Lijst van conclaven

Hier volgt een lijst van conclaven; de gesloten vergadering van kardinalen waarin een nieuwe paus wordt gekozen, nadat de vorige paus is overleden of afgetreden.

Inleiding op de lijst

In deze lijst staan alleen de conclaven vermeld waarin een legitieme paus werd gekozen. Voor de tegenpausen werd er vaak ook een conclaaf gehouden, maar deze zijn niet in deze lijst opgenomen.

Het conclaaf als zodanig dat de paus wordt gekozen door de kardinalen in een vergadering achter gesloten deuren, bestaat sinds het jaar 1274 en werd in 1276 voor het eerst toegepast. Eerder, vanaf 1059, werden de pausen gekozen door de kardinaal-bisschoppen, die later goedkeuring moesten krijgen van de andere kardinalen. Het was nog geen besloten vergadering (cum clave= met sleutel), zoals nu. Vóór 1059 werd de paus gekozen door de clerus en het volk van Rome.

Drie kardinalen spelen een speciale rol bij het conclaaf:

• Deken: voorzitter tijdens de vergadering. Vraagt de nieuwe paus of hij het ambt aanvaardt (wordt de deken zelf gekozen, dan wordt de aanvaarding gevraagd door de sub-deken).
• Camerlengo: deze heeft de bezittingen van de Kerk in tijdelijk beheer en draagt deze over aan de nieuwe paus.
• Kardinaal-protodiaken: kondigt de nieuwe paus aan (Habemus Papam) en kroonde deze vroeger (tot en met paus Paulus VI, 1963).

