1170. Het werd ook geïnspireerd door het Utrecht psalter. Men kan niet echt van een kopie spreken, want dit boek bevat vijf verschillende versies van de psalmen, de drie Latijnse namelijk de Gallische, de Romeinse en de Hebreeuwse[11] en daarnaast een versie in het Oudengels, tussen de Romeinse versie en een Anglo-Normandische versie tussen de Hebreeuwse. Elke psalm heeft daarenboven een proloog en een collecta (afsluitend gebed). In dit boek werden de pentekeningen in kleurinkt gemaakt.

Anglo-Catalaanse Psalter

Dit handschrift bevindt zich nu in de BnF als Ms. Latin 8846. Het werd gekopieerd in Canterbury tussen ca. 1180 en 1200. De kopie kwam waarschijnlijk niet direct van het Utrecht psalter maar veeleer van het Eadwine psalter. Het bevat namelijk de Romeinse, de Gallische en de Hebreeuwse versies van het psalter. De verluchting is gedeeltelijk van een Engelse verluchter, een tijdgenoot van de scribent. Dit psalter bevat geen pentekeningen maar echte, op een gouden achtergrond geschilderde miniaturen. In de veertiende eeuw, ca. 1340, duikt dit handschrift op in Spanje, waar de verluchting wordt afgewerkt door meerdere Catalaanse kunstenaars. Ook al is dit handschrift eerder een kopie van het Eadwine Psalter, is het overduidelijk dat een aantal van de miniaturen teruggaan op het Utrechts psalter.

Inhoud

Psalter

Het Utrecht psalter bevat vooreerst de 150 psalmen van de Vulgaat in de volgorde zoals ze in de Vulgaat voorkomen. De tabel hieronder geeft ook de nummers die gebruikt werden in het handschrift om de psalmen te nummeren (kolom “Utrecht”),[12] in deze nummers komen trouwens enkele fouten voor.

