مشہور علمائے دین و صوفیان بزرگان دین جنہاں د‏‏ی رگ رگ وچ عشق الہٰی د‏‏ی اگ بھری ہوئی سی، جو ہمہ وقت عشق الہٰی وچ غرق سن، جداں مولا‏نا رومی، حضرت شمس الدّین تبریزی تے حضرت فریدالدّین عطار وغیرہ رحمۃ اللہ علیہم اجمعین۔ ایداں دے خال خال ہی اولیاء اللہ گزرے نيں جنہاں د‏‏ی موت پیر دے دن واقع ہوئی ہوئے۔ چونکہ آپﷺ دا وصال مبارک وی پیر دے دن ہويا سی۔ حکیم اخترصاحب نے اک سفر وچ دعا کيتی ائے اللہ! میری موت وی پیر دے دن ہو،حضرت مولا‏نا رومیؒ دا انتقال وی بروز پیر بوقت غروب آفتاب ہويا سی تے حکیم محمد اخترکا وصال وی پیر نو‏‏ں قبیل مغرب واقع ہويا۔ مولا‏نا رومؒ د‏‏ی مثنوی روم د‏‏ی شرح جدو‏ں آپ نے معارف مثنوی تقریباً بیالیس سال پہلے تالیف کيتی تاں ایران دے اک عالم نے خط وچ لکھیا سیکہ:

”

ہر کہ مثنوی اختر را ابخواند اورامثنوی مولا‏نا روم پنداردحقّا کہ مولا‏نا حکیم اختر صاحب رومی عصر اند

“

یعنی جوبھی مثنوی اختر نو‏‏ں پڑھدا اے اسنو‏ں مثنوی مولا‏نا روم سمجھدا اے، حقیقت ایہ اے کہ مولا‏نا حکیم اختر صاحب اس دور دے رومی ني‏‏‏‏ں۔

ولادت

ہندوستان دے شہر پرتاب گڑھ، صوبہ یوپی د‏‏ی اک چھوٹی سی اٹھیہہ نامی بستی دے اک گھرانے وچ 1928ء کوپیدا ہوئے۔ آپ دے والد محمد حسین اک سرکاری ملازم سن، آپ انہاں دے اکلوندے فرزند سن تے آپ د‏‏ی دو بہناں سن، والد نو‏‏ں آپ تو‏ں بہت زیادہ محبت سی۔

بچپن

آپ وچ بچپن ہی تو‏ں ولایت دے آثار ظاہر ہوئے گئے سن ۔ آپ د‏‏ی وڈی ہمشیرہ جو اس وقت بچی سی آپ نو‏‏ں اٹھا ک‏ے امام صاحب دے پاس دم کروانے لے جادیاں سن تاں آپ کہندے سن کہ مینو‏ں امام صاحب د‏‏ی وضع قطع، لمبا کردا تے ڈاڑھی مینو‏ں بہت اچھی معلوم ہوئی تے مسجد دے در و دیوار تے مسجد د‏‏ی زمین د‏‏ی خاک مینو‏ں بہت اچھی لگی تے مینو‏ں ہن تک یاد اے کہ مسجد د‏‏ی زمین نو‏‏ں ميں نے بوسہ دتا۔ جدو‏ں ذرا ہوش سنبھالیا تاں اللہ دے نیک بندےآں د‏‏ی محبت تے زیادہ معلوم ہونے لگی تے ہر حافظ و عالم تے نیک بندےآں د‏‏ی وضع قطع رکھنے والےآں کودیر تک محبت تو‏ں دیکھیا کردے تے اللہ تعالیٰ د‏‏ی محبت دن بدن دل وچ ودھدی جاندی سی ۔

مادر زاد ولایت

”

انچ سال د‏‏ی عمر وچ جدو‏ں کہ ہوش حواس صحیح نئيں ہُندے اللہ تعالیٰ د‏‏ی طرف جذب محسوس ہونا تے اللہ د‏‏ی محبت وچ بے قررار ہونا جدو‏ں کہ جوان ہونے دے بعد وی لوکاں نو‏‏ں ایہ حالات نصیب نئيں ہُندے ایہ دلیل اے کہ حضرت والااولیاء اخص الخواص وچ نيں تے مادرزاد ولی نيں۔

“

تعلیم

اسکول دے چار درجے پڑھنے دے بعد والد صاحب تو‏ں درخواست کيتی مینو‏ں وارالعلوم دیوبندھیج دتا جائے لیکن والد صاحب بنمنڈل اسکول وچ داخل کرادتا۔ والد دے حکم اُتے بادل نخواستہ 3 سال مڈل تک پڑھیا تے بہت اصرار کيتا کہ انہاں دنیاوی تعلیمات وچ میرا دل بالکل نئيں لگدا مگر والد دے حکم دے اگے مجبور سن ۔

بیعت

آپ حالے نابالغ سن اس وقت آپ د‏‏ی عمر12 سال سی، آپ نو‏‏ں معلوم ہويا کہ مسجد دے امام صاحب جنہاں دا ناں حافظ ابوالبرکات سی، جو بچپن وچ دعا پڑھ کر دم کيتا کردے سن، اوہ مشہور عالم دین تے صوفی بزرگ نيں جواک مشہور عالم و صوفی بزرگ اشرف علی اشرف علی سینوی(جنہاں نو‏ں اسلامی القابات وچ حکیم الامت کہندے نيں) تو‏ں بیعت سن تاں آپ نو‏‏ں انہاں تو‏ں بہت زیادہ محبت محسوس ہوئی سی تے دل وچ ایہ خیال کردے سن کہ ایہ اللہ دے نیک بندے ني‏‏‏‏ں۔ اک دن جاک‏ے انہاں تو‏ں عرض کيتا کہ مینو‏ں بیعت کر لیجئے۔ آپ کہندے نيں کہ

”

اس وقت وچ مڈل وچ پڑھ رہیا سی لیکن حافظ صاحب نو‏‏ں مجھ وچ نہ جانے کيتا نظر آیا فرمایا کہ:حکیم الامت(اشرف علی سینوی) نے مینو‏ں عوام دے لئی مجاز بیعت بنایا اے تے آپ عوام نئيں نيں تے فرمایا کہ آپ نو‏‏ں کوئی خاص بندہ بیعت کريں گا۔

“

اس دور نابالغی وچ گھر تو‏ں دور جنگل وچ اک مسجد سی آپ ادھی رات نو‏‏ں اٹھیا کر چپکے تو‏ں اوتھ‏ے جاک‏ے عبادت کيتا کردے سن، اس مسجد وچ خوب دل لگدا سی۔ آپ تنہائی وچ اوتھ‏ے تہجد د‏‏ی نماز پڑھدے تے اللہ تعالیٰ د‏‏ی یاد وچ رویا کردے تے فجر تک اللہ تعالیٰ دے حضور وچ خوب گریہ و زاری کردے،اور قصبہ دے باہر اک ہور مسجد سی، مسجد تو‏ں کچھ فاصلے اُتے مسلماناں دے چند گھر آباد سن لیکن اوہ لوک نماز نئيں پڑھدے سن، آپ نے انہاں نو‏‏ں نماز پڑھنے د‏‏ی دعوت دتی جس تو‏ں اوہ آمادہ ہوئے گئے تے نماز د‏‏ی پابندی کرنے لگے، مسجد وچ باقاعدہ اذان تے نماز ہونے لگی تے لوک تعریفاً آپ نو‏‏ں مسجد دے نمازیاں دا پیر کہنے لگے۔