Lijst

Jaar	Overleden / afgetreden paus	Duur van conclaaf	Deelnemers	Verkozen paus	Deken	Camerlengo	Protodiaken
2013	Benedictus XVI afgetreden: 28 februari 2013	12-13 maart 2013	115 van 117	Franciscus Jorge Mario Bergoglio	Angelo Sodano [1] Giovanni Battista Re	Tarcisio Bertone	Jean-Louis Tauran
2005	Johannes Paulus II overleden: 2 april 2005	17-19 april 2005	115 van 117	Benedictus XVI Joseph Aloisius Ratzinger	Joseph Ratzinger[2] Angelo Sodano sub-deken	Eduardo Martínez Somalo	Jorge Medina Estévez
okt. 1978	Johannes Paulus I overleden: 28 september 1978	14-16 oktober 1978	111 van 111	Johannes Paulus II Karol Józef Wojtyła	Carlo Confalonieri [1] Jean-Marie Villot	Jean-Marie Villot	Pericle Felici
aug. 1978	Paulus VI overleden: 6 augustus 1978	25-26 augustus 1978	111 van 114	Johannes Paulus I Albino Luciani	Carlo Confalonieri [1] Jean-Marie Villot	Jean-Marie Villot	Pericle Felici
1970: alleen kardinalen jonger dan 80 jaar mogen stemmen, maximumaantal 120 (Ingravescentem Ætatem)
1963	Johannes XXIII overleden: 3 juni 1963	19-21 juni 1963	80 van 82[3]	Paulus VI Giovanni Battista Montini	Eugène Tisserant	Benedetto Aloisi Masella	Alfredo Ottaviani
1958	Pius XII overleden: 9 oktober 1958	25-28 oktober 1958	51 van 53	Johannes XXIII Angelo Roncalli	Eugène Tisserant	Benedetto Aloisi Masella[4]	Nicola Canali
1939	Pius XI overleden: 10 februari 1939	1-2 maart 1939	62 van 62	Pius XII Maria Giuseppe Giovanni Eugenio Pacelli	Gennaro Granito Pignatelli di Belmonte	Eugenio Pacelli	Camillo Caccia Dominioni
1922	Benedictus XV overleden: 22 januari 1922	2-6 februari 1922	53 van 60	Pius XI Ambrogio Damiano Achille Ratti	Vincenzo Vannutelli	Pietro Gasparri	Gaetano Bisleti
1914	Pius X overleden: 20 augustus 1914	31 augustus- 3 september 1914	57 van 65	Benedictus XV Giacomo Giambattista della Chiesa	Serafino Vannutelli	Francesco Salesio della Volpe	Francesco Salesio della Volpe
1903	Leo XIII overleden: 20 juli 1903	31 juli- 4 augustus 1903	62 van 64	Pius X Giuseppe Melchiorre Sarto	Luigi Oreglia di Santo Stefano	Luigi Oreglia di Santo Stefano	Luigi Macchi
1878	Pius IX overleden: 7 februari 1878	18-20 februari 1878	61 van 64	Leo XIII Gioacchino Vincenzo Pecci	Luigi Amat di San Filipo e Sorso	Gioacchino Vincenzo Pecci	Prospero Caterini[5]
1846	Gregorius XVI overleden: 1 juni 1846	14-16 juni 1846	50 van 62	Pius IX Giovanni Maria Mastai-Ferretti	Ludovico Micara	Tommaso Riario Sforza	Tommaso Riario Sforza
1830-'31	Pius VIII overleden: 1 december 1830	14 december 1830- 2 februari 1831	45 van 54	Gregorius XVI Bartolommeo Alberto Cappellari	Bartolomeo Pacca	Pietro Francesco Galeffi	Giuseppe Albani
1829	Leo XII overleden: 10 februari 1829	24 februari- 31 maart 1829	50 van 58	Pius VIII Francesco Saverio Castiglioni	Giulio Maria della Somaglia	Pietro Francesco Galeffi	Giuseppe Albani
1823	Pius VII overleden: 20 augustus 1823	2-28 september 1823	49 van 53	Leo XII Annibale della Genga	Giulio Maria della Somaglia	Bartolomeo Pacca	Fabrizio Dionigi Ruffo
1799-1800	Pius VI overleden: 29 augustus 1799	1 december 1799-14 maart 1800	34 van 45	Pius VII Luigi Barnaba Chiaramonti	Giovanni Francesco Albani	Romoaldo Braschi-Onesti	Antonio Maria Doria Pamphilj
1774-'75	Clemens XIV overleden: 22 september 1774	5 oktober 1774-15 februari 1775	44 van 55	Pius VI Giovanni Angelo Conte Braschi	Fabrizio Serbelloni	Carlo Rezzonico	Alessandro Albani
1769	Clemens XIII overleden: 2 februari 1769	15 februari- 19 mei 1769	57 van 57	Clemens XIV Giovanni Vincenzo Antonio Ganganelli	Carlo Alberto Guidobono Cavalchini	Carlo Rezzonico	Alessandro Albani
1758	Benedictus XIV overleden: 3 mei 1758	15 mei- 6 juli 1758	45 van 55	Clemens XIII Carlo della Torre Rezzonico	Raniero d’Elci	Girolamo Colonna di Sciarra	Alessandro Albani
