Kilogramm xalıqara etalonı Massa (borınğı yunança qamır kisäge ) - skalär fizik zurlıq, fizikanıñ iñ möhim zurlıqlarınıñ berse. Başta fizik obyektta matdä miqdarın taswirlağan, quyılğan köçk ä qarşılıq kürsätü säläte - inertlıq , häm gravitatsiä üzlege - awırlıq massağa bäyle bula.
Massa üzlekläre Zamança fizikada "matdä miqdarı" energiä häm impuls töşençäläre belän bäyle, häm massa - tınıçlıq energiäsenä tigez.
Tabiğättä massa berniçä yullar belän kürsätelä:
Passiv gravitatsion massa - tışqı gravitatsion qır belän cisemneñ tä'sir iteşüe köçe zurlığın kürsätä.Aktiv gravitatsion massa - cisem buldırğan gravitatsion qır zurlığın kürsätäİnertlıq massa - cisem inertlığı däräcäsen kürsätä, Nyutonnıñ ikençe qanunında qullanılaKüp täcribälärdä gravitatsion häm inertlıq massalar tigezlege 10−13 tögällege belän isbatlanğan.
Klassik mexanikada tulı massa - sistema öleşläre massaları summasına tigez.
Gravitatsiä qırındağı küreneşlär - turı kilüçe inertlıq köçlär qırındağı küreneşlärgä tiñ bula.
Gravitatsion massa - cisemnär üzara gravitatsiä tä'sir iteşüe däräcäse bulıp tora.
İnertlıq massa - cisemnär dinamik üzleklären taswirlıy.
Taswir
Nul' häm uñay massalı cisemnär 4-impulsları Klassik mexanikada massa - additiv, invariant zurlığı.
Maxsus çağıştırmalılıq teoriäsend ä - additivsız, invariant zurlığı häm tübändägeçä bilgelänä:
m
2
=
E
2
c
4
−
p
2
c
2
{\displaystyle m^{2}={\frac {E^{2}}{c^{4}}}-{\frac {\mathbf {p} ^{2}}{c^{2}}}}
E - tulı energiä, p - impuls, c - yaqtılıq tizlege
Telägän qaysı metrikada:
m
2
=
1
c
2
g
i
k
p
i
p
k
.
{\displaystyle m^{2}={1 \over c^{2}}g_{ik}p^{i}p^{k}.}
g
i
k
{\displaystyle g_{ik}}
p
i
{\displaystyle p^{i}}
Tınıçlıq massası:
m
=
E
0
c
2
{\displaystyle m={\tfrac {E_{0}}{c^{2}}}}
Qayber ülçäw sistemasında yaqtılıq tizlege 1 - gä tigez, şuña kürä:
Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse :
m
=
p
i
2
=
E
2
−
p
2
{\displaystyle m={\sqrt {p_{i}^{2}}}={\sqrt {E^{2}-\mathbf {p} ^{2}}}}
Ğomumi çağıştırmalılıq teoriäse :
m
=
g
i
k
p
i
p
k
{\displaystyle m={\sqrt {g_{ik}p^{i}p^{k}}}}
Foton (häm uydırma graviton ) tınıçlıq massası nul'gä tigez, alar här xisap sistemasında yaqtılıq tizlege belän xäräkät itä.
Ülçäw berämlege: Sİ - kg, SGS - gramm.
Джеммер, Макс Понятие массы в классической и современной физике. — М.: Прогресс, 1967.
Переиздание: Едиториал УРСС, 2003, ISBN 5-354-00363-6 .
Окунь Л. Б. Понятие массы (Масса, энергия, относительность) Успехи физических наук, № 158 (1989)
Окунь Л. Б. О письме Р. И. Храпко «Что есть масса?». Успехи физических наук, № 170, с.1366 (2000)
L. B. Okun On the concepts of vacuum and mass and the search for higgs (англ.) // Modern Physics Letters A. — 2012. — Vol. 27. — P. 1230041. — DOI:10.1142/S0217732312300418 — arΧiv: 1212.1031
Спасский Б. И.. История физики. М., «Высшая школа», 1977. Том 1, часть 1-я.
Gordon Kane. The Mysteries of Mass. // Scientific American. June 27, 2005. [