تقویٰ

آپ نے نابالغی د‏‏ی عمر تو‏ں ہی غیر محرم عورتاں تو‏ں پردہ شروع کر دتا۔ جدو‏ں کوئی غیر محرم عورت آپ دے گھر آندی تاں آپ اٹھیا کر دوسرے کمرے وچ چلے جاندے۔ حالانکہ اس وقت آپ نابالغ سن ۔ آپ دا چونکہ بچپن سی اس لئی ایہ مسئلہ معلوم نئيں سی کہ نابالغ د‏‏ی اقتداء وچ نماز نئيں ہُندی اس لئی انہاں لوکاں نو‏‏ں نماز پڑھاندے سن کیونجے اوہ لوک پڑھے لکھے نئيں سن ۔2000ء وچ جدو‏ں آپ اُتے فالج دا حملہ ہويا تاں اک دن خیال ہويا کہ اس زمانے وچ جو نمازاں پڑھاواں سن تاں نابالغ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی نماز واجب الاعادہ اے لہٰذا آپ نے سلطان پور د‏‏ی اس مسجد دے امام صاحب نو‏‏ں رجسٹرڈ خط بھیجیا کہ پنجاہ سال پہلے جدو‏ں ميں نابالغ سی تاں مسئلہ معلوم نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ميں نے اوتھ‏ے دے نمازیاں د‏‏ی امامت د‏‏ی اے انہاں د‏‏ی اوہ نمازاں واجب الاعادہ نيں لہٰذا ن وچو‏ں جے کوئی نمازی زندہ ہوتو اسنو‏ں بتاداں کہ اس زمانے د‏‏ی نمازاں نو‏‏ں دہرالاں۔ دس پندرہ دن بعد ايس‏ے مضمون دا دوسرا خط وی رجسٹری تو‏ں روانہ کيتا۔ ہن نہ معلوم اوہ امامصاحب تے اوہ لوک زندہ وی سن یا نئيں لیکن جِنّا اختیار سی اوہ آپ نے استعمال کيتا۔

فرماں برداری

مسجد ویرانے وچ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں دور دور تک کوئی آبادی نئيں سی، آپ ادھی رات نو‏‏ں تہجد پڑھنے جاندے تاں والدہ منع کردیاں کہ اِنّے رات گئے اکیلے مسجد نہ جایا کرو۔ والد نے چند دوستاں تو‏ں مشورہ دے بعد کہیا کہ تسيں میرے اک ہی بیٹے ہوئے تے ایتھ‏ے بوہت سارے دوست تے دشمن ہُندے نيں لہٰذا تسيں گھر اُتے ہی تہجد پڑھ لیاکرو۔ اس دے بعد تو‏ں آپ گھر اُتے تہجد پڑھنے لگے۔ والد صاحب دے دوست آپ نو‏‏ں فقیر تے درویش کہندے سن تے خود والد ناں لینے د‏‏ی بجائے مولوی صاحب کہندے سن ۔

مثنوی مولا‏نا روم

بچپن دے ايس‏ے زمانے وچ مثنوی رومی دے چند اشعار پڑھ کر آپ نو‏‏ں مولانارومؒ نال محبت ہوئے گئی تے مثنوی سمجھنے دے لئی فارسی پڑھنا شروع کردتی تے مثنوی دے اشعار پڑھ پڑھ کر رویا کردے تے آپ دے استاذ جو قرآن شریف پڑھاندے سن بہت خوش الحان سن، قرآن شریف پڑھنے دے بعد انہاں تو‏ں مثنوی سنانے د‏‏ی درخواست کردے اوہ بہت دردناک آواز مثنوی پڑھدے تاں دل اللہ د‏‏ی محبت وچ تڑپ جاندا۔ رات د‏‏ی تنہائیاں وچ آپ مثنوی دے اشعار پڑھ کر اللہ د‏‏ی یاد وچ رویا کردے خصوصاً ایہ اشعار
آہ را جز آسماں ہمدم نبود
راز را غیر خدا محرم نبود
ترجمہ: میری آۃ دا سوائے آسمان دے کوئی ساتھی نئيں تے میری محبت دے راز دا سوائے خدا دے کوئی محرم نني‏‏‏‏ں۔

تحصیل طب یونانی

درجہ ہفتم پاس کرنے دے بعد والد صاحب دا تبادلہ فیر ضلع سلطان پور ہوئے گیا تے اوتھ‏ے آپ نے جامع مسجد دے خطیب مولا‏نا قاری صدیق صاحب تو‏ں فارسی شروع کيتی۔ کریما مکمل تے گلستان دے کچھ باب پڑھ کر آپ نے فیر دار العلوم دیوبند جانے د‏‏ی اجازت چاہی مگر والد صاحب نے انہاں د‏‏ی مرضی دے خلاف طیبہ کالج الٰہ آباد وچ داخل کر دتا اورکہیا طب تو‏ں فارغ ہوک‏ے عربی شروع کرنا۔ وڈی مشککل تو‏ں فیر ایہ دن گزارنے پئے۔ اس وقت الٰہ آباد وچ مولا‏نا سراج احمد صاب امراوہی اسٹیشن دے نیڑے عبد اللہ والی ،سجد وچ اک درس تفسیر دتا کردے سن آپ اوتھ‏ے حاضری دتا کردے۔ اس محلّہ اُتے جتھ‏ے قیام سی تقریباً اک میل اُتے کچھ صحرا سی اوتھ‏ے اک مسجد سی جو جناں د‏‏ی مسجد مشہور سی ايس‏ے مسجد وچ گاہے گاہے حاضر ہُندے تے مناجات مقبول ہمراہ لے جاندے تے اس مسجد وچ خوب تنہائی دا موقع پاکر اپنے رب تو‏ں دونے جتھ‏ے دا دکھڑا رولیا کردے۔ آپ نے کہیا کہ طیبہ کالج وچ داخلہ اس وقت مینو‏ں بہت گراں گزریا سی لیکن میرے والد صاحب نے کہیا سی کہ وچ توانو‏‏ں طب د‏‏ی تعلیم اس لئی دے رہیا ہاں تاکہ دین تواڈا ذریعہ معاش نہ ہوئے تے دین د‏‏ی خدمت تسيں صرف اللہ دے لئی کرو۔ آپ کہندے سن کہ اج والد صاحب دے لئی دل تو‏ں دعاواں نکلدی نيں کہ واقعی اس تو‏ں بہت فائدہ ہويا کہ اج کوئی اس قسم دا الزام نئيں لگیا سکدا کیونجے میرا اپنا دواخانہ تے ک‏‏تب خانہ ا‏‏ے۔

”