Fol.	Utrecht	Nr.	Incipit
f2r	--	Psalm 1	Betaus vir qui
f2r	--	Psalm 2	Quare fremuerunt
--	Psalm 3	Domine quid multi
f3r	--	Psalm 4	Cum inuocarem
f3r	v	Psalm 5	Verba mea auribus
f3v	vi	Psalm 6	Domine ne in furore
f4r	vii	Psalm 7	Domine Deus meus.
f4v	viii	Psalm 8	Domine dominus noster.
f5r	viiii	Psalm 9	Confitebor tibi Domine
f6r	x	Psalm 10	In Domino confido.
f6v	xi	Psalm 11	Saluum me fac.
f7r	xii	Psalm 12	Vsquequo Domine.
f7v	xiii	Psalm 13	Dixit insipiens in corde.
f8r	xiiii	Psalm 14	Domine quis habitabit
f8v	--	Psalm 15	Conserua me Domine
f9r	--	Psalm 16	Exaudi Domine iustitiam.
f9v	--	Psalm 17	Diligam te Domine.
f11r	xviii	Psalm 18	Celi enarrant.
f11v	xviiii	Psalm 19	Exaudiat te Dominus.
f12r	xx	Psalm 20	Domine in virtute.
f12v	xxi	Psalm 21	Deus Deus meus respice.
f13r	xxii	Psalm 22	Dominus regit me
f13v	xiii	Psalm 23	Domini est terra.
f14r	xxiiii	Psalm 24	Ad te domine leuaui.
f14v	xxv	Psalm 25	Iudica me Domine.
f15r	xxvi	Psalm 26	Dominus illuminatio mea.
f15v	xxvii	Psalm 27	Ad te Domine clamabo.
f16r	xxviii	Psalm 28	Afferte Domino.
f16v	xxviiii	Psalm 29	Exaltabo te Domine.
f17r	xxx	Psalm 30	In te Domine speraui.
f18r	xxxi	Psalm 31	Beati quorum remisse.
f18v	xxxii	Psalm 32	Exultate iusti.
f19r	xxxiii	Psalm 33	Benedicam Dominum in omni.
f19v	xxxiiii	Psalm 34	Iudica Domine nocentes me.
f20v	xxxv	Psalm 35	Dixit iniustus
f21r	xxxvi	Psalm 36	Noli emulari.
f22r	xxxvii	Psalm 37	Domine ne in furore.
f22v	xxxiii	Psalm 38	Dixi custodiam.
f23v	xxxiiii	Psalm 39	Expectans expectaui.
f24r	xl	Psalm 40	Beatus qui intelligit.
f24v	xli	Psalm 41	Quem admodum desiderat.
f25r	xlii	Psalm 42	Iudica me Deus.
f25v	xliii	Psalm 43	Deus auribus nostris.
f26r	liiii	Psalm 44	Eructauit.
f27r	xlv	Psalm 45	Deus noster refugium.
f27r	xlvi	Psalm 46	Omnes gentes.
f27v	xlvi	Psalm 47	Magnus Dominus
f28r	xlviii	Psalm 48	Audite haec omnes gentes.
f28v	xlviiii	Psalm 49	Deus Deorum.
f29v	l	Psalm 50	Miserere mei Deus.
f30r	li	Psalm 51	Quid gloriaris.
f30v	lii	Psalm 52	Dixit Insipiens.
f31r	liii	Psalm 53	Deus in nomine tuo.
f31r	liiii	Psalm 54	Exaudi deus orationem.
f32r	lv	Psalm 55	Miserere mei Deus quoniam.
f32v	lvi	Psalm 56	Miserere mei Deus miserere.
f33r	lvii	Psalm 57	[S]i vere vtique iustitiam.
f33v	lviii	Psalm 58	Eripe me de inimicis.
f34r	lviiii	Psalm 59	Deus reppulisti nos.
f34v	lx	Psalm 60	Exaudi Deus depreationem.
f35r	lxi	Psalm 61	Nonne Deo subiecta.
f35v	lxii	Psalm 62	Deus Deus meus
f35v	lxiii	Psalm 63	Exaudi Deus orationem.
f36r	lxiii	Psalm 64	Te decet hymnus
f36v	lxv	Psalm 65	Iubilate Deo omnis terra.
f37v	lxxi	Psalm 66	Deus misereatur.
f38r	lxxii	Psalm 67	Exurgat Deus.
f38v	lxviii	Psalm 68	Saluum me fac Deus.
f39v	lxviiii	Psalm 69	Deus in adiutorium meum intende.
f40r	lxx	Psalm 70	In te Domine speraui.
f41r	lxxi	Psalm 71	Deus iudicum.
f41v	lxxii	Psalm 72	Quam bonus Israel Deus.
f42v	lxxvii	Psalm 73	Vt quid Deus.
f43r	lxxiii	Psalm 74	Confitebimur tibi.
f43v	lxxv	Psalm 75	Notus in Iudea Deus.
f44r	lxxvi	Psalm 76	Voce mea.
f45r	lxxvii	Psalm 77	Attendite popule meus.
f47r	lxxvii	Psalm 78	Deus venerunt gentes.
f47v	lxxviiii	Psalm 79	Qui regis Israel.
f48r	lxxx	Psalm 80	Exultate Deo.
f48v	lxxxi	Psalm 81	Deus stetit in Sinagoga.
f49r	lxxxii	Psalm 82	Deus quis similis erit.
f49v	lxxxiii	Psalm 83	Quam dilecta tabernacula.
f50r	lxxxiiii	Psalm 84	Benedixisti Domine
f50v	lxxxv	Psalm 85	Inclina Domine aurem tuam
f51r	lxxxvi	Psalm 86	Fundamenta eius.
