Миссисипи (елга)

Миссисипи
ингл. Mississippi River
Су агымы башы	Айтаска^[d][1]
Кушыла:	Мексика култыгы
Кушылдыгы	Блэк-Ривер^[d], Арканзас^[d], Огайо^[d], Сен-Круа^[d], Висконсин^[d], Рок-Ривер^[d], Иллинойс^[d], Каскаския^[d], Миннесота^[d], Де-Мойн^[d], Уайт-Ривер^[d], Apple River^[d], Биг-Мадди^[d], Сент-Фрэнсис^[d], Язу^[d], Big Black River^[d], Макуокета (река)^[d], Wolf River^[d], Rice Creek^[d], Айова^[d], Терки^[d], Loosahatchie River^[d], Meramec River^[d], Wapsipinicon River^[d], Chippewa River^[d], River des Peres^[d], Байу-Пьер^[d], Catfish Creek^[d], Crow River^[d], Duck Creek^[d], Hatchie River^[d], Henderson Creek^[d], Little Maquoketa River^[d], Marys River^[d], Obion River^[d], Prairie River^[d], Rum River^[d], Rush River^[d], Salt River^[d], Schoolcraft River^[d], Skunk River^[d], Swan River^[d], Swan River^[d], Trempealeau River^[d], Turtle River^[d], Upper Iowa River^[d], Vermillion River^[d], Wind River^[d], Yellow River^[d], Village Creek^[d], Brazeau Creek^[d], Cinque Hommes Creek^[d], Nokasippi River^[d], Apple Creek^[d], Coles Creek^[d], River aux Vases^[d], Minnehaha Creek^[d], Fox River^[d], Bassett Creek^[d], Sucker^[d] һәм Миссури^[d]
Елгадагы сулык	Айтаска^[d], Lake Bemidji^[d], Cass Lake^[d], Lake Winnibigoshish^[d], Lake Pepin^[d], Lake Onalaska^[d] һәм Lake Winneshiek^[d]
Су җыю бассейны	бассейн Миссисипи^[d]
Объектның бассейны илләре	Америка Кушма Штатлары һәм Канада
Су чыгымы	12 743 м³/с
Бассейн мәйданы	2 981 000 км²
Дөнья кисәге	Төньяк Америка
Дәүләт	Америка Кушма Штатлары
Административ-территориаль берәмлек	Америка Кушма Штатлары
Сәгать поясы	CDT^[d]
Озынлык	3766 ± 1 km[2][3]
Бассейн категориясе	^[d]
Миссисипи Викиҗыентыкта

һәм

Миссисипи (ингл. Mississippi, МФА: [ˌmɪsəˈsɪpi]; оджибве телендә misi-ziibi или gichi-ziibi — «зур елга») — АКШ-тагы елга, дөньядагы иң зур елгаларның берсе. Миссисипи — Төньяк Америкада иң эре елгалар системасының төп елгасы[4][5]. Ул Америка Кушма Штатлары биләмәсендә генә ага, шулай да аның су бассейны Канадада да таралу алган. Миссисипиның башы дип Николетт-Крик инеше дә, Айтаска күле дә исәпләнә (ул бу күлгә коя)[6].

Чыганагы Миннесота штатында диңгез биеклеге дәрәҗәсеннән 530 м биеклектә урнашкан. Елга күберәк көньякка таба ага һәм озынлыгы 3770[5] чакрымга җитә, Мексика култыгында киң дельта ясап коя. 10 штат биләмәсе буенча агып үтә. Бассейны 31 штатны эченә ала. Ул дөньядагы иң зур елгалардан дүртенче урында, тулы сулылыгы буенча тугызынчы урында тора.

Миссисипи Висконсин, Айова, Иллинойс, Миссури, Кентукки, Теннесси, Арканзас, Миссисипи һәм Луизиана штатларының чигеннән яки бу штатлар аша агып үтә.

Индеецлар Миссисипи һәм аның кушылдыклары ярларында борыннан яшәгән. Аларның күбесе аучы һәм җыючы булган, әммә курган төзүче дип аталган кайберләре үскән авыл хуҗалыгы общиналары оештырган. 1500-нче елларда европалыларның килүе аборигеннарның баштагы яшәү рәвешен мәңгегә үзгәртә. Башта елга Яңа Испания һәм Яңа Франция, шулай ук иртә Кушма Штатларының чикләрен булдырып, киртә ролен үти, ә соңыннан мөһим транспорт үзәге һәм юл була. XIX гасырда, Ачыктан-ачык алдан билгеләнгәнлек идеясе апофеозы вакытында Миссисипи һәм аның кайбер көнбатыш кушылдыклары, башлыча Миссури, Кушма Штатларының көнбатышка экспансия юлы булып хезмәт итә.