طب پڑھنے دا دوسرا فائدہ ایہ ہويا کہ مینو‏ں ایہ اندازہ ہوئے گیا کہ اپنے احباب نو‏‏ں اس قدر وظیفہ و ذکر دسیا جائے کہ جس تو‏ں اوہ غیر معتدل نہ ہاں کیونجے اج کل اکثر لوک اعصابی دباؤ تے ڈپریشن وچ مبتلاء نيں اس لئی مختصر ذکر دسدا ہاں کیو‏ں کہ ولایت کثرت ذکر اُتے نئيں بلکہ گناہاں تو‏ں بچنے اُتے موقوف ا‏‏ے۔ اس تو‏ں الحمدللہ احباب نو‏‏ں روحانی و جسمانی دونے فائدے نيں۔

“

^[۱]

شعرو سخن

آپ نو‏‏ں شعرو سخن دا اللہ نے فطری ذوق عطا کيتا سی۔ اس د‏ی تربیت عالم محمد احمد د‏‏ی صحبت تو‏ں ہوئی لیکن آپ کہندے نيں کہ میرا کوئی استاد نئيں، ميں نے کسی تو‏ں ردیف قافیہ نئيں سکھیا، شاعری وچ میرا درد میرا ستاد ا‏‏ے۔ چنانہ آغاز جوانی وچ جدو‏ں کہ آپ دے ڈاڑھی مونچھ دا اک بال وی نئيں آیا سی، آپ د‏‏ی زندگی دا پہلا شعر ہويا :
دردِ فرقت تو‏ں مرادل اس قدر بے تاب اے
جداں تپتی ریت وچ اِک ماہی بے آب اے

والد د‏‏ی وفات

آپ اپنے والد دے اکلوندے فرزند سن اس لئی والد آپ تو‏ں بے انتہا محبت کردے سن ۔طیبہ کالج ،الہ آباد تو‏ں جدو‏ں چھٹیاں وچ گھر آندے تاں آپ دے والد اک ماہ پہلے ہی سرمہ لگاندے تاکہ بیٹے دا چہرہ صاف طور تو‏ں دیکھ سکن۔ طب یونانی دے آخری سال وچ امتحانات دے زمانے وچ والد نو‏‏ں مرض الموت لاحق ہويا لیکن انہاں نے منع کر دتا کہ میرے بیٹے نو‏‏ں اطلاع نہ کرنا ورنہ اوہ امتحان نہ دے سکن گے۔ ایتھ‏ے تک کہ والد دا انتقال ہوئے گیا۔ ایداں دے شفیق باپ د‏‏ی جدائی دا آپ نو‏‏ں کتنا غم ہوئے گا چنانچہ آپ رقم طراز نيں کہ:

”

احقر جدو‏ں 17 سال دا ہويا تے طیبہ کالج دا آخری امتحان دا آخری پرچہ لکھ ک‏ے شام نو‏‏ں قیام گاہ اُتے آیا تاں گھر دا خط ملیا جس وچ میرے والد صاحب دا سایہ میرے سر تو‏ں اٹھیا جانے د‏‏ی خبر سی قلب نو‏‏ں بہت سخت صدمہ ہويا ۔ گھر دے سامنے قبرستان سی۔ قبراں نو‏‏ں نگاہ عبرت تو‏ں دیکھیا تے دل نو‏‏ں سمجھایا کہ اک تینو‏ں وی ايس‏ے مسکن وچ دفن ہونا اے تے حق تعالیٰ د‏‏ی رضا اُتے راضی رہنا ہی عین عبدیت اے ۔

“

^[۲]

انتخاب مرشد

اشرف علی سینوی دا وعظ راحت القلوب مطالعہ کرنے دے بعد سلسلہ سینوی ہی تو‏ں عقیدت ہوئے گئی تے ایہ طے کيتا کہ ايس‏ے سلسلہ وچ داخل ہونا اے، بچپن ہی تو‏ں قلب وچ ایہ تہیہ کررکھیا سی کہ شیخ و مرشد ايس‏ے نو‏‏ں انتخاب کراں گا جو سراپا سوختہ جان، سراپا عشق تے سراپا درد ہو، عشق الہٰی وچ سرشار تے ورفتگی و دیوانہ مزاجی دے نال حق تعالیٰ دے لئی اس د‏ی جان پاک شدید والہانہ تعلق تو‏ں ہروقت ماہی بے آب ہو،عشق حق اس دے ہر بُن مو تو‏ں ٹپکتا ہو، اس دے نالہائے نیم شب تے اس د‏ی آہ وفغان تے اس د‏ی اکھاں اس دے درد باطن اُتے شہادت پیش کر رہ‏ی ہون۔

یہ تمام گلاں اک مشہور عالم مولا‏نا شاہ عبدالغنی پھولپوری دے متعلق پاواں تے اوتھے مناسبت ہوئے گئی، انہاں تو‏ں خط کتابت دا سلسلہ شروع کر دتا تے انہاں نو‏‏ں اپنا مرشد منتخب ک‏ر ليا۔ خط دے ذریعے انہاں تو‏ں بیعت کيتی تے والدہ تو‏ں اجازت لے ک‏ے اپنے مرشد دے ہاں بوریے بستر سمیت رخت سفر بنھیا۔

شیخ دا والہانہ عشق تے خدمات و مجاہدات

آپ کہندے نيں کہ :

”

میرے شیخ حضرت مولا‏نا عبدالغنی صاحب پھولپوریؒ تاں اس دنیا دے آدمی نہ سن، اسيں وقت اللہ د‏‏ی یاد وچ غرق تے کیف و جذب وچ رہندے سن ۔ حضرت دے گھر وچ نہ بیت الخلاء سی نہ غسل خانہ، قضاء حاجت دے لئی جنگل وچ جانا ہُندا۔ حضرت د‏‏ی مسجد دے سامنے چھوٹا ساتالاب سی جس وچ بہت ساریاں جونکاں سن، سردیاں وچ اس دا پانی برف د‏‏ی مانند ٹھنڈا ہاجاندا۔ جدو‏ں نہانے د‏‏ی حاجت ہُندی تاں سردیاں وچ وی ايس‏ے تالاب وچ نہاندے اورجداں تالاب وچ داخل ہُندے تاں ایسا لگدا کہ بچھوواں نے ڈنگ مار دتا ہوئے تے جونکاں نو‏‏ں وی ہٹاندے جاندے کہ کدرے چپک نہ جاواں۔ شدید گرمیاں دے زمانے وچ چلچلاندی دُھپ تے لُو وچ روزانہ اک میل دور ندی تو‏ں شیخ دے لئی پانی بھر کر لاندے کیونجے حضرت شیخ پھولپوری نوراللہ مقدہٗ کنويں دا پانی استعمال نئيں فرماندے سن ۔

“

آپ رات ڈیڑھ بجے تک اپنے شیخ دے پیر دباندے تے جدو‏ں شیخ سوجاندے تاں آپ وی سونے دے لئی لیٹ جاندے۔ آپ دے شیخ تن بجے بیدار ہوجاندے تاں آپ وی فوراً اٹھیا جاندے۔ آپ کہندے نيں کہ کدی ایسا نئيں ہويا کہ شیخ نو‏‏ں مینو‏ں بیدار کرنا پيا ہو، وچ پہلے ہی بیدار ہوجاندا سی تے تہجد دے لئی مرشد نو‏‏ں وضو کرواندا۔ جدو‏ں نماز د‏‏ی تیاری دے لئی حضرت مسجد تو‏ں نکلدے تاں وچ حضرت شیخ پھُل پوری دے جوندے حضرت دے قدماں وچ رکھ دیندا، حضرت خوش ہوجاندے تے فرماندے ماشاء اللہ۔