f51r	lxxxvii	Psalm 87	Domine Deus salutis.
f52r	lxxxviii	Psalm 88	Misericordias Domini.
f53r	lxxxviii	Psalm 89	Domine refugium.
f53v	xc	Psalm 90	Qui habitat.
f54r	xci	Psalm 91	Bonum est confiteri.
f54v	xcii	Psalm 92	Dominus regnauit.
f55r	xciii	Psalm 93	Deus vlcionum.
f55v	xciiii	Psalm 94	Venite exultemus.
f56r	xcv	Psalm 95	Cantate Domino canticum.
f56v	xcvi	Psalm 96	Dominus regnauit exultet.
f57r	xcvii	Psalm 97	Cantate Domino canticum.
f57r	xcviii	Psalm 98	Dominus regnauit irascan.
f57v	xcviiii	Psalm 99	Iubilate Deo.
f58r	c	Psalm 100	Misercordiam et iudicium.
f58r	ci	Psalm 101	Domine exaudi orationem.
f59r	cii	Psalm 102	Benedic anima mea.
f59v	ciii	Psalm 103	Benedic anima mea.
f60r	ciiii	Psalm 104	Confitemini Domino, et inuoc.
f61r	cv	Psalm 105	Confitemini Domino.
f62v	cvi	Psalm 106	Confitemini Domino
f63v	cvii	Psalm 107	Paratum cor meum.
f64r	cviii	Psalm 108	Deus laudem meam.
f65r	cviiii	Psalm 109	Dixit Dominus Domino.
f65r	cx	Psalm 110	Confitebor tibi Domine.
f65v	cxi	Psalm 111	Beatus vir qui timet.
f66r	cxi	Psalm 112	Laudate pueri.
f66v	cxiii	Psalm 113	In exitu Israel de AEgypto.
f67r	cxiiii	Psalm 114	Dilexi quoniam exaudiet.
f67v	cxv	Psalm 115	Credidi propter quod.
f67v	cxvi	Psalm 116	Laudate Dominum omnes gentes.
f68r	cxvii	Psalm 117	Confitemini Domino.
f68v	cxviii	Psalm 118	Aleph. Beati immaculati.
f68v		Psalm 118	Beth. Domus/In quo corrigit.
f68v		Psalm 118	Gimel. Plenitudo/Retribue.
f69r		Psalm 118	Daleth. Tabulam/Adhesit.
f69r		Psalm 118	Hc. Legem pone.
f69r		Psalm 118	Vau. Et veniat.
f69v		Psalm 118	Zain. Memor esto.
f69v		Psalm 118	Heth. Portio mea.
f69v		Psalm 118	Teth Bonitatem.
f70r		Psalm 118	Ioth Manus.
f70r		Psalm 118	Caph. Defecit.
f70r		Psalm 118	Lamech. In aeternum Domine.
f70r		Psalm 118	Mem. Quomodo.
f70v		Psalm 118	Nun. Lucerna.
f70v		Psalm 118	Samech. Iniquos odio.
f70v		Psalm 118	Ain. Feci iudicium.
f71r		Psalm 118	Phe. Mirabilia.
f71r		Psalm 118	Sade. Iustus es.
f71r		Psalm 118	Coph. Clamaui
f71r		Psalm 118	Res. Vide humilitatem.
f71v		Psalm 118	Sin. Principes.
f71v		Psalm 118	Thau. Appropinquet.
f72r	cxiiii	Psalm 119	Ad Dominum cum tribularer
f72r	cxx	Psalm 120	Leuaui oculos meos.
f72v	cxxi	Psalm 121	Letatus sum.
f72v	cxxii	Psalm 122	Ad te leuaui.
f73r	cxxiii	Psalm 123	Nisi quia Dominus.
f73r	cxxiiii	Psalm 124	Qui confidunt.
f73v	cxxv	Psalm 125	In conuertendo.
f73v	cxxvi	Psalm 126	Nisi dominus aedificauerit.
f74r	cxxvii	Psalm 127	Beati omnes qui timent.
f74r	cxxviii	Psalm 128	Sepe expugnauerunt.
f74v	cxxviiii	Psalm 129	De profundis
f75r	cxxx	Psalm 130	Domine non est exaltatum.
f75r	cxxxi	Psalm 131	Memento Domine.
f75v	cxxxii	Psalm 132	Ecce quam bonum.
f76r	cxxxiii	Psalm 133	Ecce nunc benedicite.
f76r	cxxxiiii	Psalm 134	Laudate nomen Domini.
f76v	cxxxv	Psalm 135	Confitemini Domino.
f77r	cxxxvi	Psalm 136	Super flumina.
f77v	cxxxvii	Psalm 137	Confitebor.
f78r	cxxxviii	Psalm 138	Domine probasti.
f78v	cxxxviiii	Psalm 139	Eripe me Domine.
f79r	cxl	Psalm 140	Domine clamaui.
f79v	cxli	Psalm 141	Voce mea.
f80r	cxlii	Psalm 142	Domine exaudi.
f80v	cxliii	Psalm 143	Benedictus dominus Deus.
f81r	cxliiii	Psalm 144	Exaltabo te Deus.
f81v	cxlv	Psalm 145	Lauda anima mea etc.
f82r	cxlvi	Psalm 146	Laudate Dominum.
f82r	cxlvii	Psalm 147	Lauda Ierusalem.
f82v	cxlviii	Psalm 148	Laudate Dominum de.
f83r	cxlviiii	Psalm 149	Cantate Dominum canticum.
f83v	cl	Psalm 150	Laudate Dominum

