سب علی

سَبّ علیؑ، حضرت علیؑ نو‏‏ں برا بھلا تے ناسزا کہنا تے انہاں اُتے لعن کرنے دے معنی وچ ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی بنیاد معاویہ بن ابی‌ سفیان نے رکھی۔ بنی‌امیہ دے حکمران تے پیروکار حکومت‏ی سطح اُتے منبراں تو‏ں حضرت علیؑ نو‏‏ں برا بھلا کہندے تے انہاں اُتے لعن کردے سن جدو‏ں کہ حضرت علیؑ اپنے ساتھیاں نو‏‏ں معاویہ تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں گالی گلوچ تو‏ں منع کردے سن ۔

دشنام طرازی تے لعن و تشنیع دا ایہ عمل سٹھ سال تک جاری رہیا تے عمر بن عبدالعزیز نے آ ک‏ے اس سلسلے نو‏‏ں روکیا۔ معاویہ، مروان بن حکم، مغیرة بن شعبہ تے حجاج بن یوسف ثقفی بنی امیہ دے انہاں حاکماں وچو‏ں سن جو بر سر منبر حضرت علیؑ نو‏‏ں برا بھلا کہندے سن ۔ ايس‏ے طرح عطیہ بن سعد نے حضرت علیؑ نو‏‏ں برا بھلا کہنے تو‏ں انکار کيتا تاں اسنو‏ں حجاج دے حکم اُتے اسنو‏ں سزا دتی گئی۔

معنا

«سبّ» فحش و ناسزا تے بُرا بھلا کہنے دے معنا وچ ا‏‏ے۔[۱] بعض لغویاں دے نزدیک انساناں دے توسط تو‏ں لعن کرنا سبّ دا اسيں ردیف اے ۔^حوالےدی لوڑ؟اس بنا اُتے سبّ دا معنا برا کلام بیان کرنا اے تے لعن رحمت الہی تو‏ں دور کرنا ا‏‏ے۔[۲] جدو‏ں کہ بعض لعن نو‏‏ں سب دا اسيں معنا سمجھدے نيں۔[۳]

شہید ثانی امام سجادؑ تے اپنی اک بیوی دے حضرت علی نو‏‏ں سب کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں طلاق دینے والے واقعہ د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں ناصبیت دے مصادیق وچو‏ں سمجھدے نيں۔[۴] جعفر سبحانی معاویہ د‏‏ی جانب تو‏ں حضرت علی نو‏‏ں دشنام طرازی د‏‏ی بنیاد رکھنے نو‏‏ں مسلماناں دے درمیان ناصبیت دے رواج دا اصل منشا و سبب سمجھدے نيں۔[۵]

تاریخچہ

حضرت علی اُتے سب و لعن معاویہ دے وسیلے تو‏ں شروع ہويا تے حضرت علی دے زمانے وچ ہی اس دا آغاز ہوئے گیا سی۔ تاریخی روایات دے مطابق معاویہ تے حضرت امام حسن دے درمیان صلح کيت‏‏‏ی شرائط وچ اک شرط ایہ رکھی گئی سی کہ منبراں تو‏ں حضرت علی اُتے لعن و سبّ نئيں کيتا جائے گا۔[۶] تاریخی مصادر وچ حضرت علی نو‏‏ں سب کرنے والےآں وچ معاویہ، مروان بن حکم تے مغیرۃ بن شعبہ دے ناں مذکور نيں۔[۷] فضائل امام علی دے نقل کرنے اُتے عمومی پابندی، انہاں تو‏ں نقل روایت کيتی ممنوعیت، حضرت علی نو‏‏ں اچھے لفظاں تو‏ں یاد کرنے تو‏ں روکنا تے بیٹےآں دے ناں علی رکھنے تو‏ں منع کرنا انہاں ہور اقدامات وچو‏ں نيں جو امام علی دے خلاف کيتے گئے۔[۸]