Ләм утырмаларының калын катламы белән капланган елга үзәне АКШ-ның иң уңышлы төбәкләренең берсе булып тора, бу Миссисипи легендар пароходлар эрасы үсешенә булышлык итә. АКШ-та ватандашлар сугышы вакытында Союз көчләре тарафыннан елганы басып алу елганың сәүдә һәм транспорт юлы буларак мөһимлеге аркасында каршылыкларда борылыш ноктасы булып тора. Калаларның үсеше һәм җилсезлек зур кораб һәм баржаларның барлыкка килүе белән, XX гасыр башында дамбалар, буалар, шлюзлар һәм башка табигать корылмалар төзү буенча масштаблы гидротехник эшләр башлана.

Миссисипи бассейнының хәзерге үсеше бер ничә рәт экология проблемаларына алып килә: иң зуры булып елганың авыл хуҗалыгы калдыклары белән пычрануы тора, бу Мексика култыгын "үлем зонасы"на китерә. Соңгы елларда елга дельтасында Миссисипинең Атчафалая тармагына һичтуктаусыз күчеше билгеләнә, бу Яңа Орлеан кебек дельтада портлар өчен һәлакәтле элемтәләргә китерүе мөмкин. Дренажлар һәм буалар системасы бу процесны тоткарларга мөмкинлек бирә, әммә туфрак катламының агуы һәм эрозия аркасында үсеш елдан-ел арта.

Кушылдыклары һәм күлләре

Огайо елгасының Миссисипига кушылуы, Иллинойс штаты

Иң озын кушылдыгы — Миссури. Миссури АКШ-тагы иң озын елга, ул өч елга кушылганнан (Джефферсон, Мадисон һәм Галлатин) барлыкка килгән. Иртеш белән беррәттән Миссури дөньяда иң зур кушылдык елга исәпләнә. Джефферсон һәм Миссури белән бергә кушып алганда, Миссисипи Төньяк Америкада иң зур елгалар системасын тәшкил итә. Башланган урыны Джефферсоннан алып койганчы урынына хәтле — 6300 километр озынлыкта.

Арканзас елгасы озынлыгы буенча кушылдыклары арасында икенче урында тора. Иң тулы сулы кушылдыгы булып Огайо исәпләнә. Иң зур кушылдыклары булып Иллинойс (сул кушылдык), Де-Мойн, Ред-Ривер (уң кушылдык) исәпләнә.

Миннесота штаты Гранд-Рапидс каласыннан ерак түгел Уиннибигошиш күле бар. Күлнең киңлеге 11 километргача җитә. Оналаска күлен дә әйтеп китергә кирәк. Бу күл Висконсин штаты Да-Кроссадан ерак түгел, киңлеге 6,4 км. Шулай ук Пепин күленең киңлеге — 3,2 км. Беренче иксе күл буларак та, сусаклагыч буларак та билгеле.

Физик география

Миссисипиның урнашу географиясе елга агу процесы, елга үзәне, курсы һәм урнашу турында мәгълүматләрне үз эченә ала.

Елганың бүленүе

Миссисипины ике зур участокка бүлү кабул ителгән: Югары Миссисипи һәм Түбән Миссисипи[7]. Аерылу чиге Иллинойс штатындагы Каирда урнашкан, анда Миссисипи елгасына диңгез биеклеге дәрәҗәсеннән якынча 100 м биеклектә Огайо елгасы коя[8]. Югары Миссисипи 47°N алып 37°N кадәр киңлекләрдә ята[9], түбән 37°N алып 29°N чаклы урнаша[8].

Айтаска күлендә Миссисипи елгасының башы

Югары Миссисипи өч өлешкә бүленә: башы, 793 км; Сейнт-Энтони-Фолс чыганагы, Миннеаполис һәм Сент-Луис күлләре арасында берничә ясалма күл, Миссури штаты, 1069 км, урта Миссисипига кадәр 310 км, елганың бөтен калган өлеше Сент-Луиста Миссури елгасы койганчыга чаклы.

Гадәттәгечә, Миссисипи чыганагы, Айтаска күле үзе берничә чишмә белән тукланса да, Айтаска күлендә дип санала.