1740	Clemens XII overleden: 6 februari 1740	18 februari-17 augustus 1740	52 van 68	Benedictus XIV Prospero Lorenzo Lambertini	Pietro Ottoboni	Annibale Albani	Lorenzo Altieri
1730	Benedictus XIII overleden: 2 maart 1730	5 maart-12 juli 1730	54 van 65	Clemens XII Lorenzo Corsini	Francesco Barberini	Annibale Albani	?
1724	Innocentius XIII overleden: 7 maart 1724	20 maart 1724-29 mei 1729	54 van 66	Benedictus XIII Pietro Francesco Orsini	Sebastiano Antonio Tanara	Annibale Albani	Benedetto Pamphili
1721	Clemens XI overleden: 19 maart 1721	31 maart 1721-8 mei 1721	56 van 68	Innocentius XIII Michael Angelo Conti	Sebastiano Antonio Tanara	Annibale Albani	Benedetto Pamphili
1700	Innocentius XII overleden: 22 september 1700	9 oktober-23 november 1700	57 van 66	Clemens XI Giovanni Francesco Albani	Emmanuel-Theódose de la Tour d’Auvergne de Bouillon	Giovanni Battista Spinola	Benedetto Pamphili
1691	Alexander VIII overleden: 1 februari 1691	12 februari-12 juli 1691	65 van 70	Innocentius XII Antonio Pignatelli	Alderano Cibo	Paluzzo Paluzzi Altieri degli Albertoni	Urbano Sacchetti
1689	Innocentius XI overleden: 12 augustus 1689	23 augustus-6 oktober 1689	51[6] van 60	Alexander VIII Pietro Vito Ottoboni	Alderano Cibo	Paluzzo Paluzzi Altieri degli Albertoni	Nicolò Acciaiuoli
1676	Clemens X overleden: 22 juli 1676	2 augustus-21 september 1676	63 van 67	Innocentius XI Benedetto Odescalchi	Francesco Barberini	Paluzzo Paluzzi Altieri degli Albertoni	?
1669-'70	Clemens IX overleden: 9 december 1669	20 december 1669-29 april 1670	66 van 70	Clemens X Emilio Altieri	Francesco Barberini	Antonio Barberini	?
1667	Alexander VII overleden: 22 mei 1667	2-20 juni 1667	64 van 70	Clemens IX Giulio Rospigliosi	Francesco Barberini	Antonio Barberini	Rinaldo d'Este
1655	Innocentius X overleden: 7 januari 1655	18 januari- 7 april 1655	66[7] van 69	Alexander VII Fabio Chigi	Carlo de’ Medici	Antonio Barberini	?
1644	Urbanus VIII overleden: 29 juli 1644	9 augustus 1644-15 september 1644	57[8] van 62	Innocentius X Giovanni Battista Pamfili	Marcello Lante della Rovere	Antonio Barberini	?
1623	Gregorius XV overleden: 8 juli 1623	19 juli-6 augustus 1623	55 van 67	Urbanus VIII Maffeo Barberini	Antonio Maria Sauli	Ippolito Aldobrandini[9]	?
1621	Paulus V overleden: 28 januari 1621	8-9 februari 1621	51 van 70	Gregorius XV Alessandro Ludovisi	Antonio Maria Sauli	Ludovico Ludovisi	Andrea Montalto
mei 1605	Leo XI overleden: 27 april 1605	8-29 mei 1605	61 van 67	Paulus V Camillo Borghese	Tolomeo Gallio	Pietro Aldobrandini	?
maart 1605	Clemens VIII overleden: 3 maart 1605	14 maart- 1 april 1605	60 van 69	Leo XI Alessandro Ottaviano de' Medici	Tolomeo Gallio	Pietro Aldobrandini	?
1592	Innocentius IX overleden: 30 december 1591	10-30 januari 1592	54 van 64	Clemens VIII Ippolito Aldobrandini	Alfonso Gesualdo di Conza	Enrico Caetani	Andreas von Österreich
1591	Gregorius XIV overleden: 16 oktober 1591	27-29 oktober 1591	56 van 65	Innocentius IX Giovanni Antonio Facchinetti	Alfonso Gesualdo di Conza	Enrico Caetani	?
okt. 1590	Urbanus VII overleden: 22 september 1590	8 oktober-5 december 1590	53 van 62	Gregorius XIV Niccolò Sfondrati	Giovanni Antonio Serbelloni	Enrico Caetani	?
sept. 1590	Sixtus V overleden: 27 augustus 1590	7-15 september 1590	54 van 67	Urbanus VII Giovanni Battista Castagna	Giovanni Antonio Serbelloni	Enrico Caetani	?
1586: College van Kardinalen omvat maximaal 70 leden (Postquam verus)
1585	Gregorius XIII overleden: 10 april 1585	21-april 1585	42 van 60	Sixtus V Felice Peretti di Montalto	Alexandre Farnese	Filippo Vastavillani	?