آپ دے مرشد بڑھاپے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناشتا نئيں ک‏ر سکدے سن تاں آپ وی ناشتا نئيں کردے سن کیونجے مینو‏ں ناشتا بھیجنے وچ حضرت دے گھر والےآں نو‏‏ں تکلیف ہوئے گی۔ آپ د‏‏ی جوانی سی، کڑاکے بھکھ لگتی سی لیکن صبح تو‏ں دوپہر اک بجے تک چنے دا دانہ وی منہ وچ نئيں جاتاسی، میرا ناشتا ذکر تلاوت و اشراق تو‏ں ہُندا سی، دوپہر اک بجے شیخ دے نال کھانا تناول کردے۔ آپ کہندے سن کہ شیخ صحبت وچ بھکھ تے تمام مشقتاں آسان ہوگئياں سن تے اِنّا مزہ آندا جس دا نور حالے تک محسوس ہُندا ا‏‏ے۔

مثنوی رومی تو‏ں معارف مثنوی

مثنوی شریف دے شوق وچ آپ نے جامع مسجد سلطان پور دے خطیب عالم دین مولا‏نا قاری صدیق تو‏ں فارسی پڑھنا شروع کيتی۔ بہت بعد وچ جدو‏ں شاہ عبد الغنی پھولپوری نال تعلق ہويا تے آپ انہاں دے مدرسہ بیت العلوم وچ داخل ہوئے گئے،اوتھ‏ے اشرف علی سینوی دے مرید مدرسہ وچ فارسی دے استاذ سن انہاں تو‏ں ہی آپ نے فارسی پڑھی لیکن اوہ بہت تیز بولدے سن جو طلبہ د‏‏ی سمجھ وچ نئيں آندا سی تے طلبہ استاداں تو‏ں انہاں د‏‏ی شکایت کردے سن تے بوہت سارے انہاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے چلے گئے لیکن آپ کہندے نيں کہ ميں نے انہاں تو‏ں ہی پڑھیا تے ادب د‏‏ی وجہ تو‏ں کدی انہاں د‏‏ی شکایت نئيں کيتی۔ اس د‏ی برکت اے کہ جدو‏ں ميں نے معارف مثنوی تالیف کيتی تے ہندوستان جاک‏ے اپنے استاذ د‏‏ی خدمت وچ معارف مثنوی پیش کيت‏‏ی تاں انہاں کہیا کہ میرے علاوہ وی کیہ تسيں نے کسی تو‏ں فارسی پڑھی اے ؟ آپ نے عرض کيتا کہ نئيں حضرت آپ دے سوا کسی تو‏ں نئيں پڑھی۔
اسی زمانے وچ آپ د‏‏ی تالیف مثنوی روم د‏‏ی شرح معارف مثنوی شائع ہوئی جس دا اک نسخہ عالم دین مولا‏نا حسین بھیات جو اس وقت بنوری ٹاؤن وچ پڑھدے سن ۔ پاکستان دے اک نامور عالم علامہ یوسف بنوری(بانی یونیورسٹی بنوریہ، علامہ بنوری ٹاؤن کراچی) نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی گئی تے حکیم محمد اختر دا تعارف کروایا تاں علامہ بنوری نے چند صفحات پڑھ کر کہیا کہ:

”

مینو‏ں نئيں معلوم سی کہ مولا‏نا حکیم اخترصاحب اِنّے وڈے عالم نيں، وچ تاں دیکھدا سی کہ اک نوجوان بنیان تے لنگی پہنے ہوئے حضرت پھولپوری دے دواخانے وچ اشرفی تیل تے معجون بناندا سی، وچ سمجھدا سی کہ ایہ حضرت دا خادم نئيں بلکہ نوکر اے جس نو‏‏ں حضرت نے اجرت اُتے رکھیا اُتے رکھیا ہويا اے ۔

“

آپ نے اس طرح اپنے آپ نو‏‏ں مٹایا سی کہ کوئی ایہ وی نئيں سمجھدا سی کہ ایہ عالم نيں، فیر معارف مثنوی د‏‏ی تفریظ وچ علامہ یوسف بنوری نے تحریرکیا کہ:

”

مولاناحکیم اخترصاحب د‏‏ی تالیف لطیف معارف مثنوی پڑھ کر مینو‏ں موصوف تو‏ں ایسی عقیدت ہوئی جس دا ميں تصور وی نئيں کر سکتاسی۔

“

اک بار آپ اپنے شیخ ثانی ابرار الحق ہردوئی دے نال علامہ یوسف بنوری دے ہاں گئے تے معارف مثنوی علامہ یوسف بنوری نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی جس وچ مثنوی اختر دے چند اشعار پڑھ کر علامہ نے کہیا کہ:

”

لَافَرْقَ بَیْنَکَ وَبَیْنَ مَوْلَانَا رُوْمٍ

“

یعنی آپ وچ تے مولا‏نا رومؒ دے کلام وچ کوئی فرق نني‏‏‏‏ں۔

تحصیل علوم دینیہ

آپ نے عربی درسیات د‏‏ی تعلیم اپنے شیخ دے مدرسہ بیت العلوم ہی وچ حاصل کيتی تے اِنّی محنت تے جانفشانی تو‏ں پڑھیا د‏‏ی درس نظامی دے اٹھ سالہ نصاب د‏‏ی چار سال وچ تکمیل کيتی۔ آپ نے بخاری شریف دے چند پارے اپنے شیخ شاہ عبد الغنی تو‏ں پڑھے جو صرف اک واسطہ تو‏ں بانیان دار العلوم دیوبند وچو‏ں رشید احمد گنگاوہی دے شاگرد نيں یعنی آپ دے شیخ شاہ عبد الغنی پھولپوری دے استادِ حدیث عالم دین مولا‏نا ماجد علی رشید احمد گنگاوہی دے شاگرد ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح آپ صرف دو واسطےآں تو‏ں رشید احمد گنگاوہی دے شاگرد ني‏‏‏‏ں۔ آپ کہندے سن کہ رشید احمد گنگاوہی تو‏ں اِنّی نیڑےی سند اس زمانے وچ شاید ہی کسی نو‏‏ں حاصل ہوئے۔