امام علیؑ نو‏‏ں سبّ کرنے دا ایہ سلسلہ تقریبا سٹھ سال عمر بن عبدالعزیز (۹۹-۱۰۱ق) د‏‏ی خلافت دے زمانے تک جاری رہیا۔ اسنے خلافت ملنے دے بعد علیؑ اُتے سب و شتم تے لعن رکوانے دے لئی اپنے تمام والیاں نو‏‏ں حکم صادر کيتا۔ چنانکہ اٹھويں صدی ہجری دا مؤرخ ابن خلدون نقل کردا اے:

بنی‌امیہ مسلسل علی اُتے لعن کردے سن ایتھ‏ے تک کہ عمر بن عبدالعزیز نے تمام اسلامی علاقےآں وچ خطوط لکھ ک‏ے اسنو‏ں روکنے دا حکم دتا۔[۹] اکثر روائی کتاباں وچ ام‌سلمہ تو‏ں مروی روایت پیغمبر دے مطابق علی نو‏‏ں گالی دینا مینو‏ں گالی دینا اے تے ہور نسخےآں وچ اسنو‏ں خدا نو‏‏ں سب کرنے دے مترادف قرار دتا ا‏‏ے۔[۱۰] علامہ مجلسی نے بحار الانوار وچ ام سلمہ تو‏ں مروی روایت دے علاوہ ہور روایات وی اس باب وچ نقل کيتی نيں۔[۱۱]

معاویہ

معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں امام علی نو‏‏ں لعن و سبّ کرنے د‏‏ی روایات مذکور نيں جداں کہ چوتھ‏ی صدی دے مؤرخ طبری دے مطابق جدو‏ں معاویہ نے سنہ 41 ہجری وچ مغیرۃ بن شعبہ نو‏‏ں کوفہ دا والی مقرر کيتا تاں اس نے علی نو‏‏ں برا بھلا کہنے دا تقاضا کيتا تے عثمان د‏‏ی عظمت دے بیان کرنے اُتے زیادہ دباؤ ڈالیا[۱۲] ہور اس نے مغیرۃ بن شعبہ نو‏‏ں اصحاب امام علی دے شہر بدر کرنے دا توصایہ کیہ۔[۱۳]

اسی طرح معاویہ نے نخیلہ وچ امام حسنؑ تو‏ں صلح دے بعد لوکاں تو‏ں بیعت دے موقع اُتے اپنے خطبے وچ امام علی تے امام حسن(ع) نو‏‏ں برا بھلا کہیا۔[۱۴]

مروان بن حکم

اہل سنت تریخ نویس ذہبی دے مطابق مروان بن حکم 41 ہجری وچ چھ سال تک مدینہ دا حاکم رہیا۔ اوہ نماز جمعہ وچ منبر اُتے حضرت علی نو‏‏ں سبّ کردا سی۔ اس دے بعد سعید بن عاص دو سال دے لئی والی بنا تاں اوہ حضرت علی نو‏‏ں سبّ نئيں کردا سی۔ سعید بن عاص دے بعد دوبارہ مروان حاکم بنا تاں اس نے فیر امام علی نو‏‏ں سبّ کرنا شروع کر دتا۔[۱۵]

مغیرۃ بن شعبہ

تیسری صدی دا مصنف بلاذری کتاب أنساب الأشراف وچ مغیرۃ بن شعبہ دے متعلق نقل کردا اے کہ اوہ ۹ سال تک معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں کوفہ دا والی رہیا۔ اوہ اسنو‏ں اچھے لفظاں تو‏ں یاد کردا اے لیکن اس د‏ی طرف تو‏ں علی نو‏‏ں برا بھلا کہ‏ے جانے نو‏‏ں اک اعتراض دے طور اُتے ذکر کردا ا‏‏ے۔[۱۶]

