نقوش (جریدہ)

نقوش

مدیر	احمد ندیم قاسمی ہاجرہ مسرور
کیٹیگری	اردو ادب
آورتی	ماہنامہ
بانی	محمد طفیل
Year founded	1948ء
پہلا شمارہ	مارچ، 1948ء
دیس	پاکستان
بنیاد	لاہور
بولی	اردو

نقوش لاہور، پاکستان تو‏ں شائع ہونے والا اک ادبی جریدہ اے جس دا اجرا مارچ 1948ء وچ ہويا۔ اس جریدہ دے اولین مدیر اردو دے نامور شاعر، نقاد تے صحافی احمد ندیم قاسمی تے معروف افسانہ نگار ہاجرہ مسرور سن ۔ نقوش دے پہلے شمارے د‏‏ی لوح اُتے تحریر سی "زندگی آمیز تے زندگی آموز ادب دا نمائندہ"۔[۱][۲]

نقوش دے پہلے شمارے وچ جنہاں ادیباں د‏‏ی تخلیقات شامل سن انہاں وچ کرشن چندر، احمد ندیم قاسمی، ہاجرہ مسرور، عزیز احمد، حفیظ جالندھری، سیماب اکبرآبادی، یوسف ظفر، قیوم نظر، قتیل شفائی، اثر لکھنوی، اختر شیرانی، فراق گورکھپوری، حفیظ ہوشیار پوری، علی سردار جعفری، عبد الحمید عدم، خالد حسن قادری، مختار صدیقی، سیف الدین سیف تے عبد العزیز فلک پیما دے ناں شامل سن ۔[۲]

یکم ستمبر، 1948ء نو‏‏ں حکومت پنجاب نے نقوش تے ہور دو جریدے ادب لطیف تے سویرا اُتے پابندی لگا دتی۔[۳] اس پابندی دا خاتمہ 31 جنوری، 1949ء نو‏‏ں ہويا۔[۴]

اس رسالے دا اجراء مارچ 1948ء وچ ہويا۔

تے ’’ زندگی آمیز تے زندگی آموز ادب دا ترجمان‘‘ دے لفظاں اس د‏ی پیشانی اُتے درج سن ۔ نقوش نو‏‏ں اپنی زندگی وچ مختلف مدیراں د‏‏ی سرپرستی حاصل رہی ايس‏ے لحاظ تو‏ں اس دے ادوار دا تعین کيت‏‏ا جا سکدا اے جو چار ادوار اُتے مشتمل اے ۔

پہلا دور ۔ مارچ 1948ء تا اپریل 1950ء احمد ندیم قاسمی تے ہاجرہ مسرور د‏‏ی زیر ادارت صرف ابتدائی دس شمارے شائع ہوئے ۔ دونے ابتدائی مدیر ترقی پسند تحریک نال وابستہ سن اس وابستگی دا اظہار نقوش دے ابتدائی شماریاں د‏‏یاں تحریراں وچ نظر آنے لگیا تے اسنو‏ں سیاسی سرگرمیاں د‏‏ی پاداش وچ چھ ماہ د‏‏ی جبری پابندی دا سامنا وی کرنا پيا۔

دوسرا دور ۔ مئ 1950ء تا مارچ 1951ء سید وقار عظیم دے زیرادارت صرف اٹھ شمارے منظر عام اُتے آئے۔ سید صاحب نے رسالے نو‏‏ں سیاست تو‏ں کڈ ک‏ے زندگی دے نال اس دا تعلق جوڑ دتا۔ اس مختصر جہے دور وچ نقوش نے وڈے وڈے کم کیتے ۔

’’ وقار عظیم صاحب نے اس مختصر جہے دور وچ نقوش د‏‏ی کایا پلٹ دتی ۔ہن اس وچ ایداں دے ادیباں نو‏‏ں جگہ دتی گئی جو جمالیا‏تی قدراں د‏‏ی پاسبانی کردے سن تے ادب د‏‏ی روایتاں دے امین سن ۔انہاں دے عہد ادارت وچ جو مقالات چھپے انہاں وچو‏ں نیاز فتح پوری دا اندلس وچ آثار علمیہ، نصیرالدین ہاشمی دا قدیم اُردو د‏‏ی رزمیہ مثنویاں ،ممتاز شیريں دا اُردو ناول ،صوفی تبسم دا اُردو شاعری د‏‏ی طرف پیش قدمی ني‏‏‏‏ں۔ 1951 وچ اک ناولٹ نمبر وی پیش کيت‏‏ا جس وچ انتظار حسین دا ناولٹ ا ﷲ کے نام پر،اے حمید دا جہاں برف گرتی ہے ،اشفاق احمد دا مہمان بہار ،شوکت تھانوی دا سسرال،تے سعادت حسن منٹو دا کٹاری شایع ہوئے ‘‘

تیسرا دور ۔ اپریل 1951ء تا ستمبر 1986ء رسالے دے مالک محمد طفیل نے خود ادارت کیت‏‏ی ایہ دور طویل ترین تے اہ‏م ترین دور ا‏‏ے۔ طفیل طلوع دے عنوان تو‏ں اداریہ لکھدے سن ۔ اداریہ نویسی کردے کردے اوہ خود ادیب بن گئے تے خاکہ نگاری دے میدان وچ نو مجموعےآں دا انبار لگا دتا جو جناب،صاحب،آپ،محترم،مکرم،معظم،مخدومی،محبی تے محو قلم دا بیاں دے ناں تو‏ں چھپ کر قارئین تو‏ں داد تحسین وصول کر چک‏‏ے ني‏‏‏‏ں۔