Kantieken

Het boek bevat de volgende kantieken:

• f83v: Kantiek van Jesaja, Jesaja 12:1-6 Confitebor tibi domine qui iratus es …
• f84r: Kantiek van Hizkia, Jesaja 38:10-12: Ego dixi in dimidio …
• f84v: Kantiek van Hanna, 1 Samuel 2:1-10: Exultavit cor meum in domino et exaltatum
• f85r: Kantiek van Mozes, Exodus 15:1-13,17-20: Cantemus domino gloriose
• f85v: Kantiek van Habakuk, Habakuk 3:2-19 Domine auditum
• f86v: Kantiek van Mozes, Deuteronomium 32:1-44: Audite celi quae loquor…
• f87v: Kantiek van de drie Hebreeuwen in de oven, Daniel 3:57-88: Benedicite omnia opera
• f88r: Te Deum laudamus
• f88v: Kantiek van Zacharias, Lucas 1:68-79: Benedictus dominus deus Israel
• f89r: Kantiek van de maagd Maria, Lucas 1:46-55: Magnificat
• f89v: Kantiek van Simeon, Lucas 2:29-32: Nunc dimittis
• f89v: Gloria in excelsis
• f90r: Onze vader: Oratio dominica secumdum Matheum, Mattheus 6:9-13: Pater Noster
• f90r: Geloofsbelijdenis van de apostelen: Credo in deum patrem omnipotentem
• f90v: Geloofsbelijdenis van Athanasius: Quicumque vult
• f91v: Apocriefe psalm: Pusil luscram inter fratres

Evangelieteksten

Het tweede deel van het boek dat waarschijnlijk door Robert Cotton samen met het psalter als een boek werd ingebonden, bevat fragmenten uit een evangeliarium, namelijk:[13]

• Brief van Hiëronymus aan Paus Damasus, Incipit prologus beato papae damaso hieronymus novum opus facere me cogis …
• Het einde van de proloog van Hiëronymus bij de vier evangelisten
• De proloog bij het evangelie volgens Mattheus met een inhoudsbeschrijving van de hoofdstukken
• Een titel-medaillon bij de vier evangeliën met een aanroeping van de maagd Maria (in het Grieks).[14]
• Het begin van het evangelie volgens Mattheus, hoofdstuk 1 tot 3:4;
• Een deel van het eerste hoofdstuk van het evangelie volgens Johannes 1:1-21

Verluchting

Het Utrechts psalter is een van de vroegste en het meest overvloedig geïllustreerde handschrift uit de Karolingische periode. De beelden zijn innovatief en levendig, sterk verschillend van de iconografie die men kan terugvinden in de werken gemaakt voor het hof. Men neemt aan dat de miniaturen gebaseerd waren op de illustraties van een laat antiek handschrift dat verloren is gegaan.

De illustraties geven een afbeelding van de letterlijke tekst van de psalmen zoals dat in de middeleeuwen vrij gebruikelijk was. Gezien de psalmteksten geen verhaal vertellen baseert de miniaturist zich op woorden en zinnen uit de psalmtekst om een passende miniatuur te creëren. De tekst is dus onontbeerlijk bij het interpreteren van de tekeningen.

