|
محمد حمید اللہ
ڈاکٹر محمد حمید اللہ (پیدائش: 9 فروری، 1908ء، انتقال : 17 دسمبر، 2002ء) معروف محدث، فقیہ، محقق، قانون دان تے اسلامی دانشور سن تے بین الاقوامی قوانین دے ماہر سمجھے جاندے سن۔ تاریخ حدیث اُتے اعلٰی تحقیق، فرانسیسی وچ ترجمہ قرآن تے مغرب دے قلب وچ ترویج اسلام دا اہم فریضہ نبھانے اُتے آپ نوں عالمگیر شہرت ملی۔ جم تریخ تے تھاںآپ 9 فروری، 1908ء نوں تے بعض حوالےآں دے مطابق 19 فروری، 1908 نوں مملکت آصفیہ دے شہر حیدرآباد دکن وچ پیدا ہوئے۔ آپ نے اپنے اک مکتوب بنام مظہر ممتاز قریشی[۵] وچ اپنی تاریخ پیدائش 16 محرم، 1326 ہجری بیان کیتی اے جو عیسوی تقویم دے مطابق بروز بدھ 19 فروری، 1908ء اے۔ خاندانی پس منظرآپ 8 بہن بھائیاں وچ سب توں چھوٹے سن۔ والد دا نام محمد خلیل اللہ سی جو خود وی اک ادیب تے عالم شخصیت تھے۔ ڈاکٹر حمید اللہ دے دادا محمد صبغت اللہ نے وی بہت ساریاں کتاباں مختلف زباناں وچ تصنیف کیتیاں اے۔ انہاں نے 29 کتاباں عربی وچ، 24 فارسی وچ تے 14 اردو وچ لکھياں۔ اسی وجہ توں اُنہاں دے دادا دا نام وی عظیم علما وچ شامل اے۔ ابتدائی تعلیمڈاکٹر صاحب دا گھرانا انتہائی روحانی تے صوفی گھرانا سی جدید تعلیم نوں اچھا نئيں سمجھیا جاندا سی خاندانی روایات دے مطابق آپ نے گھر وچ ابتدائی تعلیم دے بعد جامعہ نظامیہ وچ داخلہ لیا تے 1924ء وچ مولوی کامل دا درجہ مکمل کیتا۔ بعد ازاں، گھر والےآں نوں بتائے بغیر، انگریزی بولی دی اہمیت دے پیش نظر میٹرک دے امتحان دی تیاری دے بعد میڑک دا امتحان وی دتا تے امتیازی حیثیت توں کامیاب ہوئے۔ اُنہاں دے والد نوں مقامی اخبارات دے ذریعہ ڈاکٹر صاحب دی کامیابی دی اطلاع ملی۔ اس کامیابی دے بعد انہاں نے بیٹے دی ہور حوصلہ افرائی کیتی۔ اعلیٰ تعلیم1924ء وچ آپ نے عثمانیہ یونیورسٹی وچ داخلہ لیا تے اسلام، علم قانون وچ ایم اے تے ایل ایل بی دی سند جامعہ عثمانیہ توں 1930ء وچ حاصل کیتی۔ جامعہ عثمانیہ دی جانب توں اسلامی قوانین بین الاقوامی وچ ڈاکٹریٹ دے لئی آپ نوں فیلوشپ توں نوازا گیا۔ 1932ء وچ بون یونیورسٹی، جرمنی توں آپ نے ڈی فل دی سند حاصل کیتی تے پھر اسی جامعہ وچ عربی و اردو دے استاد دی حیثیت توں متعین ہوئے۔ جرمنی وچ کچھ عرصہ گزارنے دے بعد آپ نے ڈاکٹریٹ دی اک تے سند دے لئی فرانسیسی دار الحکومت پیرس دی معروف سوربون یونیورسٹی وچ داخلہ لیا۔ 11 ماہ دے مختصر عرصے وچ آپ نے ڈی لٹ دی سند حاصل کیتی۔ درس و تدریس1935 وچ اپنے آبائی شہر آنے دے بعد انھاں نے جامعہ عثمانیہ وچ بطور لیکچرر تے اسسٹنٹ پروفیسر 1948 تک خدمات سر انجام دتیاں۔ اس دے علاوہ برساں تک دنیا دیان مختلف جامعات وچ درس و تدریس دے فرائض سر انجام دیندے رہے۔ لسانآپ اردو، عربی، فرانسیسی، جرمن،قدیم و جدید ترکی، اطالوی، فارسی، انگریزی تے روسی بولیاں اُتے عبور رکھدے سن۔ آپ نے 7 زباناں وچ تحریر و تحقیق دا کم کیتا۔ انگریزی تے اردو دے علاوہ انہاں نے فرانسیسی، جرمن، عربی، فارسی تے ترکی بولی وچ وی مضامین تے کتاباں لکھی۔ تحریر و تحقیقآپ نے تحقیق دے مقاصد دے لئی متعدد اسلامی تے یورپی ممالک دا دورہ وی کیتا۔ جنہاں وچ عہد نبویؐ دے میدان جنگ نامی کتاب دے سلسلے وچ نجد و حجاز دے انہاں میداناں دا سفر وی کیتا تے تاریخی مواد اکٹھا کیتا۔ انگریزی وچ جدوں ایہ کتاب شا ئع ہوئی تو اس وچ نقشے وغیرہ وی شامل سن لیکن اردو دے ناشرین نے اس امر دا خیال نہ رکھیا تے اسنوں درسی کتب دے حجم وچ شائع کر کے نقشے وغیرہ حذف کر دتے۔ حضرت ابو ہریرہ ۔ دے شاگرد حضرت ہمام ابن منبہ دے صحیفے دی تدوین دا کم ڈاکٹر حمید اللہ دا بہت وڈا کارنامہ تسلیم کیتا جاندا اے جدوں کہ فرانسیسی بولی وچ انہاں دے ترجمہ قرآن دی اہمیت وی مسلم اے۔ آپ نے فرانسیسی بولی وچ سیرت نبویؐ وی تحریر کیتی جو دو جلداں اُتے مشتمل اے۔ آپ نے امام محمد شیبانی دی کتاب السیر تے شاہ ولی اللہ دی حجۃ اللہ البالغہ دا فرانسیسی ترجمہ وی کیتا۔ ڈاکٹر محمد حمید اللہ، سال بہ سال
مشہور کتاباںڈاکٹر صاحب دی مشہور کتاباں تے تصانیف کچھ اس طرح توں نيں۔ تعارف اسلام”تعارف اسلام“ (Introduction of Islam) ڈاکٹر صاحب دی تصنیف کردہ کتب وچ تے اسلام دے بارے وچ شائع ہونے والی کتب وچ سب توں زیادہ مشہور اے۔ اس کتاب دا دنواں دی 22 زباناں وچ ترجمہ کیتا جا چکيا اے۔ قرآن کریم دا فرانسیسی ترجمہ تے تفسیرڈاکٹر صاحب نے پہلی بار قرآن کریم دا مکمل فرانسیسی بولی وچ ترجمہ کیتا تے تفسیر لکھی۔ اس ترجمہ تے تفسیر دے قریباً ویہہ ایڈیشنز شائع ہو چکے نيں۔ ایہ کسی وی یورپی بولی وچ سب توں زیادہ چھپنے والے تراجم وچوں اے، جو کئی ملین دی تعداد وچ شائع ہو چکيا اے۔ اس فرانسیسی ترجمے تے تفسیر توں بہت فرانسیسی اسلام دی طرف راغب ہوئے۔ اُنہاں دی کوششاں تے تحقیق دی وجہ توں مسلمان ہونے والےآں دی تعداد 30،000 بتائی جاندی اے۔ اگرچہ ایہ مبالغہ لگے مگر حقیقت وچ ہزاراں لوگ ڈاکٹر صاحب دی وجہ توں اسلام دی طرف راغب ہوئے۔ خطبات بہاولپور1980ء وچ 8 مارچ توں 20 مارچ تک بہاولپور دی اسلامیہ یونیورسٹی وچ ڈاکٹرمحمد حمید اللہ نے 1ک82 دن تک مختلف موضوعات اُتے لیکچرز دتے۔ انہاں لیکچرز وچ اسلام دے کچھ بنیادی پہلوآں تے اس دی ابتدائی تاریخ دا احاطہ کیتا گیا اے۔ فی البدیہہ دتے جانے والے ایہ لیکچرز برساں دی تحقیق تے دوسرے علم دا فی الواقع آسان بولی وچ نچوڑ تھے۔ اردو وچ سن کے لکھے جانے والے تے خطبات بہاولپور دے نام توں چھپنے والے ایہ لیکچرز دوسری کئی چیزاں دے علاوہ اس گل اُتے مشتمل سن کہ قرآن و حدیث نوں کیسے جمع کیتا گیا تے انہاں دی تدوین کیتی گئی۔ اس کتاب خطبات بہاولپور دا انگریزی وچ ترجمہ اسلام دی آمد دے نام توں کیتا گیا اے۔ انہاں لیکچرز یا خطبات دی تفصیل کچھ اس طرح اے۔