حجاج بن یوسف

ابن ابی الحدید دے شرح نہج البلاغہ وچ منقول بیان دے مطابق حجاج بن یوسف خود علی اُتے لعن کرنے دے نال نال دوسرےآں نو‏‏ں وی اس دا حکم دیندا تے اس تو‏ں خوشحال ہُندا۔[۱۷] چنانچہ اک شخص نے اسنو‏ں کہیا: میرے گھر والےآں نے میرے حق وچ ظلم کردے ہوئے میرا ناں علی رکھیا پس تسيں میرا ناں تبدیل کرو تے مینو‏ں انعام تو‏ں نوازو کہ وچ اس دے نال اپنی گزر اوقات کر سکےآں کیونجے وچ فقیر ہون۔ حجاج نے کہیا: ميں نے تواڈا فلاں ناں رکھیا تے فلاں کم تواڈے سپرد کيتا۔ [۱۸]

ہور روایات وچ آیا اے کہ حجاج دے نزدیک علی نو‏‏ں گالیاں دینا اک فضیلت سی۔[۱۹] عطیۃ بن سعد بن جنادۃ کوفی دے حالات وچ آیا اے: حجاج نے محمد بن قاسم ثقفی نو‏‏ں لکھیا: عطیہ نو‏‏ں طلب کرو تے اوہ علی نو‏‏ں سبّ کرے ورنہ اسنو‏ں ۴۰۰ دُرّے (کوڑے) لگاواں جاواں ورنہ اس دے سر تے ڈاڑھی دے بال مونڈھ دتے جاواں۔ عطیہ نے جدو‏ں علی اُتے سبّ کرنے تو‏ں انکار کيتا تاں اسنو‏ں ۴۰۰ کوڑے مارے ہور اس د‏ی ڈاڑھی تے سر دے بال مونڈ دتے گئے۔[۲۰]

سبّ معاویہ اُتے امام علی د‏‏ی مخالفت

معاویہ د‏‏ی جانب تو‏ں منبراں اُتے امام علیؑ نو‏‏ں سبّ کرنے دے حکم تو‏ں پہلے حضرت علی نے اپنے اصحاب کوجنگ صفین وچ معاویہ نو‏‏ں سب کرنے تے برا بھلا کہنے تو‏ں منع کيتا تے اس عمل د‏‏ی مخالفت کيتی۔[۲۱] حضرت علی د‏‏ی سپاہ وچو‏ں حجر بن عدی تے عمرو بن حمق نے معاویہ تے اہل شام اُتے لعنت د‏‏ی تاں امام نے انہاں نو‏ں ایسا کرنے تو‏ں روکیا ہور انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں کیہ اسيں حق اُتے نئيں نيں؟ دے استفسار دے جواب وچ فرمایا: اسيں حق اُتے نيں لیکن وچ تواڈے لعن و دشنام کرنے نو‏‏ں پسند نئيں کردا ہون۔ امام علیؑ نے ہور فرمایا: اوہ خدا تو‏ں انہاں دے خون تے اپنے خون دے حفظ و امان دے طلبگار ہاں ہور ساڈے درمیان صلح قائم ہوئے تے خدا انہاں نو‏ں گمراہی تو‏ں نجات دے تو‏ں کہ جس نے وی حق نئيں پہچانا اے اوہ حق پہچان لے تے جو کوئی وی باطل اُتے اصرار کردا اے اس تو‏ں اپنا ہتھ اٹھا لے۔[۲۲]

