Пуштуннар

Пуштуннар
Үз аталышы	پښتون‎ , паштун, пәхтүн
гомуми сан	53 000 000[1]
яшәү җире	Пакьстан: 28 млн Әфганстан: 13 млн БГӘ: 315 мең Иран: 110 мең
Теле	Пушту теле, Урду теле, Дари теле
Дине	Ислам (сөнни)
Кардәш халыклары:	памирлылар
Килеп чыгуы	Бахтәр
Пуштуннар Викиҗыентыкта

Пуштун төньяк Пакьстаннан

Пуштуннар, паштуннар, пәхтүннәр (пушту پښتون‎ көнб. [paʂtun], көнч. [paxtun], фарсы پختون‎ [pæχtun], урду پٹھان, һинди पठान paṭhān [pəʈʰaːn]) яки әфгани (фарсы افغانی‎ [æfʁɒːniː]) — Әфганстанның көньягында һәм Пакьстанның төньяк-көнбатышында яшәүче иран телле халык.

Әфган, Василий Верещагин рәсеме, 1868

Көнчыгыш иран төркемендәге пашто телендә сөйләшә, күчмә гореф-гадәтләргә (номадизмга), Пуштунвалай намус кодексына һәм киң тармакланган ыруг-кабиләләр төзелешенә хас булган халык.

Пуштунннар халкының саны төгәл билгесез, чөнки сугышлардан соң, 1979 елдан бирле җан исәбен алу үткәрелми. Ләкин пуштуннарның якынча саны 42 млн. кеше дип бәяләнә, аларның нибары 30% Әфганстанда тора, анда алар илнең өстен этносы булып тора.

Пушту теле

Пушту теле - фарсы теленнән соң иң зур көнчыгыш иран теле, анда шактый күп сөйләмнәр бар.

Пуштуннар - ыруг-кабиләләр төзелешенә хас булган дөньяның иң зур халкы: якынча 60 зур кабилә 400 ыругка бүленә. Пуштун кабиләсе - кавем (قوم/کوم) дип атала.

Атама

Беренче караш буенча пуштун яки пахтун атамасы борынгы иран телендә *parswāna- "parsū халкының кешесе" дигән сүз.

Икенче караш буенча пуштун борынгы юнан телендә пакти яки пакту (юнанча Πάκτυες) сүзеннән чыккан, аларны Һеродот телгә алган. Пактһа халкы БЭК 1700-1100 елда язылган "Ригведа" борынгы һинд әдәби һәйкәлендә телгә алынган. Бу караш нигезендә Әфганстанда ике виләят Пактия һәм Пактика дип аталган.

Индо-ариләр телендә пуштуннар патан дип йөртелгән.

VI гасырдан фарсылар пуштуннарны әфгани (افغانی‎ [æfʁɒːniː]) дип йөртәләр, шуннан Әфганстан атамасы чыккан.

Чыгышы

Пуштун этносының чыгашы төгәл билгесез. Ләкин өстен булган караш буенча пуштуннарның тамырлары борынгы Бахтәрдән чыккан, шуңа күрә әфганнәр ариләр чыгышына ия ихтимал. Ләкин әфган сүзе - avagāṇa һәм аśvaka - борынгы камбоҗалар (бер һинд кабиләсе) атамасына охшашлыгы сәбәпле әлеге кавем белән бәйлиләр.

Пашто теле Памир телләренә охшаш, шуңа күрә индо-ариләр чыгышы да исәпкә алырга кирәк.

Әлбәттә, соңрак әлеге төбәккә күп кенә төрле күчмә халыклар күчеп килгәннәр: саклар, тохар-кушан, эфталитлар, төрки халыклар һ.б., алар да өлешчә кушылганнар.

Бер караш буенча борынгы болгарлар - заманча татарларның бабаларының берсе - нәкъ Бахтәрдән килгән, шулай итеп бу караш буенча пуштуннар да татарларга кардәш халык булып чыга. Ләкин Балһара патшалыгы нигезендәге карашны рәсми тарих әлегә кабул итми.

Сылтамалар

• Studies of the Pashtun family 2006 елның 15 июнь көнендә архивланган.
• Afghan Women’s Network 2016 елның 17 октябрь көнендә архивланган.
• A Nation Displaced: The world’s largest refugee population 2006 елның 28 июнь көнендә архивланган.
• Ethnologue Pashto
• Pathan/Pashtun population geographic distribution and statistics 2007 елның 15 октябрь көнендә архивланган.
• UNHCR «BETRAYED AND ABANDONED» AFGHAN REFUGEES: HUMAN RIGHTS REPORT 2023 елның 4 апрель көнендә архивланган.
• Afghan refugees in Iran 2006 елның 2 октябрь көнендә архивланган.

Искәрмәләр

1. http://webarchive.loc.gov/all/20200517105822/https://unstats.un.org/unsd/undataforum/hybrid-census-to-generate-spatially-disaggregated-population-estimates/