Dafydd ap Gruffudd

Dafydd ap Gruffudd
Ganwyd	11 Gorffennaf 1238  Gwynedd
Bu farw	3 Hydref 1283  Amwythig
Dinasyddiaeth	Cymru
Galwedigaeth	teyrn, pendefig
Swydd	tywysog
Tad	Gruffudd ap Llywelyn Fawr
Mam	Senana
Priod	Elizabeth Ferrers
Plant	Owain ap Dafydd, Llywelyn ap Dafydd, Gwladys ferch Dafydd ap Gruffudd, Dafydd Goch
Llinach	Llys Aberffraw

Baner Gwynedd

Roedd Dafydd ap Gruffudd (c. 11 Gorffennaf (?) 1238 – 3 Hydref 1283), Arglwydd Dyffryn Clwyd, yn Dywysog Cymru o Ragfyr 1282 hyd 1283, yn dilyn marwolaeth ei frawd Llywelyn ap Gruffudd. Ef oedd yr olaf o frenhinoedd a thywysogion Gwynedd, er mai ei frawd Llywelyn a gafodd y teitl Ein Llyw Olaf.

Blynyddoedd cynnar

Roedd Dafydd yn fab i Gruffudd ap Llywelyn Fawr a'i wraig Senana, ac felly'n wŷr i Llywelyn Fawr. Y trydydd o bedwar mab oedd Dafydd. Yn 1241 cofnodir iddo ef a'i frawd iau Rhodri gael eu rhoi'n wystlon i'r brenin Harri III o Loegr fel rhan o gytundeb.Yn 1253 cofnodir iddo gael ei alw i dalu gwrogaeth i Harri III.

1255-81

Yn 1255 ymunodd â'i frawd Owain yn erbyn Llywelyn, ond cawsant eu gorchfygu ganddo ym Mrwydr Bryn Derwin. Carcharwyd Dafydd, ond rhyddhaodd Llywelyn ef y flwyddyn ddilynol a'i adfer i'w lys. Yn 1263 ymunodd â Harri III mewn ymgyrch yn erbyn Llywelyn. Wedi i Lywelyn gael ei gydnabod gan Harri fel Tywysog Cymru yn ôl Cytundeb Trefaldwyn yn 1267, adferwyd Dafydd i ffafr Llywelyn eto, ond yn 1274 ymunodd â'r brenin Edward I, brenin Lloegr mewn ymgyrch arall yn erbyn Llywelyn. Priododd ag Elizabeth Ferrers, merch William de Ferrers, Iarll Derby a pherthynas pell i'r brenin.

Rhyfel 1282-83

Roedd Dafydd wedi cael addewid am diroedd yng ngogledd Cymru gan Edward yn dâl am ei gymorth, ond ni chafodd y cyfan a addawyd iddo. Ar Sul y Blodau[1] (21 Mawrth 1282)[2] ymosododd Dafydd ar Benarlâg, gan ddechrau'r rhyfel a roes derfyn ar deyrnas Gwynedd. Roedd i Dafydd ei hun ran amlwg yn y rhyfel, a phan laddwyd Llywelyn mewn ysgarmes yng Nghilmeri ddiwedd y flwyddyn honno cyhoeddwyd Dafydd yn dywysog yn ei le. Nid oedd yr un gefnogaeth i Dafydd ag i Lywelyn, ond llwyddodd i gadw Castell Dolwyddelan am gyfnod. Wedi i'r castell yma syrthio i fyddin Edward ar 18 Ionawr 1283, enciliodd Dafydd i Gastell y Bere, lle bu byddin o dros 3,000 o wŷr yn gwarchae arno. Bu raid i'r garsiwn bychan ildio ar 25 Ebrill[3] ond llwyddodd Dafydd i ddianc i Gastell Dolbadarn, cyn gorfod chwilio am loches yn y mynyddoedd. Ymddengys iddo gael ei fradychu gan rai o'i wyr ei hun, a chymerwyd ef yn garcharor ar lethrau Cader Idris.