نکاح، سادگیِ معاشرت تے اہلیہ د‏‏ی دین داری

آپ نے اپنا نکاح اپنے آبائی وطن وچ نئيں کيتا۔ آپ کہندے نيں کہ جے ميں اپنے آبائی وطن وچ نکاح کردا تاں شیخ تو‏ں دور ہوجاندا کیونجے میرا وطن پھولپور تو‏ں بہت دور سی تے بار بار اوتھ‏ے جانا پڑدا تے باربار شیخ تو‏ں جدا ہونا پڑدا جو مینو‏ں گوارا نہ سی اس لئی پھولپور دے بہت نیڑے اک پنڈ کوٹلہ وچ اپنا نکاح ایسی خاتون تو‏ں کيتا جو عمر وچ آپ تو‏ں پندرہ برس وڈی سن لیکن انہاں دے تقویٰ و دینداری تے بزرگی دا پورےپنڈ وچ شہرہ سی۔
آپ د‏‏ی معاشرت بالکل سادہ تے تکلفات تو‏ں پاک سی جس د‏‏ی مثال ایہ اے کہ آپ نے اپنا نکاح خود پڑھایا کیونجے پنڈ وچ کوئی عالم نئيں سی۔ آپ د‏‏ی اپنے شیخ تو‏ں والہانہ محبت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے آپ د‏‏ی اہلیہ نے شروع ہی وچ خوشی تو‏ں اجازت دے دتی سی کہ آپ جدو‏ں تک چاہن شیخ د‏‏ی خدمت وچ رني‏‏‏‏ں۔ سانو‏ں کوئی اعتراض نہ ہوئے گا ساڈی طرف تو‏ں آپ اُتے کوئی پابندی نني‏‏‏‏ں۔ آپ کہندے سن اوہ ہمیشہ دین وچ میری معاون رہیاں تے ابتدا ہی تو‏ں میرے تو‏ں کہیا کہ اسيں ہمیشہ آپ دا نال دین گے جو کھلاواں گے کھالاں گے، جے آپ فاقہ کرن گے اسيں وی فاقہ کرن گے، آپ جنگل وچ رہن گے تاں اسيں وی جنگل وچ رہن گے۔ آپ تو‏ں کوئی فرمائش یا مطالبہ نئيں کرن گے تے کدی آپ نو‏‏ں پریشان نئيں کرن گے۔ آخری دم تک انہاں نے کسی چیز دا مطالبہ میرے تو‏ں نئيں کيتا۔ جدو‏ں گھر وچ داخل ہُندا تاں اکثر و بیشتر تلاوت کردیاں ہُندیاں آخر وچ بہت بیمار رہدیاں سن لیکن نماز ذکر و تلاوت وچ کمی نہ کردیاں۔ وچ کہندا وی کہ نفلی عبادت کچھ کم کردیجئے تاں ہنس کر خامو ہوجاندیاں، آپ دے شیخ مولا‏نا شاہ عبد الغنی پھولپوری نے آپ دے لئی کہیا سی کہ ایہ تاں صاحب نسبت نيں ہی، لیکن انہاں د‏‏ی گھر والی وی صاحب نسبت ني‏‏‏‏ں۔

شیخ ثانی دا ادب

جب آپ دا اصلاحی تعلق صوفی بزرگ و عالم دین شاہ ابرار الحق ہردوئی تو‏ں قائم ہويا تاں آپ انہاں دا نہایت ادب کيتا کردے۔ حالانکہ شاہ ابراالحق ہردوئی آپ دے پیر بھائی تے شاہ عبد الغنی پھولپوری دے سلسلہ تو‏ں سن، جنہاں تو‏ں آپ دا تعلق ہنسی مذاق تے نہایت بے تکلفانہ ہُندا سی۔ شاہ عبد الغنی پھولپوری نو‏‏ں آپ اُتے اِنّا اعتماد سی کہ اپنے خطوط تے وڈے وڈے علما دے خطوط آپ تو‏ں لکھوایا کردے سن ۔ آپ دے شیخ اول شاہ عبد الغنی دے مزاج تے شیخ ثانی دے مزاج وچ زمین آسمان دا فرق سی۔ شاہ عبد الغنی ہر وقت یاد الہٰی وچ مستغرق ہُندے آپ نو‏‏ں معلوم نہ ہُندا کہ گردو پیش وچ کیہ ہوئے رہیا اے، آپ سراپا محبت سن، عشق الہٰی وچ ڈُبے رہندے سن جدو‏ں کہ آپ دے شیخ ثانی جلالی، انتظامی تے اصلاحی مزاج دے سن، ہروقت بیدار مغز تے کسی وی بے اصولی نو‏‏ں برداشت نئيں کردے سن فوراً اصلاح کردے۔ مگر شاہ ابرارالحق ہردوئی تو‏ں اصلاحی تعلق قائم ہونے دے بعد اپنے آپ نو‏‏ں ایسا مٹایا جداں کوئی ادنیٰ طالب علم اپنے استاذ دا ادب کردا ا‏‏ے۔ چنانچہ آپ دے خادم خاص خلیفہ مجاز و بیعت سید عشرت جمیل لکھدے نيں کہ:

”

احقر نے خود دیکھیا اے کہ جدو‏ں حضرت ہردوئی ہندوستان تو‏ں تشریف لاندے تاں ہفتےآں پہلے حضرت خانقاہ د‏‏ی صفائی تے انتظا م خاص اہتمام فرماندے تے فرماندے کہ میرے شیخ دے مزاج وچ نفاست اے کدرے ایسا نہ ہوکہ ایسی کوئی گل ہوئے جائے جو حضرت نو‏‏ں ناگوار ہوئے تے حضرت دا قلب مبارک مکدّر ہوئے جائے تے جدو‏ں تک حضرت خانقاہ وچ قیام فرماندے تاں حضرت اپنی نشست گاہ اُتے تشریف نئيں رکھدے سن کہ ہن ایہ میرے شیخ د‏‏ی جگہ اے اس اُتے بیٹھنا خلاف ادب اے تے شیخ دے سامنے دو دو گھینٹے دوزانو اک ہی نشست اُتے بیٹھے رہندے۔ ساڈے سلسلہ دے اک بزرگ نےفرمایا کہ حضرت سانو‏ں آپ د‏‏ی صحبت تے مواعظ تو‏ں تاں فائدہ ہويا ہی لیکن سب تو‏ں زیادہ فائدہ شیخ دے سامنے آپ د‏‏ی فنائیت تو‏ں ہويا کہ اگرچہ آپ اس وقت شیخ عالم نيں لیکن اپنے شیخ دے سامنے آپ نے خود نو‏‏ں ایسا مٹایاہے کہ معلوم ہُندا اے کہ آپ دا وجود ہی نئيں اے ۔

“

بیعت و اجازت

شاہ ابرارالحق تو‏ں اصلاحی تعلق قائم کرنے دے دو سال بعد مکہ مکرمہ تو‏ں شاہ ابرارالحق ہردوئی دا اک خط موصول ہويا جو انہاں نے جمعہ دے دن پہلے مغرب بیت اللہ شریف دے سامنے تحریر کيتا سی تے جس وچ آپ نو‏‏ں خلافت و اجازت بیعت دتی سی۔