1572	Pius V overleden: 1 mei 1572	12-13 mei 1572	53 van 66	Gregorius XIII Ugo Buoncompagni	Giovanni Gerolamo Morone	Luigi Cornaro	Innocenzo del Monte
1565-'66	Pius IV overleden: 9 december 1565	20 december 1565- 7 januari 1566	52 van 70[10]	Pius V Antonio Michele Ghislieri	Francesco Pisani	Vitellozzo Vitelli	Giulio della Rovere
1559	Paulus IV overleden: 18 augustus 1559	5 september-25 december 1559	44 van 57[10]	Pius IV Giovanni Angelo Medici	Rodolfo Pio	Guido Ascanio Sforza di Santa Fiora	Alessandro Farnese
mei 1555	Marcellus II overleden: 1 mei 1555	15-23 mei 1555	56	Paulus IV Giovanni Pietro Carafa	Rodolfo Pio	Guido Ascanio Sforza di Santa Fiora	?
apr. 1555	Julius III overleden: 25 maart 1555	5-9 april 1555	37 van 57	Marcellus II Marcello Cervini	Jean du Bellay	Guido Ascanio Sforza di Santa Fiora	?
1549-'50	Paulus III overleden: 10 november 1549	29 november 1549-7 februari 1550	51 van 54	Julius III Giovanni Maria Ciocchi del Monte	Giovanni Pietro Carafa	Guido Ascanio Sforza di Santa Fiora	Innocenzo Cibo
1534	Clemens VII overleden: 25 september 1534	11-13 oktober 1534	36 van 45	Paulus III Alessandro Farnese	Alessandro Farnese[2] Giovanni Piccolomini sub-deken	Agostino Spinola	Innocenzo Cibo
1523	Adrianus VI overleden: 14 september 1523	1-10 november 1523	32 van 41	Clemens VII Giulio de' Medici	Bernardino López de Carvajal y Sande	Francesco Armellini Pantalassi de' Medici	Marco Cornaro
1521-'22	Leo X overleden: 1 december 1521	27 december 1521-9 januari 1522	39	Adrianus VI Adriaan Floriszoon Boeyens[11]	Bernardino López de Carvajal y Sande	Francesco Armellini Pantalassi de’ Medici	Marco Cornaro
1513	Julius II overleden: 21 februari 1513	4-9 maart 1513	25 van 31[12]	Leo X Giovanni de' Medici	Raffaele Sansoni Riario	Raffaele Sansoni Riario	Federico Sanseverino[13]
okt. 1503	Pius III overleden: 18 oktober 1503	30 oktober 1503[14]	38	Julius II Giuliano della Rovere	Oliviero Carafa	Raffaele Sansoni Riario	Giovanni Colonna
sept. 1503	Alexander VI overleden: 18 augustus 1503	16-22 september 1503	39	Pius III Francesco Todeschini Piccolomini	Oliviero Carafa	Raffaele Sansoni Riario	Raffaele Sansoni Riario
1492	Innocentius VIII overleden: 25 juli 1492	6-11 augustus 1492	23 van 27	Alexander VI Rodrigo de Borja y Borja	Rodrigo de Borja y Borja[2] Oliviero Carafa (subdeken)	Raffaele Sansoni Riario	Francesco Piccolomini
1484	Sixtus IV overleden: 12 augustus 1484	25-29 augustus 1484	25 van 32	Innocentius VIII Giovanni Battista Cibo	Rodrigo de Borja y Borja	Raffaele Sansoni Riario	Francesco Piccolomini
1471	Paulus II overleden: 26 juli 1471	6-9 augustus 1471	18[15] van 25	Sixtus IV Francesco della Rovere	Guillaume d'Estouteville,	?	Rodrigo Borgia
1464	Pius II overleden: 14 augustus 1464	28-30 augustus 1464	19 van 29	Paulus II Pietro Barbo	Bessarion	Ludovico Trevisan	Rodrigo Borgia[16]
1458	Calixtus III overleden: 6 augustus 1458	16-19 augustus 1458	18 van 27	Pius II Enea Silvio Piccolomini	Giorgio Fieschi	Ludovico Trevisan[17]	Prospero Colonna
1454	Nicolaas V overleden: 24 maart 1455	4-8 april 1554	15 van 21	Calixtus III Alfonso Borgia	Giorgio Fieschi	Ludovico Trevisan	Prospero Colonna
1447	Eugenius IV overleden: 23 februari 1447	4-6 maart 1447	18 van 26	Nicolaas V Tommaso Parentucelli	Giovanni Berardi	Ludovico Trevisan	Prospero Colonna
1431	Martinus V overleden: 20 februari 1431	2-3 maart 1431	14 van 18	Eugenius IV Gabriele Condulmaro	Giordano Orsini	?	Alfonso Carillo de Albornoz
1417[18]	Gregorius XII aftreden: 4 juli 1415 overleden: 18 oktober 1417	Concilie van Konstanz 1414-1418 Pauskeuze op 11 november 1417		Martinus V Oddone Colonna	?	?	?
1406	Innocentius VII overleden: 6 november 1406	18-30 november 1406	14 van 18	Gregorius XII Angelo Correr	Angelo Acciaioli	Corrado Carracioli	Landolfo Maramaldo