صحیفہ ہمام بن منبہاحادیث دی سب توں اولین کتابو ں وچ شامل جو صحیفہ ہمام بن منبہ دے طور اُتے جانی جاندی اے جسنوں حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ نے (58 ہجری بمطابق 677 عیسوی) وچ اپنے شاگرداں نوں پڑھانے دے لئی تیار کیتا سی، اس عظیم دستاویز نوں ڈاکتر محمد حمید اللہ نے اس دی تصنیف دے 1300 سال بعد جرمنی وچ برلن لائبریری توں دریافت کیتا تے شائع کرایا۔ اس دریافت توں بعض لوگاں دا ایہ اعتراض وی ختم ہو گیا کہ احادیث دی تدوین و تالیف نبی کریم ﷺ دی وفات دے 200 سال بعد ہوئی۔ فہرست کتب
ڈاکٹر حمید اللہ دے اپنے بقول انہاں دے مقالاں دی تعداد اک ہزار توں ودھ اے جدوں کہ انہاں دی تصانیف، تالیفات، ترجماں، نظر ثانی شدہ کتاباں، کتابچاں تے رسائل دی تعداد 164 دے قریب بندی اے۔ ڈاکٹر صاحب دی کتاباں دی فہرست کچھ اس طرح اے۔ داعئ اسلام انہاں دی سب توں زیادہ عالمی شہرت یافتہ کتاب ہیں-[۹] اردو کتب و کتابچے
آپ دے اردو مقالات دی تعداد 350 توں ودھ اے [۱۱] آپ نے اردو دائرۃ المعارف اسلامیہ دے لئی وی 32 مضامین تحریر کیتے جنہاں وچ احد، بدر، حدیبیہ، حلف الفضول، حنین، خندق، خیبر، زینب بنت جحش، طائف، علی بن ابن طالب، عمر ابن الخطاب، عمرو بن امیہ، حضرت محمدؐ، عہد نبوی وچ نظم و نسق مملکت، رسول اللہ اکرمؐ بطور مقنن، معرا ج تے یہود ورگے اہم مضامین وی شامل نيں۔ انگریزی کتب
The First Written Constitution in the World". 3rd ed. Sh. Muhammad Ashraf, 1975*"
عربی کتب و مقالاتآپ نے عربی وچ 15 کتاباں تحریر کیتیاں۔ جدوں کہ آپ دے عربی مقالات دی تعداد 35 اے۔ فارسی کتب و مقالاتآپ نے فارسی وچ 6 مقالات تحریر کیتے۔ ڈاکٹر محمد حمید اللہ اُتے کتاباںڈاکٹر محمد حمید اللہ دی وفات دے بعد انہاں دے تحقیقاندی کاماں نوں دوبارہ شائع کیتا گیا۔ انڈیا تے پاکستان دے سکالراں نے اپنی کتاباں وچ ڈاکٹر صاحب دی شخصیت نوں شاندار خراج تحسین وی پیش کیتا۔ کچھ رسالاں نے انہاں اُتے خصوصی نمبر نکالے۔ جنہاں رسائل نے خصوصی نمبر شائع کیتے اُنہاں دے نام ایہ نيں۔
ڈاکٹڑ محمد حمید اللہ زندگی تے علمی کاماں اُتے تن کتاباں وی لکھی تے شائع کیتی گئی نيں جنہاں دے نام ایہ نيں۔
جن سکالرز نے انہاں اُتے مضامین تے تحقیقی مضامین لکھے تے کتابی شکل وچ شائع کیتے اُنہاں دے نام ایہ ہین۔
جن اداراں نے ڈاکٹر محمد حمید اللہ دے سامنے تے اُنہاں دے بعد اُنہاں دیاں کتاباں شائع دی اُنہاں دے نام ایہ نيں۔
ان سب دے باوجود ڈاکٹر محمد حمید اللہ دے سینکڑاں مضامین ایسے نيں جو بکھرے ہوئے نيں تے عام قاری دی پہنچ توں باہر نيں۔ انہاں تمام نوں جمع تے شائع کرنے دی ضرورت اے۔ حوالے
باہرلے جوڑ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