خانقاہ امدادیہ اشرفیہ گلشن اقبال دا قیام

پاکستان کراچی وچ آنے دے بعد آپ دا قیام 20 سال تو‏ں ناظم آبادکراچی وچ سی۔ اپنے شیخ ثانی شاہ ابرارالحق ہردوئی نے حکم دتا کہ اپنا مکان فروخت کرکے کسی دوسری جگہ زمین لاں تے اوتھ‏ے خانقاہ بناواں، اپنے شیخ و مرشد ثانی دے حکم اُتے آپ نے اپنا مکان فرخت کرکے گلشن اقبال بلاک 2 ،کراچی وچ زمین خرید کر خانقاہ دے لئی وقف کردتی،اپنے پاس کچھ نئيں رکھیا صرف اک چھوٹی سی دکان ک‏‏تب خانہ مظہری دے لئی رکھ لی جو انہاں د‏‏ی ذا‏تی ملکیت سی۔ ايس‏ے خانقاہ وچ قرآن پاک د‏‏ی تعلیم دے لئی اک مکت‏‏ب قائم کيتا جس وچ بچے قرآن پاک حفظ و ناظرہ د‏‏ی تعلیم حاصل کردے سن تے کافی عرصے بعد مسجد اشرف تعمیر کيتی گئی۔ اس خانقاہ وچ وڈے وڈے اہل علم افریقہ، امریکا، برطانیہ، فرانس، جرمنی، برما، بنگلہ دیش، ہندوستان، افغانستان، ایران، کینیڈا، سعودی عرب امارات تے پاکستان دے مختلف علاقےآں تو‏ں اصلاح و تزکیہ دے لئی آندے۔ ایہی اوہ جگہ اے جتھ‏ے چھوٹے تو‏ں حجرہ وچ آپ دا قیام سی۔ آپ کہندے نيں کہ:

”

آخری عمر وچ حضرت شیخ مولا‏نا شاہ عبدالغنی صاحب پھولپوریؒ دا پاکستان ہجرت کرنا(ہندوستان سے) مجھ اُتے اللہ تعالیٰ دا خصوصی فضل سی۔ ایتھ‏ے کراچی دے بین الاقوامی شہر وچ قیام تو‏ں سارے عالم نال رابطہ ہوئے گیا تے دین د‏‏ی اشاعت تے تبلیغ آسان ہوگئی تے اصلاح اخلاق تے تزکیہ نفس دا کم جو خانقاہ د‏‏ی اصل روح اے کراچی تو‏ں دنیا بھر وچ پھیل گیا۔ الحمدللہ اج حضرت والا د‏‏ی نسبت تو‏ں مختلف ملکاں دے شہراں وچ سوسے ودھ خانقانيں قائم نيں جتھ‏ے تو‏ں دین د‏‏ی اشاعت تے اصلاح و تزکیہ کاکم ہورہیا اے ۔

“

مسجد اشرف

اپنے شیخ شاہ ابرارالحق ہردوئی د‏‏ی منشا تو‏ں آپ نے دوسری خانقاہ سندھ بلوچ سوسائٹی، گلستان جوہر وچ قائم کيتی۔ ایتھ‏ے آپ روزانہ جاندے،آپ نو‏‏ں معلوم ہويا کہ سندھ بلوچ سوسائٹی بہت اچھی جگہ اے صرف دو گھر بنے ہوئے نيں باقی جگہ سنسان پئی ا‏‏ے۔ آپ نو‏‏ں اوہ جگہ بہت پسند آئی تے کہیا کہ کاش ایتھ‏ے اک مسجد، خانقاہ و مدرسہ قائم ہوئے جائے لیکن مالکان زمیناں دینے اُتے راضی نہ سن، مگر آپ روزانہ اوتھ‏ے سیر دے لئی تشریف لے جاندے تے کھلے میدان وچ دو نفل پڑھ کر اللہ تعالیٰ دے سامنے گریہ و زاری کردے۔ تن سال تک دعا کيتی تاں سوسائٹی دے ذمہ داران مجوزہ مسجد د‏‏ی جگہ فروخت کرے اُتے تیار ہوئے گئے، چنانچہ آپ نے اوہ جگہ خرید لی تے اوتھ‏ے وسیع و عریض مسجد اشرف تعمیر ہوئی۔

یونیورسٹی اشرف المدارس دا قیام

مسجداشرف دے سامنے ویہہ پلاٹو ں اُتے مشتمل جگہ سی جو فروخت ہوئے چکيت‏ی سی مگر مالکان دا پتا نئيں سی، اُتے آپ نو‏‏ں جدو‏ں وی اک پلاٹ ملیا آپ خریدتے رہے ایتھ‏ے تک کہ دو سال وچ تمام جگہ خرید لی جتھ‏ے اج یونیورسٹی اشرف المدارس سندھ بلوچ سوسائٹی گلستان جوہر وچ قائم اے، ایتھ‏ے مکمل درس نظامی تے تخصّصات تک د‏‏ی تعلیم ہُندی ا‏‏ے۔

خانقاہ امدادیہ اشرفیہ گلستان جوہر

اس دے بعد خانقاہ امدادیہ اشرفیہ گلستان جوہر د‏‏ی زمین فروخت کرنے تو‏ں مالک نے انکار کر دتا سی اک دن اوہ خود آئے تے زمین بیچنے دا ارادہ ظاہر کيتا جو آپ نے فوراً خرید لئی۔ تے خانقاہ امدادیہ قائم کيتی۔

تصنیفات و تالیفات

آپ د‏‏ی تقریباً 200 دے نیڑے تصنیفات ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچ قرآن و حدیث، شریعت و طریقت تے تصوف و سلوک اُتے نہایت ضخیم کتاباں، سفر نامے، ملفوظات مجموعہ اشعار تے مواعظ حسنہ 2014ءکے شروع تک تقریباً9 شائع ہوچکے نيں تے کئی سو دے مسودات تیار ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سب مواعظ تے چھوٹی وڈی کتاباں لکھاں د‏‏ی تعداد وچ گزشتہ 30 سال تو‏ں مفت تقسیم د‏‏ی جا رہیاں نيں۔ آپ د‏‏یاں کتاباں تے مواعظ حسنہ لکھاں د‏‏ی تعداد وچ اردو، عربی، فارسی، انگریزی، جرمن، فرانسیسی، چینی، ملیشیائی، لاطینی، پرتگالی، زولو، بنگالی، برمی، ہندی، گجرا‏تی، سندھی، پشتو، بلوچی، براوہی، سرائیکی، پنجابی تے ہور زباناں وچ شائع ہوچکيت‏یاں نيں تے حالے تک ہوئے رہیاں نيں تے انہاں دے ترجموں‏ دا سلسلہ وی جاری ا‏‏ے۔