1404	Bonifatius IX overleden: 1 oktober 1404	10-17 oktober 1404	9 van 12	Innocentius VII Cosimo dei Migliorati	?	Corrado Caraccioli	Ludovico Fieschi[17]
1389	Urbanus VI overleden: 15 oktober 1389	25 oktober-2 november 1389	13 van 16	Bonifatius IX Pietro Tomacelli	Francesco Moricotti Prignani	Marino Bulcani	Tommaso Orsini dei Conti di Manupello
1378	Gregorius XI overleden: 27 maart 1378	7-9 april 1378	16 van 23	Urbanus VI Bartolomeo Prignano	Ange de Grimoard[17] Pietro Corsini subdeken	?	Hugues de Saint-Martial[17]
1370	Urbanus V overleden: 19 december 1370	29-30 december 1370	18 van 20	Gregorius XI Pierre Roger de Beaufort	Guy van Boulogne	?	Pierre Roger de Beaufort[19]
1362	Innocentius VI overleden: 12 september 1352	22-28 september 1361	20 van 22	Urbanus V Guillaume de Grimoald	Élie de Talleyrand-Périgord	?	Guillaume de la Jugie
1352	Clemens VI overleden: 6 december 1352	16-18 december 1352	25 van 26	Innocentius VI Étienne Aubert	Pierre Desprès	?	Bernard de la Tour
1342	Benedictus XII overleden: 25 april 1342	5-7 mei 1342	17 van 19	Clemens VI Pierre Roger	Pierre Desprès	Imbert Dupuis	Raymond Guillaume des Farges
1334	Johannes XXII overleden: 4 december 1334	13-20 december 1334	24	Benedictus XII Jacques Fournier	?	?	?
1314-'16	Clemens V overleden: 20 april 1314	1 mei 1314-7 augustus 1316[20]	24	Johannes XXII Jacques Duèse	Nicolò Albertini	Bérenguer Frédol	Giacomo Colonna
1304-'05	Benedictus XI overleden: 7 juli 1304	10 juli 1304-5 juni 1305	15 van 19	Clemens V Bertrand de Got	Giovanni Boccamazza	Teodorico Ranieri	Matteo Rosso Orsini[21]
1303	Bonifatius VIII overleden: 11 oktober 10-1303	21-22 oktober 1303	18	Benedictus XI Nicolaas Boccasini	Hugh Aycelin	Tommaso d'Ocra	Matteo Rosso Orsini
1294	Celestinus V afgetreden: 13 december 1294 overleden: 19 mei 1296	23-24 december 1294	22 van 22	Bonifatius VIII Benedetto Caetani	?	?	Matteo Rosso Orsini
1292-'94	Nicolaas IV overleden: 4 april 1292	5 april 1292- 5 juli 1294	12[22] van 12	Celestinus V Pietro del Murrone	?	?	Matteo Rosso Orsini
1287-'88	Honorius IV overleden: 3 april 1287	4 april 1287-22 februari 1288	16[23] van 16	Honorius IV Girolamo Masci	Bentivenga da Bentivengi	?	Matteo Rosso Orsini
1285	Nicolaas III overleden: 28 maart 1285	29 maart 1285-2 april 1285	15 van 18	Honorius IV Giacomo Savelli	Ordonho Alvares	?	Giacomo Savelli[19] Goffredo da Alatri
1280-'81	Nicolaas III overleden: 22 augustus 1280	22 september 1280- 22 februari 1281	13 van 14	Nicolaas III Simon de Brion	Ordonho Alvares	?	Giacomo Savelli
1277	Johannes XXI overleden: 20 mei 1277	30 mei-25 november 1277	7 van 8	Nicolaas III Giovanni Gaetano Orsini	Bertrand de Saint-Martin	?	Giovanni Gaetano Orsini[19] Giacomo Savelli
aug. 1276	Adrianus V overleden: 18 augustus 1276[24]	19 augustus-8 september 1276	11[25] van 12	Johannes XXI[26] Petrus Juliani	?	?	Giovanni Gaetano Orsini
jul. 1276	Innocentius V overleden: 22 juni 1276	2-11 juli 1276	13 van 14	Adrianus V Ottobono Fieschi	?	?	?
jan. 1276	Gregorius X overleden: 10 januari 1276	21-22 januari 1276	13 van 15	Innocentius V Pierre de Tarantaise	?	?	Riccardo Annibaldi
1274: Conclaaf als in de huidige vorm: achter gesloten deuren (cum clave= met sleutel) (Ubi Periculum)
1268-1271	Clemens IV overleden: 29 november 1268	? november 1268- 1 september 1271	19 van 20	Gregorius X Tebaldo Visconti	?	?	?
1264-1265	Urbanus IV overleden: 2 oktober 1264	12 oktober 1264- 5 februari 1265	18 van 21	Clemens IV Gui Foucois	?	?	?
1261	Alexander IV overleden: 25 mei 1261	26 mei-29 augustus 1261	8 van 8	Urbanus IV Jacques Pantaléon	?	?	?
1254	Innocentius IV overleden: 7 december 1254	8-12 december 1254	9 van 11	Alexander IV Rinaldo di Jenne	?	?	?