Сент-Антони шарлавыгы

Айтаска күленнән Миссисипи башта төньякка ага, әммә тиздән көнчыгышка борыла һәм, Касс күле һәм башка күп күлләр аша агып, төрле юнәлешләргә борыла, ә аннары көньякка юнәлә. Югары Миссисипи баткак, күп күлләр белән капланган урында, ташлы сикәлтәләр һәм гөрелдәвекләр үзәнендә ага. Миннеаполиста Миссисипи Сент-Антони шарлавыгы урнашкан, элек аннан елга буйлап судоходство башланган. Аннары көньякка карый, Сент-Пол каласы янында Миссисипи матур Пепин күле аша ага.

Югары Миссисипи бассейны 5 үзе экологик районны, 3 биомны һәм 3 физик-географик өлкәне үз эченә ала (билгеле геоморфологик типтагы өлкәне): Лаврентий калкулыгын, Үзәк уйсулыкны һәм Озарк платосын[9]. Югары Миссисипи территориясе 9 мең ел элек ук яшәү өчен яраклы булган. Бу урынның беренче тикшеренүчеләре французлар Луис Джульетта һәм Жак Маркет була, алар бирегә 1673 елда килә[9].

Түбән Миссисипи

Түбән Миссисипи бассейны мәйданы кушылдыклары белән бергә якынча 880 мең квадрат километр тәшкил итә[8]. Түбән Миссисипи территориясе 16 мең ел элек ук яшәү өчен яраклы булган. Өлкәнең беренче тикшеренүчесе испан конкистадоры Эрнандо де Сото була. Түбән Миссисипи бассейны 3 физик-географик өлкәне үз эченә ала: Яр буе тигезлеген, Уошито районын һәм Озарк платосын[8].

Бассейн

Миссисипи бассейны картасы

Миссисипи дөньяда иң зур елга бассейннарының берсе. Аның мәйданы якынча 3,27 млн км2 тәшкил итә, бу дөньяда зурлыгы буенча Амазонка һәм Конгодан кала өченче күрсәткеч булып тора[8]. Миссисипи Каялы таулар һәм Аппалач таулары системасы арасындагы киңлекнең күп өлешеннән су җыя. Су агымы юлы Айтаска күлендәге чыганагыннан алып Мексика култыгына кадәр якынча 90 көнлек[10].

Елганы европалыларның ачуы

Миссисипи ярларына җиткән беренче европалы булып испан Эрнандо де Сото тора (1541 год), башка фаразлар да бар. 1681—1682 елларда беренче булып Робер де ла Саль елга аша йөзә. 1518 яки 1519 елда дельтага Алонсо Альварес Пинеданың испан экспедициясе кораблары керә, 1528 елның октябрь азагында Миссисипи дельтасын Панфилов Нарваэсның икенче испан экспедициясе чыга, ул, берничә юлдашы кебек суда батып үлә[11]. Испаннар елганы «Изге Рух елгасы» (исп. Río del Espíritu Santo дип атый; кем бу исемне кушкан — де Сото яки аннан алда килүчеләр, ачык билгеле түгел.

XVII гасырда елганы француз сәяхәтчеләре тикшерә башлый. 1682 елда Миссисипинең бөтен уйсулыгы Франция биләмәсе дип игълан ителә һәм француз короле Луи XIV хөрмәтенә Луизиана дип атала. 1718 елда тамагыннан 160 километр еракта Яңа Орлеанга нигез салына. 1763 елгы Париж килешүе буенча Миссисипиның тамагыннан көнчыгышка карый торган җирләр Бөек Британиягә, ә көнбатышка карый торган җирләр — Испанияга бирелә. 1800 елда Франция Испан Луизианасын сатып ала, 1803 елда аны АКШ-ка сата. 1812 елда Орлеан сугышында Бөекбритания өстеннән җиңү АКШ-ка Миссисипи елгасының бөтен тамагын алу хокукын бирә.

Техника

Америка радиостанцияләренең танылу сигналлары Миссисипи елгасының көнчыгышында урнашканнарының W хәрефенә, көнбатышында урнашканнарының K хәрефенә башлана[12].

