Аллаһияр Вәлиуллин

Аллаһияр Вәлиуллин
А.Г. Вәлиуллин (1924-1972)
Төп мәгълүмат
Тулы исеме	Аллаһияр Гарифулла улы Вәлиуллин
Туу көне	5 июль 1924(1924-07-05)
Туу урыны	ТАССР Мамадыш кантоны Байлар Сабасы
Үлү көне	18 сентябрь 1972(1972-09-18) (48 яшь)
Үлү урыны	Казан
Эшчәнлек еллары	—
Дәүләт
Һөнәрләр	композитор
Жанрлар	җыр, поэма, балет, опера
Хезмәттәшлек	ТАССР симфоник оркестры
Бүләкләр
Милләт	татар

Аллаһияр Вәлиуллин, Аллаһияр Гарифулла улы Вәлиуллин, рус. Валиуллин Аллагиар Гарифуллович (1924 елның 5 июле, ТАССР, Мамадыш кантоны, Байлар Сабасы — 1972 елның 18 сентябре, Казан) — композитор, ССРБ композиторлар берлеге әгъзасы (1955). Бөек Ватан сугышында катнашкан.

Тәрҗемәи хәле

Грампластинкасы. 1962

1924 елның 5 июлендә ТАССР Мамадыш кантоны (хәзерге Саба районы) Байлар Сабасы авылында крестьян гаиләсендә туган. Ике яшьтән бабасы тәрбиясендә кала. 1939 елда Саба мәктәбенең 9 сыйныфын төгәлләп, Казан музыка укуханәсенә укырга керә. Башта торба классында,соңыннан теория-композиторлык бүлегендә Ю.В. Виноградовта (1907-1983), М.А. Юдинда (1893-1948) шөгыльләнә.

Бөек Ватан сугышында

1942 елдан Кызыл гаскәр сафында. Сталинград фронтында сугышларда катнаша, контузия ала, яралана. 1944 елда сугыш инвалиды буларак, хәрби хезмәттән җибәрелә.
1944-1946 елларда яңадан Казан музыка укуханәсендә композиция буенча профессор М.А. Юдинда шөгыльләнүен дәвам итә.

Сугыштан соң

1946 елда, сәламәтлеге начараеп, Ташкәнткә күчәргә мәҗбүр була. Шул ук елны Ташкәнт дәүләт консерваториясенә (Б.Б. Надеждин классы) укырга керә. 1948 елда Казан дәүләт консерваториясенә (КДК) күчә һәм 1952 елда аны (А.С. Леман (1915-1998) классы) тәмамлый.

1952 елдан Казанда Халык иҗаты йортында методист, Бөтенроссия хор җәмгытенең Татарстан бүлеге өлкән методисты [1].

Иҗаты

Казан музыка укуханәсендә укыганда татар халык җырларын эшкәртә, Фатих Кәрим, Нур Баян, Хәй Вахит, Әнәс Камал, Зәки Нури һ.б. татар шагыйрьләренең сүзләренә җырлар иҗат итә. Гомер буе җыр жанрына тугърылыклы кала. Композиторлар берлегенә әгъза итеп алырга, А. Вәлиуллинның иҗатын югары бәяүләүче Салих Сәйдәшев тәкъдим итә.

• Симфоник әсәрләр язуга да игътибар бирә. Иң беренче язган «Бәйрәм увертюрасы», Казан консерваториясен тәмамлаганда язган диплом эше — «Дөнья сугышны җиңәр», «Спасс күтәрелеше», «Симфоник биюләр» исемле симфоник поэмалары бар.
• 1957 елда Мәскәүдә узган Татар сәнгате һәм әдәбияты декадасында А. Вәлиуллин симфонияләре уңыш казана.
• «Спасс күтәрелеше» — композиторның иң яхшы әсәрләреннән берсе. Беренче редакциясе 1958 елда, икенче редакциясе 1964 елда иҗат ителгән. Поэмада 1861 елның апрелендә Спас өязе Бизнә авылында крестьяннар күтәрелеше турында сөйләнә.
• «Яшьлек» симфоник поэмасы рәссам Лотфулла Фәттаховның шул исемдәге картинасы буенча язылган.
• ТАССР симфоник оркестры репертуарына «Симфоник биюләр» кертелгән.
• Кави Нәҗминең «Язгы җилләр» романы буенча опера яза (Р. Хисамов либреттосы). 2нче редакциясе 1966 елда иҗат ителә.
• Татар академия театрының күп кенә музыкаль-драматик спектакльләренә музыка яза: «Алдар Хәсән» (С.М. Хөсни), «Маякчы кызы» (Гариф Гобәй повесте буенча Г.К. Хөсәенов куелышында) һ.б.
• Тынлы оркестр өчен күп кенә инструменталь әсәрләр, ике кыллы квартет авторы.
• 1971 елда Тәтеш педагогия техникумында студентлар хоры оештыра һәм аңа җитәкчелек итә.

Төп әсәрләре

• «Язгы җилләр» операсы (Кави Нәҗми романы буенча Р. Хисамов либреттосы, II редакциясе – 1967)
• «Агыйдел» балеты (Байдәүләтов либреттосы, 1нче картинасы – 1955 елда)
• Увертюра
• «Дөнья сугышны җиңәр» симфоник поэмасы (1952)
• Симфония (1956, 1972)
• «Спасс күтәрелеше» симфоник поэмасы (I редакция – 1958, II редакция – 1964)
• «Студент Ульянов» кантатасы (1963)
• Яшьлек симфоник поэмасы (I редакция – 1964, II редакция – 1967)
• Симфоник биюләр
• Ике кыллы квартет
• Кыллы квартет өчен сюита

Дискография

• 1962 «Симфоническая музыка татарских композиторов». Апрелев грампластинкалар заводы. ТАССР симфоник оркестры башкаруында «Спас күтәрелеше» симфоник поэмасы кергән (дирижер И. Шерман)[2].

Бүләкләре, мактаулы исемнәре

• 1957 РСФСР Югары шурасы Мактау кәгазе
• 1971 Хезмәт Кызыл Байрагы ордены

Хәтер

1993 елда Саба балалар сәнгать мәктәбенә Хөснулла һәм Аллаһияр Вәлиуллиннар исеме бирелгән [3].

Чыганаклар

1. Татарский энциклопедический словарь. Казань: Институт татарской энциклопедии АН РТ, 1999. ISBN 0-9530650-3-0

Әдәбият

1. Композиторы и музыковеды Советского Татарстана. Казань, 1985.
2. А. Валиуллин. Наша Родина. Песни. Казань, 1972.

Сылтамалар

• А.Г. Вәлиулллин «Милләттәшләр» сайтында
• А.Г. Вәлиуллин «Татар иле» мәгълүмати-ресурслы татар социаль челтәрендә(үле сылтама)

Искәрмәләр

1. Внотке.com сайтында(үле сылтама)
2. Каталог советских пластинок
3. Саба балалар сәнгать мәктәбенең «ТР электрон мәгарифе» порталындагы сәхифәсе, archived from the original on 2020-08-04, retrieved 2016-10-03