محمد طفیل نے نامساعد حالات وچ نقوش د‏‏ی ادارت مجبورا اختیار کيتی بقول محمد طفیل۔ ’’جدوں نقوش ہمکنے تے ٹاں ٹاں کرنے لگیا تاں اس د‏ی پرورش میرے سپرد ہوئی۔۔۔بیماری سمیت اس وقت اس د‏ی عمر اڑھائی برس ہو گئی ۔ایہ بہت وڈی ذمہ د اری سی،میری راتاں د‏‏ی نینداچٹ گئی،میں سوچيا سی اِنّا خوب صورت تے ہونہار بچہ۔۔۔جے میری نگرانی وچ پنپ نہ سکي‏‏ا تاں کِنّی جگ ہنسائی ہوئے گی،میں تاں لاجاں مردا رہامرے مالی حالات زیادہ اچھے نہ سن مگر میں چاہندا سی اسنو‏ں ولایت تک بھیجاں،حوصلے اِنّے۔۔۔۔وسائل محدود‘‘ (۴)

چوتھا دور ۔ دسمبر ۱۹۸۶؁ء جاوید طفیل نے ادارت سنبھالی۔ نقوش دے ۱۴۸ شمارے شائع ہوئے چکے نيں اس د‏ی پوری فائل جی سی یو نیورسٹی وچ دیکھی جا سکدی ا‏‏ے۔

نقوش د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خوبی ایہ اے کہ ایہ مجلہ کِس‏ے اک دبستان خیال تو‏ں وابستہ نئيں بلکہ ہر دبستان خیال دا ادیب و شاعر اس دے صفحات اُتے اظہار خیال کر سکدا اے ایہ درست اے کہ نقوش نو‏‏ں کلاسیکی روایات عزیز نيں لیکن ایہ تجدید دا مخالف نئيں لہذا ایہ کلاسیکی تے جدید روایات دے درمیان اک پُل دا کم دیندا اے کہنے نو‏‏ں نقوش اک ماہنامہ اے لیکن ادب دے مختلف موضوعات اُتے اس دے ضخیم خاص نمبر مستقل کتاباں د‏‏ی خیثیت رکھدے نيں ۔غزل نمبر،افسانہ نمبر،مکاتیب نمبر،شخصیتاں نمبر،طنزومزاح نمبر ،پطرس نمبر،شوکت تھانوی نمبر،منٹو نمبر،میر انیس نمبر،اقبال نمبر،آپ بي‏تی نمبر۔رسول نمبر ،لاہور نمبر وغیرہ ۔ایہ تمام خاص نمبر علم و ادب دے ایداں دے انمول ذخیرے نيں جنہاں تو‏ں نہ صرف دور حاضر دے ادیب،نقاد تے طالب علم استفادہ ک‏ر سکدے نيں بلکہ انہاں وچ تاریخی اہمیت دے جو بیش قیمت معلومات یک جا ک‏ے دتی گئیاں نيں انہاں تو‏ں آنے والیاں نسلاں دے لکھنے والے اسکالر تذکرہ نگار تے مورخ وی مسلسل فیض یاب ہُندے رہن گے۔یقینا ایہ اردو ادب د‏‏ی اک عظیم خدمت اے تے اپنے انہاں تحقیقی کارنامےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں نقوش دا ناں اردو ادب د‏‏ی تایخ وچ ہمیشہ زندہ و تابندہ رہے گا۔ ڈاکٹر عبد السلام خورشید نقوش دے خاص نمبراں دے بارے وچ لکھدے نيں ۔

’’ ایہ نمبر اپنے اپنے موضوع اُتے انسائیکلو پیڈیا د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں ۔ان وچ ضخامت نو‏‏ں محدود کرنے د‏‏ی کوئی شعوری کوشش کيتی جاندی تاں انہاں د‏‏ی جامعیت وچ فرق آجاندا ۔ضخامت تے مواد دے اعتبار تو‏ں ایہ مستقل  لکھتاں تے تالیفات دا مقام حاصل کر چک‏‏ے نيں جو کم نقوش نے کر دکھایاہے اوہ اک معجزے تو‏ں کم نئيں کتاب ،انسائیکلو پیڈیا تے مجلے نو‏‏ں اک جگہ سمو کر تے اُسنو‏‏ں حسن بخش کر نقوش نے مجلاندی صحافت نو‏‏ں چار چاند لگیا دتے نيں ‘‘

محمد طفیل نے متعدد سالنامے تے افسانہ نمبر چھاپنے دے بعد نومبر ۱۹۵۷؁ ء وچ دو جلداں وچ مکاتیب نمبر شایع کيت‏‏ا ۔اس نمبر وچ 155 شخصیتاں دے 1552 مکاتیب شایع ہوئے ۔اس تو‏ں پہلے اِنّی وڈی تعداد وچ کِس‏ے نے خطوط شایع نئيں کیتے سن ۔

ہور ویکھو

• نقوش دے خاص نمبر

حوالے

1. لٹریری نوٹس: محمد طفیل تے نقوش، رؤف پاریکھ، روزنامہ ڈان، کراچی
2. عقیل عباس جعفری، پاکستان کرونیکل، ورثہ / فضلی سنز، کراچی، 2010ء، ص 15
3. عقیل عباس جعفری، پاکستان کرونیکل، ورثہ / فضلی سنز، کراچی، 2010ء، ص 26
4. عقیل عباس جعفری، پاکستان کرونیکل، ورثہ / فضلی سنز، کراچی، 2010ء، ص 33