Искәрмәләр

1. Kesel R. H., Muller R. A., Schaetzl R. J. et al. Encyclopædia Britannica — Encyclopædia Britannica, Inc., 1768.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q455https://wikidata.org/wiki/Track:P1417https://wikidata.org/wiki/Track:Q2743906
2. Служба национальных парков США Mississippi River Facts
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q308439
3. Геологическая служба США Lengths of the major rivers
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q193755
4. United States Geological Survey Hydrological Unit Code: 08-09-01-00- Lower Mississippi-New Orleans Watershed
5. Lengths of the major rivers. United States Geological Survey. әлеге чыганактан 2009-03-05 архивланды. 2009-03-14 тикшерелгән. архив күчермәсе, Archived from the original on 2009-03-05, retrieved 2023-05-17 CS1 maint: Unfit url (link)
6. Mississippi River 2013 елның 7 октябрь көнендә архивланган. — Encyclopaedia Britannica
7. Rivers of North America. Edited by Arthur C. Benke, Colbert E. Cushing. Elsevier Academic Press, Elsevier Inc. 2005
8. Rivers of North America. Edited by Arthur C. Benke, Colbert E. Cushing. Elsevier Academic Press, Elsevier Inc. 2005. P.231-282
9. Rivers of North America. Edited by Arthur C. Benke, Colbert E. Cushing. Elsevier Academic Press, Elsevier Inc. 2005. P.327-374
10. General Information about the Mississippi River. National Park Service. әлеге чыганактан 2013-05-15 архивланды. 2006-07-15 тикшерелгән.
11. См. Магидович В. И., Магидович И. П. Очерки по истории географических открытий. Т. 2 М., 1983.
12. RADIO CALL LETTERS (FCC). әлеге чыганактан 2008-11-06 архивланды. 2019-05-01 тикшерелгән. архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2008-11-06, retrieved 2023-05-17 

Сылтамалар

• Mississippi River, project of the American Land Conservancy
• Flood management in the Mississippi River 2018 елның 18 август көнендә архивланган.
• Friends of the Mississippi River
• Mississippi River Challenge annual canoe & kayak event on the Twin Cities stretch
• Mississippi River Field Guide

Әдәбият

• Ambrose, Stephen. The Mississippi and the Making of a Nation: From the Louisiana Purchase to Today (National Geographical Society, 2002) heavily illustrated
• Anfinson, John O. (2003). The River of History: A Historic Resources Study of the Mississippi National River and Recreation Area. U.S. Army Corps of Engineers, St. Paul District.
• Anfinson, John Ogden. Commerce and conservation on the Upper Mississippi River (US Army Corps of Engineers, St. Paul District, 1994)
• Bartlett, Richard A. (1984). Rolling rivers: an encyclopedia of America's rivers. McGraw-Hill.
• Botkin, Benjamin Albert. A Treasury of Mississippi River folklore: stories, ballads & traditions of the mid-American river country (1984).
• Carlander, Harriet Bell. A history of fish and fishing in the upper Mississippi River (PhD Diss. Iowa State College, 1954) online (PDF)
• Daniel, Pete. Deep’n as it come: The 1927 Mississippi River flood (University of Arkansas Press, 1977)
• Fremling, Calvin R. Immortal river: the Upper Mississippi in ancient and modern times (U. of Wisconsin Press, 2005), popular history
• Milner, George R. «The late prehistoric Cahokia cultural system of the Mississippi River valley: Foundations, florescence, and fragmentation.» Journal of World Prehistory (1990) 4#1 pp: 1-43.
• Morris, Christopher. The Big Muddy: An Environmental History of the Mississippi and Its Peoples From Hernando de Soto to Hurricane Katrina (Oxford University Press; 2012) 300 pages; links drought, disease, and flooding to the impact of centuries of increasingly intense human manipulation of the river.
• Penn, James R. (2001). Rivers of the world: a social, geographical, and environmental sourcebook. ABC-CLIO.
• Smith, Thomas Ruys (2007). River of dreams: imagining the Mississippi before Mark Twain. Louisiana State University Press.
• Ambrose, Stephen. The Mississippi and the Making of a Nation: From the Louisiana Purchase to Today (National Geographical Society, 2002) heavily illustrated
• Anfinson, John O.; Thomas Madigan; Drew M. Forsberg; Patrick Nunnally (2003). «The River of History: A Historic Resources Study of the Mississippi National River and Recreation Area» (PDF). St. Paul, MN: U.S. Army Corps of Engineers, St. Paul District. OCLC 53911450. Archived from the original (PDF) on February 22, 2017. Retrieved January 1, 2023.
• Fremling, Calvin R. Immortal river: the Upper Mississippi in ancient and modern times (U. of Wisconsin Press, 2005), popular history
• Scott, Quinta (2010). The Mississippi: A Visual Biography. Columbia, MO: University of Missouri Press. ISBN 978-0-8262-1840-7. OCLC 277196207.
• Pasquier, Michael (2013). Gods of the Mississippi. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-00806-0.