Een mooi voorbeeld hiervan is de illustratie van psalm 10 op f6r. In het eerste vers van de psalm vinden we de tekst: “… mijn ziel vliegt op de berg als een musje.”, wat we letterlijk geïllustreerd zien. De zondaars die hun boog spannen om te schieten op de rechtvaardigen uit vers 2 zien we eveneens afgebeeld. Vers 3 wordt geïllustreerd met het afbreken van een tempel en we zien het vuur en de zwavelregen en de hagel uit vers 6 neerdalen op de slechten. Tegenover dit tafereel zien we de Heer zitten in zijn hemelse tempel en de goeden die met opgeheven handen bidden tot de Heer als illustratie van vers 7.

Een ander mooi voorbeeld hiervan is de illustratie van psalm 148 waar alle elementen van de schepping worden opgeroepen om de heer te loven: de zon, de maan, de sterren, de aarde, de zee met alles wat erop of erin leeft, koningen, prinsen, maagden, jongelingen, ouderlingen en kinderen, ze zijn er allemaal bij in de lofzang voor God.

Externe links

• Digitale reproductie Universiteitsbibliotheek Utrecht
• Universiteit Utrecht, Website Utrechts psalter
• Afbeeldingen van het Anglo-Catalaans Psalter op de website van Moleiro
• Video met uitleg door Kathleen Doyle, conservator van de British Library, online publicatie

Mediabestanden

Zie de categorie Utrecht Psalter van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Bronnen, noten en/of referenties

1. Frits Ankersmit (1997) "Intrigerend Utrechts Psalter op cd-rom". In: Informatie Professional 1997 [1] 11
2. Utrechts psalter op Werelderfgoedlijst Unesco, 9 oktober 2015 op Historiek
3. W. De Gray Birch, The history, art and palaeography of the manuscript styled the Utrecht Psalter. London 1876.
4. Het Psalterium Gallicanum (gallicaans psalter) wordt geacht de tweede herziening te zijn van het oude psalmboek door Hiëronymus gemaakt tussen ca. 386 en 391. Bij zijn vertaling steunde hij op de Hexapla. Het Gallicaans psalter werd de versie die gebruikt werd in de Vulgaat. Het werd de standaard in West-Europa vanaf de tijd van Karel de Grote en bleef dat tot in de 20e eeuw.
5. Epernay, Bibliothèque municipale, Ms 1.
6. Paul Durrieu, L’Origine du manuscrit célèbre dit Psautier d’Utrecht, Paris 1895, Ernest Leroux.
7. Koert van der Horst et al. (ed.), The Utrecht Psalter in Medieval Art. Picturing the Psalms of David. 't Goy, 1996.
8. Celia Chazelle (October 1997). "Archbishops Ebo and Hincmar of Reims and the Utrecht Psalter". Speculum (Speculum, Vol. 72, No. 4) 72 (4): 1055–1077. DOI:10.2307/2865958. JSTOR 2865958.
9. Estwood, Archeological Notes of a Tour in Denmark, Prussia and Holland in de Archeological Journal, Vol. XVI pp. 132-145 en 236-252.
10. Het Psalterium Romanum (Romeins psalter) wordt beschouwd als het resultaat van de eerste revisie van de psalmen uit de Vetus Latina die in 384 door de kerkvader Hiëronymus op verzoek van paus Damasus I werd uitgevoerd om het psalmboek meer in lijn te brengen met de Griekse versie. Deze versie van het psalter raakte zeer snel in onbruik na het verschijnen van de Gallische versie. In Engeland bleef het in gebruik tot bij de Normandische verovering in 1066.
11. De Versio juxta Hebraicum is de derde herziening van het Psalter gemaakt door Hiëronymus omstreeks 392. Hij maakte deze derde versie door de Hebreeuwse tekst opnieuw te vertalen naar het Latijn en gebruikte daarbij pre-Masoretische bronnen.
12. W. De Gray Birch, 1876, pp. 160-164.
13. W. De Gray Birch, 1876, p. 72.
14. W. De Gray Birch, 1876, p. 290.