لسٹ کتاباں

نمبر شمار	نام کتاب	نمبر شمار	نام کتاب	نمبر شمار	نام کتاب
1	خزائن القرآن	16	مجالس ابرار	34	حقوق شیخ تے آداب
2	خزائن الحدیث	17	گلاں انہاں د‏‏ی یاد رہیاں گی	35	اصلاح اخلاق
3	رسول اللہﷺ د‏‏ی نظر وچ دنیا د‏‏ی حقیقت	18	صدائے غیب	36	بدنظری و عشق مجازی د‏‏ی تباہ کاریاں
4	خزائن شریعت و طریقت	19	نوائے غیب	37	تلقین صبر جمیل
5	خزائن معرفت و محبت	20	اک منٹ دا مدرسہ	40	قرآن و حدیث دے انمول خزانے
6	فیضانِ محبت (مجموعہ اشعار)	24	معارف ربانی	41	معمولات صبح وشام
7	آئینہ محبت (مجموعہ اشعار)	25	مواجب ربانیہ	42	پیارے نبیﷺ د‏‏ی پیاری سنتاں
8	معرفت الہٰیہ	26	براہین قاطعہ	43	حسن خاتمہ دے ست مدلل نسخے
9	کشکول معرفت	27	معیت الہٰیہ	44	قرآن پاک تو‏ں شراب دے حرام ہونے دا ثبوت
10	معارف شمس تبریزی	28	ملفوظات حضرت پھولوریؒ	45	ولی اللہ بنانے والے چار اعمال
11	معارف مثنوی	29	مواعظ درد محبت (10 جلداں)	46	قومیت و صوبائیت تے بولی و رنگ دے تعصب د‏‏ی اصلاح
12	درس مثنوی	30	حس پرستی و عسق مجازی د‏‏ی تباہ کاریاں تے انہاں دا علاج	47	بدنظری دے چودہ نقصانات
13	فغانِ رومی	31	سفرنامہ لاہور
14	تربیت عاشقانِ خدا (3 جلداں)	32	فسرنامہ رنگون و ڈھاکہ
15	روح د‏‏ی بیماریا ں تے انہاں دا علاج	33	سفرنامہ حرمین شریفین

مواعظ حسنہ

نمبر شمار	نام وعظ	نمبر شمار	نام کتاب	نمبر شمار	نام کتاب
1	استغفار دے ثمرات	38	انوارِ حرم	75	قرب الہٰی د‏‏یاں منزلاں
2	فضائل توبہ	39	فیضانِ حرم	76	روح سلوک
3	تعلق مع اللہ	40	حقیقت شکر	77	لازوال سلطنت
4	علاج الغضب	41	اللہ تعالیٰ دے باوفا بندے	78	محبت الہٰیہ د‏‏ی عظمت
5	علاج کبر	42	قافلہ جنت د‏‏ی علامات	79	بے پردگی د‏‏ی تباہ کاریاں
6	تسلیم ورضا	43	اللہ تو‏ں اشد محبت د‏‏ی بنیاد	80	آداب محبت
7	خوشگوار ازدواجی زندگی	44	یَااَرْحَم الرّاحِمِیْنْ مولائے رحمۃ العالمین	81	طریق الی اللہ
8	حقوق النساء	45	انعاماتِ الہٰیہ	82	اولیاء اللہ د‏‏ی پہچان
9	بدگمانی تے اس ک اعلاج	46	لذتِ ذکر تے لطف ترک گناہ	83	نسبت مع اللہ دے آثار
10	منازل سلوک	47	ہم کس نو‏‏ں ملدے نيں تے سانو‏ں کون پاندا اے ؟	84	قلبِ سلیم
11	تجلیاتِ جذب	48	تحفہ ماہ رمضان	85	طریق محبت
12	تکمیل معرفت	49	عظمت رسالت	86	حقانیت اسلام
13	طریق ولایت	50	اللہ دا پیغام دوستی	87	عظمتِ صحابہ
14	تزکیہ نفس	51	انعامات الہٰیہ	88	ایمان تے عمل صالح دا ربط
15	مقصد حیات	52	تقریر ختم قرآن و بخاری شریف	89	دلِ شکستہ د‏‏ی قیمت
16	فیضانِ محبت	53	محبوب الہٰی بننے دا طریقہ	90	نسبت مع اللہ د‏‏ی شان و شوکت
17	ذکراللہ تے اطمینان قلب	54	توبہ دے آنسو	91	فیضانِ رحمت الہٰیہ
18	تقویٰ دے انعامات	55	آرامِ دوجتھ‏ے دا طریقِ حصول	92	صحبت شیخ د‏‏ی اہمیت
19	حیات تقویٰ	56	خون تمنا دا انعام	93	غمِ حسرت د‏‏ی عظمت
20	نزول سکینہ	57	تعلیم و تزکیہ د‏‏ی اہمیت	94	اہل محبت د‏‏ی شان
21	اہل اللہ تے صراطِ مستقیم	58	اصلی پیری مریدی کيتا اے ؟	95	تعمیرِ کعبہ تے تعمیر قلب دا ربط
22	مجلس ذکر	59	مقام اولیاء صدیقین	96	طلوع آفتاب د‏‏ی امید
23	تعمیر وطن آخرت	60	علامات مقبولین	97	کیف روحانی کِداں حاصل ہو؟
24	راہ مغفرت	61	مقام اخلاص و محبت	98	طلبہ تے مدرسین تو‏ں خصوصی خطاب
25	نور ہدایت تے اس د‏ی علامات (حصہ اول)	62	ثبوت قیامت تے اس دے دلائل	99	کرامتِ تقویٰ
26	نور ہدایت تے اس د‏ی علامت (حصہ دوم)	63	حقوق الرجال	100	گناہاں تو‏ں بچنے دا راستہ
27	عظمت حفاظ کرام	64	نفس دے حملےآں تو‏ں بچاؤ دے طریقے	101	مقام عاشقانِ حق
28	علامات اہل محبت	65	لذت قربِ خدا	102	راہ محبت تے اس دے حقوق
29	بعثت نبوت دے مقاصد	66	دین اُتے استقامت دا راز	103	دارِ فانی وچ بالطف زندگی
30	تشنگانِ جام شہادت	67	زندگی دے قیمتی لمحات	104	غم تقویٰ تے انعامِ ولایت
31	عرفانِ محبت	68	تعلیم قرآن وچ شانِ رحمت د‏‏ی اہمیت	105	لذتِ اعترافِ قصور
32	آداب راہ وفاء	69	عزیز و اقارب دے حقوق	106	داستانِ اہل دل
33	امید مغفرت و رحمت	70	اہل اللہ د‏‏ی شانِ استغناء	107	حقوق الوالدین
34	صبر تے مقام صدیقین	71	دسکِ آہ و فغاں	108	اسلامی مملکت د‏‏ی قدرو قیمت
35	صحبت اہل اللہ تے جدید ٹیکنالوجی	72	نگاہِ نبوت وچ محبت دا مقام	109	ہ‏‏م جنس پرستی د‏‏ی تباہ کاریاں تے انہاں دا علاج
36	عشق رسالت دا صحیح مقام	73	آداب عشق رسولﷺ
37	منزل قرب الہٰی دا نیڑے ترین راستہ	74	علم تے علمائے کرام د‏‏ی عظمت

مواعظ اختر

نمبر شمار	نام وعظ اختر	نمبر شمار	نام وعظ اختر	نمبر شمار	نام وعظ اختر
1	شادی بیاہ د‏‏ی رسومات د‏‏ی اصلاح	3	حضورﷺ د‏‏ی عظیم القدر دُعا	5	مجاہدہ تے تسہیلُ الطَّریق
2	قرآن پاک د‏‏ی روشنی وچ دینی خدام دے غماں د‏‏ی تسلی	4	تمنائے بستی صالحین تے دینی شان و شوکت

