L'alphabet phonétique ouralien ou ouralique (APO), aussi appelé alphabet phonétique finno-ougrien (en finnois : suomalais-ugrilainen tarkekirjoitus, SUT), est un système de transcription phonétique, fondé sur l’écriture latine, utilisé principalement pour la transcription et la reconstruction de langues ouraliennes. Il est d’abord utilisé sous différentes variantes dans le Journal de la Société finno-ougrienne, empruntant certains symboles à la transcription phonétique de Friedrich Techmer de 1884. Il a été formalisé pour la première fois en 1901 par Eemil Nestor Setälä, linguiste finlandais, dans le journal Finnisch-ugrischen Forschungen.
À la différence de l’alphabet phonétique international (API) qui transcrit les phonèmes et les qualités phonétiques de manière unique et précise, l’APO permet aussi de noter des catégories fonctionnelles. Cette différence empêche parfois de convertir une notation APO en API sans perte d’information. Les symboles de base de l’APO sont fondés sur l’alphabet finnois quand c'est possible, avec des symboles additionnels des écritures cyrillique et grecque, ou avec des petites capitales. Des symboles et des diacritiques spécifiques à l’APO sont aussi utilisés.
En plus des symboles de Setälä ou de Sovijärvi et Seltalo, certains auteurs ont utilisé quelques symboles différents ou des symboles additionnels. Toivo Lehtisalo(fi) a notamment utilisé les petites capitales b barré ‹ ᴃ › et d barré ‹ ᴅ › pour les spirantes bilabiale et dentale semi-voisée[5].
Voyelles
Postérieur
Antérieur
Non arrondi
ị
i̮
i͔
i̭
i i͕
ẹ
ė̮
e̮
e͔
ė
e e͕
ɛ̣
ɛ̮
ɛ
a
a̮
ä
ȧ
ᴉ̑
ə̑
ɐ
a a͕
ə
ᴉ
Arrondi
å = α
α̮
äₒ = α̈
ᴖ ᴖ͕ = ɔ ɔ͕
ᴖ̈ ᴖ͕̈ = ɔ̈ ɔ͕̈
o o
ȯ
ö
ö̭
ω u u͕
u̇
ɯ= u̮
ü = y
ṷ̈
Représentation informatique
L’alphabet phonétique ouralien peut être spécifié à l’aide du suffixe « fonupa » pour un code de langue IETF ; par exemple « chm-fonupa » pour du mari (« chm ») en alphabet phonétique ouralien[6].
(fi) Frans Äimä, « Ehdotuksia muutoksiksi suomalais-ugrilaisten kielten transskriptsioniin », Virittäjä, vol. 36, , p. 377–387 (présentation en ligne)
(fi) Frans Äimä, « Muutamia lisächdotuksia suomalais-ugrilaisten kielten transskriptsioniasiassa », Virittäjä, vol. 37, , p. 258–267 (présentation en ligne)
(fi) Frans Äimä, Yleisen fonetiikan oppikirja (publié par Arvo Sotavalta), Helsinki, Suomalaisen kirjallisuuden seura,
(en) Finlande, Irlande, Norvège ISO/IEC JTC1/SC2/WG2, Uralic Phonetic Alphabet characters for the UCS, (lire en ligne)
(fi) Antti Iivonen, Antti Sovijärvi et Reijo Aulanko, Foneettisen kirjoituksen kehitys ja nykytila: Kansainvälinen foneettinen aakkosto (IPA), Suomalais-ugrilainen tarkekirjoitus (SUT), Helsinki, Helsingin yliopiston, coll. « Helsingin yliopiston fonetiikan laitoksen monisteita » (no 16), (lire en ligne)
(fi) Aulis J. Joki, « Tarkekirjoituksemme yksinkertaistaminen », Virittäjä, vol. 62, no 3, , p. 291–298 (présentation en ligne, lire en ligne)
(de) Eliel Lagercrantz, Lappischer Wortschatz, vol. 1-2, Helsinki, Suomalaisugrilainen seura, coll. « Lexica Societatis Fenno-ugricae » (no 6),
(de) Toivo Lehtisalo, Juraksamojedisches Wörterbuch, Helsinki, Suomalais-Ugrilainen Seura, coll. « Lexica Societatis Fenno-ugricae » (no 13),
(fi) Aarni Penttilä, « Frans Äimä: Yleisen fonetiikan oppikirja », Virittäjä, vol. 42, , p. 395–397 (présentation en ligne)
(fi + hu + de + en) Lauri Posti (dir.) et Terho Itkonen (dir.), FU-transkription yksinkertaistaminen. Az FU-átírás egyszerűsítése. Zur Vereinfachung der FU-Transkription. On simplifying of the FU transcription, Helsinki, coll. « Castrenianumin toimitteita » (no 7),
(de) Eemil Nestor Setälä, Zur Geschichte der Tempus- und Modusstammbildung in den finnisch-ugrischen Sprachen, Helsingfors, (lire en ligne)
(de) Eemil Nestor Setälä, « Zur Geschichte der Tempus- und Modusstammbildung in den finnisch-ugrischen Sprachen », Suomalais-Ugrilaisen Seuran Aikakauskirja = Journal de la Société finno-ougrienne, vol. 2, (lire en ligne)
(de) Eemil Nestor Setälä, « Über die Transskription der finnisch-ugrischen Sprachen », Finnisch-ugrische Forschungen, vol. 1, , p. 15-52 (Archive.org, digi.kansalliskirjasto.fi)
(fi) Arvo Sotavalta, « Ehdotuksia suomalais-ugrilaisen kielitieteellisen transskriptiojärjestelmän kehittämiseksi », Virittäjä, vol. 40, , p. 340–388 (présentation en ligne)
(fi) Antti Sovijärvi et Reino Peltola, Suomalais-ugrilainen tarkekirjoitus, Helsinki, coll. « Helsingin Yliopiston Fonetiikan Laitoksen Julkuaisua / Publicationes Instituti Phonetici Universitatis Helsingiensis » (no 9), (1re éd. 1953) (ISSN0357-5217, lire en ligne)
(en) Kamil Stachowski, « Remarks on the usefulness of different types of transcription, with a particular regard to Turkic comparative studies », Suomalais-Ugrilaisen Seuran Aikakauskirja = Journal de la Société finno-ougrienne, vol. 93, , p. 303–338 (lire en ligne)
(de) Karl Bernhard Wiklund, « Die südläppischen forschugen der Herrn Dr. Ignacz Halász », Journal de la Société finno-ougrienne = Suomalais-Ugrilaisen Seuran Aikakauskirja, vol. 11, no 2, (lire en ligne)
(de) Karl Bernhard Wiklund, Entwurf einer urlappischen lautlehre, vol. 1, (lire en ligne)