Протерозой

Протерозой
ХФӘ билгесе	/ˌproʊtərəˈzoʊɪk/
Әүвәлгесе	архей[1]
Киләсе	фанерозой^[d][1]
Башлану вакыты	Ошибка Lua в Модуль:RomanNumber на строке 10: assertion failed!.
Тәмамла(н)у вакыты	538800 тысячелетие до н. э.[1]
Төс (уналтылы триплет)	F73563[2]
Протерозой Викиҗыентыкта

Протерозой эоны, Протерозой (бор. грек. πρότερος «беренче, өлкән» + ζωή «тормыш») — 2500 елдан 538,8 ± 0,2 миллион ел элек булган чорны үз эченә алган геологик эон. Ул Архейдан соң килә һәм Фанерозой белән алмашына. алыштырылды. Җир тарихындагы иң озын эон, 1961 миллион ел дәвам итә.

Протерозой бозлыклары һәм Эдиакар диңгезендәге тереклек

Протерозой строматолитлары

Протерозой биосферада, атмосферада һәм литосферада булган зур үзгәрешләр белән аерылып тора. Архейда атмосферада ирекле кислород булмый диярлек, ә Протерозой башында (2460 миллион ел элек) Зур кислород афәте булган, нәтиҗәдә атмосферада кислород проценты 2 % ка (ягъни хәзерге дәрәҗәнең 10 %ына)[3] арткан. Бу үсеш Җир тарихында төрлләрнең беренче массалы юкка чыгуы белән тәмамлана, чөнки ул вакытта бөтен тереклек әле анаэроб булган (ягъни кислородсыз шартларда яшәгән)[4] . Бу катастрофаның тагын бер нәтиҗәсе — якынча 300 миллион ел дәвам иткән һәм планета тарихында иң озын булган Гурон бозлыгы .[5][6] . Якынча 2,1 миллиард ел элек беренче эукариотлар барлыкка килгән, шул исәптән күп күзәнәклеләр (Францвиль биотасы)[7] .

Якынча 2100—1800 миллион ел элек атмосфераның кислород белән туенуы тәмамлана, бетте, һәм планета үзе якынча миллиард ел дәвамында тектоника һәм климат тотрыклылыгында кала. Бу чор (1800- ~ 800 миллион ел элек) Ялыктрыргыч миллиард дип атала . Нәкъ шул вакытта беренче суүсемнәр (мәсәлән, кызыл суүсемнәр), шулай ук мейоз һәм җенси үрчү барлыкка килә. Якынча 1 миллиард ел элек беренче гөмбәләр[8], һәм бераз соңрак (якынча 665 миллион ел элек) беренче хайваннар барлыкка килгән . 850 миллион ел элек неопротерозой кислород вакыйгасы башланган, аннары 717 миллион ел элек Стерт, аннары Мариноан бозлык чорлары уза. Бозлык экваторга кадәр җитә, шуңа күрә бу чор «Кар шары» дип атала . Протерозойның соңгы чоры, эдиакар вакытында фәнгә билгеле беренче күп күзәнәкле хайваннар — Эдиакар биотасы барлыкка килә .

Периодизация

Протерозой 3 чорга бүленә:

• Палеопротерозой ;
• Мезопротерозой ;
• Неопротерозой .

Россия шкаласында

Рәсәй стратиграфик шкаласында Протерозой шулай ук бар, ләкин ул эон түгел, ә акрон — югары дивизия (Архей кебек үк). Протерозой ике эонга бүленә: Түбән Протерозой яки Карелий (2500—1650 миллион ел элек) һәм Югары Протерозой (1650 елдан 535 миллион ел элек). Карелий эоны ике чорга бүленә (миллион елларда): Түбән Карелий (2500—2100) һәм Югары Карелий (2100—1650). Югары Протерозой Рифей чорын үз эченә ала (1650—600 миллион ел элек), ул субэон статусына ия һәм өч чорга бүленгән. Протерозой чоры Венд чоры белән тәмамлана (600—535 миллион ел элек)[9] .

• Протерозой Рәсәйнең стратиграфик шкаласында
• 

Иң мөһим вакыйгалар

• Палеопротерозойда кислород афәте, озон катламы барлыкка килү була. Протерозой башланып 600 млн ел узганнан соң, 2 млрд ел элек, һавада кислород күләме "Пастер ноктасы"на җиткән дип исәпләнә — бу аның хәзерге күләменең 1 % тәшкил итә. Галимнәр фикеренчә, бу күләм бер күзәнәкле аэроб организмнарның тотрыклы яшәешен тәэмин итү өчен җитәрлек. Ләкин хәзер дәлилләнгәнчә, инде 2,4 млрд ел элек атмосыерада кислород күләме хәзергенең 10 % дәрәҗәсенә җитә һәм кислород афәте була.[10].
• Дөнья океанының бүгенге күләме формалашу[11].
• Җир тарихындагы иң озакка чорынган Гурон бозлык чоры (2,4—2,1 млрд ел элек); неопротерозойда берничә зур бозлык чоры.
• Кү пкүзәнәкле организмнар барлыкка килү: болытлар, гөмбәләр.
• Прокариотлар (бактерияләр һәм коры җирдә, өлешчә су басу урыннарында минерал кисәкчекләре арасындагы су плёнкаларында яшәгән суүсемнәр) яшәеше нәтиҗәсе — туфрак ясалу.