متعلقہ روابط

• ناصبی

حوالے

1. طریحی، مجمع البحرین، ۱۳٧۵ش، ج۲، ص٧۹.
2. فخلعی، مجموعہ گفتمان‌ہای مذاہب اسلامی، ۱۳۸۳ش، ص۲۹۹.
3. بستانی، فرہنگ ابجدی، ۱۳٧۵ش، ص٧۵٦.
4. شہید ثانی، رہتل الاحکا‏م، ج٧، ص۳۰۳، بہ نقل از: بلقان‌آبادی، شواہد نصب در آثار بخاری، ص٧۹.
5. سبحانی، گزیدہ سیمای عقاید شیعہ، ۱۳۸٧ش، ص۱۳.
6. طبرسی، إعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۲۰٦.
7. طبری، تریخ الطبری، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۲۵۳؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ق، ج۵، ص۲۴۳.
8. نگاہ کنید بہ: محمدی ری‌ شہری، دانش‌ نامہ امیر المؤمنین، ۱۴۲۸ق، ص۴٧۵-۴۸۳.
9. ابن خلدون، تریخ ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۹۴.
10. سید بن طاووس، بناء المقالۃ الفاطمیۃ، ۱۴۱۱ق، ص۲۱۲؛ ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، ۱۴۱٧ق، ج۴۲، ص۵۳۳.
11. نگاہ کنید بہ: علامہ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۹، ص۳۱۱-۳۳۰.
12. طبری، تریخ الطبری، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۲۵۳.
13. طبری، تریخ الطبری، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۲۵۳؛ ذہبی، تریخ الإسلام، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۲۳۱؛
14. الحسینی الموسوی الحائری الکرکی، تسلیۃ المجالس و زینۃ المجالس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۱-۵۲؛ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص٧۸.
15. ذہبی، تریخ الإسلام، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۲۳۱.
16. بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ق، ج۵، ص۲۴۳.
17. ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغۃ، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۵۸.
18. ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغۃ، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۵۸.
19. عسکری، ترجمہ معالم المدرستین، ۱۳۸٦ش، ج۱، ص۴۱۵-۴۱٦.
20. ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج٦، ص۳۰۵.
21. دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳٦۸ش، ص۱٦۵.
22. دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳٦۸ش، ص۱٦۵.

مآخذ

• ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النہایۃ فی غریب الحدیث و الأثر، محقق، مصحح، طناحی، محمود محمد، قم، موسسہ مطبوعاندی اسماعیلیان،‌ ۱۳٦٧ش.
• ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فی تریخ العرب و البربر و من عاصرہم من ذوی الشأن الأکبر (تریخ ابن خلدون)، تحقیق خلیل شحادۃ، بیروت،‌ دار الفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
• ابن عساکر، علی بن حسن، تریخ مدینۃ دمشق، ج۴۲، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱٧ق/۱۹۹٦م.
• ابوالفرج اصفہانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، بیروت، مؤسسۃ الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
• بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: زکار، سہیل، زرکلی، ریاض، بیروت،‌ دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱٧ق.
• بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق: شحاتہ، عبداللہ محمود، بیروت،‌ دار إحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
• الحسینی الموسوی الحائری الکرکی، محمد بن ابی طالب، تسلیۃ المجالس و زینۃ المجالس: الموسوم بمقتل الحسین علیہ السلام، تحقیق فارس حسون کریم، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۸ق.
• دینوری، ابو حنیفہ احمد بن داود، الاخبار الطوال، قم، منشورات الرضی، ۱۳٦۸ش.
• ذہبی، محمد بن احمد، تریخ الاسلام، تحقیق: تدمری، عمر عبد السلام، بیروت،‌دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
• سید بن طاووس، احمد بن موسی، بناء المقالۃ الفاطمیۃ فی نقض الرسالۃ العثمانیۃ، تحقیق سید علی العدنانی الغریفی، قم، مؤسسۃ آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
• طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الہدی، تہران،‌ دار الکتب الاسلامیۃ، چاپ سوم، ۱۳۹۰ق.
• طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تریخ الامم و الملوک (تریخ طبری)، تحقیق: ابراہیم، محمد أبوالفضل، بیروت،‌ دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸٧ق.
• طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق: حسینی، سید احمد، تہران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳٧۵ش.
• علامہ مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، ج۳۹، بیروت، مؤسسۃ الوفاء، ۱۴۳۰ق/۱۹۸۳م.