Zie ook

• Lijst van pausen
• Lijst van Camerlengo's van de Rooms-Katholieke Kerk
• Lijst van dekens van het College van Kardinalen

Bronnen, noten en/of referenties

1. Deken en vice deken waren ouder dan 80 en om die reden niet aanwezig tijdens conclaaf. Ondervraging door oudste aanwezige kardinaal-bisschop.
2. Deken gekozen tot paus. Ondervraging door subdeken.
3. Deze situatie was tegen de regels in. Er mochten maximaal 70 kardinalen zijn. Paus Paulus VI veranderde de regelgeving.
4. Ten tijde van het overlijden van paus Pius XII was er géén Camerlengo, waarop het College van Kardinalen in allerijl Benedetto Aloisi Masella tot Camerlengo benoemde.
5. Wegens ziekte van Caterini werd de kroning van Leo XIII uitgevoerd door Teodolfo Mertel
6. Twee kardinalen moesten afhaken wegens ziekte.
7. Pier Luigi Carafa overleed tijdens het conclaaf.
8. Guido Bentivoglio d'Aragona overleed tijdens het conclaaf; twee andere kardinalen moesten wegens ziekte afhaken.
9. Er waren twee kardinalen met de naam Ippolito Aldobrandini. Eén leefde van 1536 tot 1605 en werd de latere paus Clemens VIII. De andere leefde van 1596 tot 1638 en werd de hier bedoelde Camerlengo.
10. Een kardinaal stierf tijdens het conclaaf, twee verlieten het conclaaf voortijdig.
11. Nederlandse paus.
12. 4 kardinalen waren geëxcommuniceerd door paus Julius II.
13. Kroning werd uitgevoerd door Alessandro Farnese, omdat Sanseverino door paus Julius II uit zijn ambt was gezet.
14. Kortste conclaaf uit de geschiedenis: 10 uur.
15. Jacopo Piccolomini-Ammannati arriveerde -één dag te laat- op 7 augustus 1471. Hoewel het tegen de regels is, werd hij toch nog toegelaten tot het conclaaf.
16. Door ziekte van kardinaal Borgia werd de kroning uitgevoerd door Niccolo Fortiguerra
17. Afwezig op conclaaf.
18. Het jaar 1417 was een ingewikkeld jaar: er waren namelijk drie pausen: één legitieme paus -die was afgetreden- en twee tegenpausen. Het Concilie van Konstanz bracht aan deze toestand een einde.
19. Kardinaal-protodiaken gekozen tot paus. Aankondiging en kroning door de dan volgende kardinaal-protodiaken.
20. Langste conclaaf uit de geschiedenis: 829 dagen (2 jaar, 3 maanden en 7 dagen).
21. Verliet conclaaf wegens ziekte.
22. Jean Cholet overleed tijdens het conclaaf.
23. 6 kardinalen overleden tijdens het conclaaf, waaronder de kardinaal-protodiaken.
24. Overleden vóór kroning. Zijn naam was echter wel al publiek gemaakt en derhalve wordt hij meegeteld in de Lijst van Pausen.
25. Riccardo Annibaldi (kardinaal-protodiaken) overleden tijdens het conclaaf.
26. In eerste instantie werd op 5 september 1276 Guillelmus Vicedominus de Vicedominis tot paus gekozen. Hij zou de naam Gregorius XI aannemen, maar overleed enkele uren na zijn verkiezing, nog voor zijn naam publiek was gemaakt. Derhalve wordt hij niet meegeteld in de Lijst van Pausen. Het conclaaf werd daarop hervat.