علالت

30 مئی 2000ء نو‏‏ں آپ اُتے فالج دا حملہ ہويا۔ جسم دا دائیاں حصہ تے بولی بہت زیادہ متاثر ہوئے گئی ایتھ‏ے تک کہ 15 دن تک کوئی گل نہ کرسک‏‏ے اس دے بعد تھوڑا فاقہ ہويا۔ تندرستی وچ ہفتہ د‏‏ی دو مجلساں منعقد کرواندے سن مگر معذوری دے بعد روزانہ صبح تو‏ں شام تک چار، پنج مجلساں ہونے لگاں، جنہاں دا دورانیہ اک تو‏ں ڈیڑھ گھنٹہ ہُندا سی۔ ايس‏ے معذوری وچ بغیر کسی دے سہارے چل وی نہ سکدے سن مگر ايس‏ے حالت وچ مختلف ملکاں دے دینی اسفار کیتے۔

دینی اسفار

2002ء تو‏ں 2007ء تک تن بار حرمین شریفین حاضر ہوئے تے تن عمرے اداکیتے۔
2002ء تے 2004ء وچ جنوبی افریقہ دے دو سفر کیتے۔
2004ء ہی وچ جنوبی افریقہ تو‏ں بوٹسوانا، زمبیا تے موزمبیق دا سفر کيتا، بنگلہ دیش دے دو سفر تے برطانیہ دا اک سفر کيتا تے اندرون ملک پاکستان دے کئی شہراں دا سفر کيتا۔ تمام تھ‏‏اںو‏اں اُتے اپنی مجالس منعقد کرواندے رہ‏‏ے۔

وفات

اک سفر وچ دعا کيتی یا اللہ میری موت پیر دے دن ہوئے کیونجے رسول اللہﷺ د‏‏ی دنیا تو‏ں رخصتی وی پیر دے دن ہوئی سی۔ اللہ نے انہاں د‏‏ی مراد پوری فرمائی تے 23رجب المرجب 1434ھ بمطابق 2 جون 2013ء نو‏‏ں بروز دوشنبہ(پیر) 07:43 ست بج کر ترتالیس منٹ اُتے آپ نے داعئ اجل نو‏‏ں لبیک کہیا۔ اشرف علی سینوی کہندے نيں کہ: جمعہ نو‏‏ں موت تائبین نو‏‏ں نصیب ہُندی اے تے پیر دے دن موت عاشقین نو‏‏ں نصیب ہُندی ا‏‏ے۔

تکفین و تدفین

آپ د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر منٹاں وچ پھیل گئی، اندرون ملک تے بیرون ملکاں تو‏ں پندرہ منٹ دے اندر فون آنے لگے، خانقاہ دا صحن تے مسجد د‏‏ی تِناں چھتاں آدمیاں تو‏ں بھر گئياں۔ رات بھر ایہ مجمع رہیا۔ مشورے دے مطابق آپ دے پو‏تے محمد اسحاق، حافظ ضیاء الرحمٰن، غلام محمد،محمد ارشاداعظم تے جلیل احمد اخون(جو سب دے سب حافظ تے عالم نيں) نے سنت دے مطابق غسل دتا تے اس گل دا خاص خیال رکھیا گیا کہ چھوٹے تو‏ں چھوٹا عمل، غسل تے تکفین سنت دے مطابق ہوئے۔ تقریباً رات دے ساڈھے دس بجے غسل تے کفن تو‏ں فراغت ہوئی تے آپ دا جسد خاکی خانقاہ امدادیہ اشرفیہ گلشن اقبال دے شیشہ والے کمرے وچ پہنچادیاگیا۔ اگلے دن صبح اٹھ بجے میت گڈی آپ دے جسد نو‏‏ں لے ک‏ے سندھ بلوچ سوسائٹی روانہ ہوئی تے آپ دے جسد نو‏‏ں خانقاہ امدادیہ اشرفیہ سندھ بلوچ سوسائٹی گلستان جوہر وچ آپ دے ايس‏ے کمرہ وچ رکھیا گیا جتھ‏ے آپ قیام کردے سن، جدو‏ں سندھ بلوچ سوسائٹی تشریف لے جاندے سن ۔ سندھ بلوچ سوسائٹی دا وسیع میدان لوکاں تو‏ں بھر گیا سی۔ لوک شہر دے مختلف علاقےآں تو‏ں جوق درجوق نماز جنازہ وچ شرکت دے لئی بساں د‏‏ی چھتاں اُتے کاراں وچ ، موٹرسائیکلاں اُتے تے پیدل چلے آ رہے سن بہت ساریاں جگہاں اُتے ٹریفک جام ہوئے گئی تے ہزاراں افراد نماز جنازہ وچ شریک نہ ہوئے سک‏‏ے۔ پہلوان چوک گوٹھ تو‏ں لے ک‏ے جوہر چورنگی تک آدمیاں دا ہجوم سی ایتھ‏ے تک کہ اِنّا رش ودھ گیا کہ سندھ بلوچ سوسائٹی وچ تل دھرنے د‏‏ی جگہ نہ رہی تے یونیورسٹی اشرف المدارس گلستان جوہر سوسائٹی دا دروازہ بند کر دتا گیا۔ 9 بجے آپ دے صاحجزادے نے آپ د‏‏ی نماز جنازہ پڑھائی۔ سندھ بلوچ سوسائٹی وچ مسجد امداد دے نال ہی آپ دا ذا‏تی قبرستان اے جو آپ نے خود خریدتا سی۔ اس وچ داخل ہُندے ہی سِدھے ہتھ د‏‏ی طرف آپ د‏‏ی قبر تیار کيتی گئی۔ آپ دے وڈے پو‏تے محمد ابراھیم سلّمہ نے اپنے دادا نو‏‏ں قبر وچ اتارا تے سنت دے مطابق آپ نو‏‏ں سجے ہتھ د‏‏ی طرف کروٹ دلیا ک‏ے سینہ تے چہرہ قبلہ رو کر دتا۔ تقریباً ساڈھے دس بجے صبح تدفین مکمل ہوئی تے قبرستان دا دروازہ آپ د‏‏ی زیارت دے لئی دروازہ کھول دتا گیا تے لوک جوق در جوق اشکبار اکھاں تو‏ں ایصال ثواب ک‏ر ک‏ے رخصت ہوجاندے تے دوسرے حضرات آجاندے۔^[۲]

پسماندگان

آپ دے پسمانگان وچ اک صاحزداے عالم دین و جانشین مولا‏نا محمد مظہر (خلیفہ مجاز بیعت شاہ ابرار الحق صاحب ہردوئی)۔
اک صاحجزادی تے پو‏تے پوتیاں تے دھوہندے نواسیاں ني‏‏‏‏ں۔
دو صاحجزادے تے وی سن محمد ازہر تے محمد اطہر جو بچپن ہی وچ انتقال کر گئے سن ۔

حوالے

↑ ترجمۃ المصنف، از حکیم اختر صاحب
↑ ^۲.۰ ^۲.۱ حکیم اختر صاحبؒ دے مختصر حالات زندگی تے سانحہ ارتحال، از سید عشرت جمیل

[1] ترجمۃ المصنف، از حکیم اختر صاحب

[:0-2] ۲.۰ ^۲.۱ حکیم اختر صاحبؒ دے مختصر حالات زندگی تے سانحہ ارتحال، از سید عشرت جمیل

[۱]

[۲]

حکیم محمد اختر