Ei ddiwedd

Ar 28 Mehefin 1283 galwodd Edward I senedd i gyfarfod yn Amwythig i farnu Dafydd. Ar 30 Medi dedfrydwyd ef i farwolaeth am deyrnfradwriaeth, oherwydd ei fod wedi torri cytundebau a wnaeth â'r brenin.

Llusgwyd trwy strydoedd yr Amwythig gan geffyl, cyn ei grogi, ei adfywio am ychydig ac yna rhwygwyd ei berfedd allan o'i fol. Taflwyd y perfeddau i'r tân o flaen ei lygad. Torrwyd ei ben i ffwrdd a'i roi ar bigyn yn Nhŵr llundain, yn nesaf at ei frawd Llywelyn. Torrwyd ei gorff yn chwarteri.[4]

Mae rhai yn credu mai ef oedd y cyntaf i ddioddef y math yma o ddienyddiad erchyll yn gosb am deyrnfradwriaeth, a ddaeth yn gyffredin dan gyfraith Lloegr yn y canrifoedd nesaf. Yr enw mwyaf cyffredin ar y gosb yw crogi, diberfeddu a chwarteru. Ni ddefnyddiwyd y gosb hon gan Gymru ar deyrnfradwyr o Loegr erioed.

Tynged yr etifeddion

Gyrrwyd ei ferch Gwladys, i leiandy yn Sixhills, Swydd Lincoln, lle bu farw yn 1336,[5] tra charcharwyd ei feibion bychain Llywelyn ac Owain yng Nghastell Bryste. Cawsant yr un driniaeth ag etifeddion Llywelyn Ein Llyw Olaf felly, gyda'r bwriad gan Edward I o ddileu Teulu Gwynedd am byth. Yn ôl rhai o'r achau Cymreig, goroesodd ei fab perth a llwyn, Dafydd Goch, a bu ei ddisgynyddion yn byw yn Nant Conwy am sawl cenhedlaeth.

Llywelyn Fawr 1173-1240

Gruffudd ap Llywelyn Fawr 1200-1244

Dafydd ap Llywelyn 1215-1246

Owain Goch ap Gruffydd d. 1282

Llywelyn ap Gruffudd (Llywelyn yr Ail) 1223-1282

Dafydd ap Gruffydd 1238-1283

Rhodri ap Gruffudd 1230-1315

Y Dywysoges Gwenllian 1282-1337

Llywelyn ap Dafydd 1267-1287

Owain ap Dafydd 1265-1325

Gwladys (m. 1336 yn Sixhills)

Tomas ap Rhodri 1300-1363

Owain Lawgoch 1330-1378

Llyfryddiaeth

• John Davies, Hanes Cymru (Llundain, 1990)
• Ralph Maud, Dafydd Tywysog Olaf Cymru ('Cofiwn', 1983). Cyfieithiad o'r erthygl Saesneg a gyhoeddywd yn Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, 1968.
• J. Beverly Smith, Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru (Caerdydd, 1986)

Cyfeiriadau

1. [1]Y Bywgraffiadur Cymreig Arlein; adalwyd 21 Mawrth 2016
2. Gwyddoniadur Cymru, tud. 261; Gwasg Prifysgol Cymru (2008)
3. Davies, John (2007). Hanes Cymru. Penguin History. t. 148. ISBN 9780140284768.
4. Long, Tony. "Oct. 3, 1283: As Bad Deaths Go, It's Hard to Top This". Wired (yn Saesneg). ISSN 1059-1028. Cyrchwyd 2022-05-27.
5. Princes of Gwynedd Archifwyd 2013-06-13 yn y Peiriant Wayback, princesofgwynedd.com. Adalwyd 2014.

O'i flaen : Llywelyn ap Gruffydd

Tywysogion Gwynedd Tywysog Cymru

Olynydd : Diddymwyd y teitlau brodorol. Dechrewyd deitl anfrodorol Saesnig "Tywysog Cymru"