Кар шары

Табигый эволюция нәтиҗәсендә Кояш бирә торган яктылык архейда һәм протерозойда көннән-көн күбәя, Кояшның яктылыгымиллиард ел саен 6 % ка арта. Ләкин Җир җылынмый. Киресенчә, геологик язма шуны күрсәтә: Протерозой башында Җир шактый суына. Көньяк Африка Республикасында табылган бозлык чыганаклары 2,2 миллиард ел элеккеге чорга карый, һәм палеомагнит үлчәүләр аларның экватор янында урнашканын күрсәтә. Шулай итеп, Гурон дип аталган бозлык глобаль булырга мөмкин. Протерозой бозлык чорлары шулкадәр каты булган ки, планета полюслардан экваторга кадәр туңган, дип исәпли галимнәр. Бу гипотеза Кар шары дип атала [21] .

2,3 миллиард ел элеккеге бозлык чоры атмосферада кислород концентрациясенең артуы аркасында булырга мөмкин, бу метанның кимүенә китерә (_CH4). Метан — көчле парник газы, ләкин кислород белән реакциядә ул азрак көчкә ия парник газы <sub id="mwiA">CO2</sub>барлыкка китерә. Атмосферада ирекле кислород барлыкка килгәч, метан концентрациясе кискен төшкән булырга мөмкин, бу парник эффектының кимүенә һәм суытуга китерә.

Ялыктыргыч миллиард

1,8 — 0,72 миллиард ел элек булган чор тектоника һәм климат тотрыклылыгы, атмосферада кислородның түбән дәрәҗәсе һәм тере организмнарның бик әкрен эволюциясе белән аерылып тора.

Ялыктыргыч миллиард Палеопротерозойның Статерий чорын, бөтен Мезопротерозойны һәм Неопротерозойның Тоний чорын үз эченә ала.

Исем

Эозой, Эозой чоры (бор. грек. ἕως — «таң», Эозой — «тормыш таңы») — 1865 елда немец геологы, Фрайберг тау академиясе профессоры Бернгард Котта (1808—1879) «Безнең заман геологияе» китабында тәкъдим иткән искергән термин[12] . Джон Доусон тарафыннан барлык кембрийгачаформацияләрне, нигездә протерозойны тасвирлау өчен кулланыла,[13] . «Протерозой» термины үзе 1888 елда Э. Эммонс тарафыннан кертелә .

Файдалы казылмалар

Иртә Протерозой тимер рудасы туплану вакыты булган (мәсәлән, Кривой Рог, Курск Магнит Аномалиясе).

Шул ук вакытта Африканың көньягында алтын-уран-пирит конгломератлары барлыкка килгән.

Соң Протерозой тимер рудалары (мәсәлән, Урал), бакыр-полиметал рудалар (мәсәлән, Австралия), шулай ук уран, кобальт, бакыр, кургаш рудалары белән билгеле.

Искәрмәләр

1. Cohen K. M., Gibbard P., Fan J. International Chronostratigraphic Chart 2024/12 — Международная комиссия по стратиграфии, 2024.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q402104https://wikidata.org/wiki/Track:Q63456514https://wikidata.org/wiki/Track:Q1740096https://wikidata.org/wiki/Track:Q57807895https://wikidata.org/wiki/Track:Q131615085
2. https://stratigraphy.org/ICSchart/CGMW_ICS_colour_codes.xlsx
3. (6 February 2017) «Timing and tempo of the Great Oxidation Event» (en). Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 114 (8): 1811–1816. DOI:10.1073/pnas.1608824114. ISSN 0027-8424. PMID 28167763.
4. Poisoned Planet (2014-07-28).
5. . pp. 1–8. doi:10.1007/978-3-642-27833-4_742-4. 
6. (2005) «The Paleoproterozoic snowball Earth: A climate disaster triggered by the evolution of oxygenic photosynthesis». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 102 (32): 11131–11136. DOI:10.1073/pnas.0504878102. PMID 16061801.
7. (2013-01-29) «Evolution of multicellularity coincided with increased diversification of cyanobacteria and the Great Oxidation Event». Proceedings of the National Academy of Sciences 110 (5): 1791–1796. DOI:10.1073/pnas.1209927110. PMID 23319632.
8. Timmer, John (2019-05-22). Billion-year-old fossils may be early fungus. Ars Technica. әлеге чыганактан 2019-05-23 архивланды. 2019-05-23 тикшерелгән.
9. Общая стратиграфическая (геохронологическая) шкала(үле сылтама)Калып:Недоступная ссылка
10. Федонкин М. А. {{{башлык}}} // Отв. редактор Пыстин А. М. Проблемы геологии и минералогии : сборник. — "Геопринт". — С. 331—350. — ISBN 5-98491-018-7. Архивировано из первоисточника 30 сентябрь 2011.
11. История атмосферы и гидросферы. әлеге чыганактан 2011-02-08 архивланды. 2010-10-29 тикшерелгән.
12. Котта, Бернгард // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.
13. ЭОЗОЙСКАЯ ГРУППА, ЭОЗОЙ. әлеге чыганактан 2008-10-30 архивланды. 2009-03-14 тикшерелгән.

Әдәбият

• Иорданский Н. Н. Развитие жизни на земле. — М.: "Просвещение", 1981.
• Короновский Н. В., Хаин В. Е., Ясаманов Н. А. Историческая геология: Учебник. — М.: "Академия", 2006.
• Ушаков С. А., Ясаманов Н. А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: "Мысль", 1984.
• Ясаманов Н. А. Популярная палеогеография. — М.: "Мысль", 1985.
• Ясаманов Н. А. Древние климаты Земли. — Л.: "Гидрометеоиздат", 1985.
• J.I. Lunine. Earth: Evolution of a Habitable World. — Cambridge: Cambridge University Press, 1999. — ISBN 0-521-64423-2.

Сылтамалар

• Протерозой
• Протерозой

Моны да карагыз

• Архей
• Палеозой
• Кайнозой