pnb %D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D8%B1%D8%A7%D9%82

استشراق (Orientalism) تے مستشرق (Orientalist) دونے اصطلاحاں نيں، ایہ اصطلاحاں لفظی لحاظ تو‏ں بہت پرانی نئيں نيں، انگریزی بولی وادب وچ انہاں دا استعمال اپنے مخصوص اصطلاحی معنون وچ اٹھارويںصدی دے آواخر وچ شروع ہويا۔ تحریک استشراق صدیاں مصروف عمل رہی لیکن اس دا کوئی باضابطہ ناں نہ سی۔ اربری کہندا اے کہ مستشرق دا لفظ پہلی بار1630 وچ مشرقی یا یونانی کلیسا دے اک پادری دے لئی استعمال ہويا۔ انگلستان وچ 1779 دے لگ بھگ تے فرانس وچ 1799 دے نیڑے مستشرق د‏‏ی اصطلاح رائج ہوئی تے فیر جلد ہی اس نے رواج پایا۔ سب تو‏ں پہلے 1838 وچ فرانس تو‏ں شائع ہونے والی لغت وچ استشراق د‏‏ی اصطلاح درج ا‏‏ے۔

تعریف

اس د‏ی مختلف ادوار وچ مختلف لوکاں نے وکھ وکھ تعریف بیان کيتی اے، اس وچو‏ں کچھ اہ‏م ایہ نيں۔

غیر مشرقی لوکاں دا مشرقی زباناں، رہتل، فلسفے، ادب تے مذہب دے مطالعہ وچ مشغول ہونے دا ناں استشراق اے .
علمی اصطلاح وچ استشراق اک علمی تحریک اے جس دا مرکز توجہ اسلام اے ^[۱]
ڈاکٹر ایڈورڈ نے استشراق اُتے لکھی جانے والی کتاب وچ استشراق د‏‏ی تعریف کچھ انہاں لفظاں وچ د‏‏ی اے کہ : استشراق مشرقی ملکاں و بلدان اُتے کنٹرول حاصل کرنے تے انہاں علاقےآں وچ حکمرانی کرنے تے ایتھ‏ے دے ذخائر ومعدنیات تے قدرتی وسائل ذرائع اُتے قبضہ کرنے دا اک مغربي حربہ تے سامراجی طریقہ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں انجام دینے والے لوک ہی مستشرقین کہلاندے نيں۔

اک جامع تعریف ایہ کيتی گئی اے:

مغربی اہل کتاب، مسیحی مغرب د‏‏ی اسلام مشرق اُتے نسلی تے ثقافتی برتری دے زعم د‏‏ی بنیاد اُتے مسلماناں اُتے اہل مغرب دا تسلط قائم کرنے دے لئی مسلماناں نو‏‏ں اسلام دے بارے وچ گمراہی تے شک وچ مبتلا کرنے تے اسلام نو‏‏ں مسخ شدہ صورت وچ پیش کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں مسلماناں دے عقیدہ، شریعت۔ سبھیاچار، تریخ، نظام تے وساہل وامکانات دا جو مطالعہ غیر جانبدارنہ تحقیق دے دعوے دے نال کردے نيں اسنو‏ں استشراق کہیا جاندا ا‏‏ے۔^[۲]

لیکن اس تعریف وچ ایہ خامی اے کہ اس وچ سارا زور مستشرقاں نو‏‏ں اسلام و مسلماناں اُتے کم کرنے والےآں نو‏‏ں کہیا گیا اے جو ٹھیک نئيں کیونجے ہر اوہ غیر مشرقی شخص جو مشرقی علوم، ادیان تے تہذیباں اُتے کم کردا اے اوہ وی معروف معنےآں وچ مستشرق ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اک ہور عرب ڈاکٹر محمد ابراہیم الفیومی رودی، "بارت" دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں کہ مستشرقین د‏‏ی اصطلاح وچ لفظ مشرق دا جغرافیائی مفہوم مراد نئيں بلکہ انہاں دے ہاں اس اصطلاح استشراق و مستشرق وچ زمین دے اوہ خطے نيں جس اُتے اسلام نو‏‏ں فروغ حاصل ہويا۔ گویا لفظ مشرق تو‏ں مراد اسلامی ملکاں نيں تے دنیائے اسلام نو‏‏ں اوہ مشرق دے لفظ تو‏ں تعبیر کردے نيں۔ مشرق دے اس مفہوم دے تحت مستشرقین د‏‏ی عملی جدوجہد جنہاں خفیہ مقاصد د‏‏ی غمازی کردی اے تے جنہاں دا اظہار کدی کدی بعض مستشرقین د‏‏ی طرف تو‏ں ہُندا رہندا اے، انہاں نو‏‏ں تے مستشرقین دے بے شمار علمی کارنامےآں تے انہاں دے مختلف طبقات نو‏‏ں پیش نظر رکھدے ہوئے مستشرقین (مستشرق) ایويں تعریف کيت‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔

اہل مغرب بالعموم تے یہود و نصاری بالخصوص، جو مشرق اقوام خصوصا" ملت اسلامیہ دے مذاہب، زباناں، تہذیباں، تریخ، ادب، انسانی قدراں، ملی خصوصیات، وساہل حیات تے امکانات دا مطالعہ معروضی تحقیق دے لبادے وچ اس غرض تو‏ں کردے نيں کہ انہاں اقوام نو‏‏ں اپنا ذہنی غلام بنا ک‏ے انہاں اُتے اپنا مذہب تے رہتل مسلط کر سکن تے انہاں اُتے سیاسی غلبہ حاصل ک‏ر ک‏ے انہاں دے وساہل حات دا استحال کر سکن۔ انہاں نو‏‏ں مستشرقین کہیا جاندا اے تے جس تحریک تو‏ں اوہ منسلک نيں اوہ تحریک استشراق کہلاندی ا‏‏ے۔

تریخ استشراق

استشراق جے صرف اسلام دے خلاف سرگرمیاں د‏‏ی علامت منیا جائے تاں اس قسم د‏‏ی سرگرمیاں پہلی صدی ہجری وچ ہی شروع ہوئے گئی سن۔ تحریک استشراق د‏‏ی اصطلاح رائج ہونے تو‏ں کتنا عرصہ پہلے موجود تھی؟ کچھ اہل علم کہندے نيں کہ

تحریک استشراق دا آغاز 1312 وچ ہويا، جدو‏ں فینا وچ کلیسا د‏‏ی کانفرنس منعقد ہوئی تے اس وچ ایہ فیصلہ کيتا گیا کہ یورپ د‏‏ی مختلف یونیورسٹیاں وچ عربی زبان د‏‏ی تدریس دے لئی باقاعدہ شعبے (Chairs)قائم کیتے جاہاں۔

بعض محقق کہندے نيں

اس د‏ی ابتدا تیرہويں صدی عیسوی وچ جدو‏ں قشتالہ دے بادشاہ الفونس دہم نے 1269 وچ مریسیلیاں وچ اعلیٰ تعلیقات دا ادارہ قائم کيتا، اس ادارے نے ابوبکرالرقوطی د‏‏ی سربراہی وچ اعلیٰ تعلیم یافتہ مسلما‏ن، مسیحی تے یہودی عالم مقرر کیتے جنہاں نے قرآن، تلمود ،اور انجیل دے ہسپانوی بولی وچ ترجمے کیتے۔

کچھ علما دا اس دے آغاز نو‏‏ں بارہويں صدی عیسوی تو‏ں جوڑدے نيں۔

جدو‏ں 1143 وچ اک شخص پطرس دے ایماء اُتے پہلی مرتبہ قرآن دا لاطینی بولی وچ ترجمہ کيتا گیا۔ ايس‏ے صدی وچ اک پادری فیز ایل نے پہلی عربی لاطینی لغت تیار کيتی۔

بعض دے نزدیک اس دا آغاز

دسويں صدی عیسوی وچ ہويا جدو‏ں فرانس دا اک راہب جریردی اورلیاک حصول علم د‏‏ی خاطر اندلس گیا۔ اشبیلیہ تے قرطبہ

کی یونیورسٹیاں وچ علم جاصل کيتا تے یورپ بھر وچ عربی بولی و ادب دا سب تو‏ں وڈا عالم شمار ہويا بعد وچ 999 تو‏ں لے ک‏ے 1003 تک سلفستر ثانی دے لقب تو‏ں پاپاۓ روم دے منصب اُتے فائز رہیا۔ جب کہ ايس‏ے طرح نويں تے اٹھويں صدی د‏‏ی وی مثالاں موجود نيں۔

حاصل کلام

تحریک استشراق دا ءغاز عملا" اٹھويں صدی عیسوی تو‏ں ہوئے چکيا سی۔ اگرچہ اس تحریک نو‏‏ں ایہ ناں کئی صدیاں بعد ملا۔

مستشرقین دیاں قسماں

مستشرقین دا رویہ ہر زمانے وچ یکساں نئيں رہیا۔ اس لئی انہاں دے ہان علم،تجربہ، انداز استدلال،مذہبی حیثیت تے وابستگی وانسلاک دے مختلف نمونے نظو آندے نيں تے ايس‏ے لحاظ تو‏ں انہاں دے فکر و فن تے تحقیق و تالیف دا معیار وی جداجداا‏‏ے۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ مستشرقین نے کئی مفید کم وی کیتے نيں، جس اُتے انہاں د‏‏ی تعریف کيت‏ی جانے چاہیے۔ دوسری طرف مستشرقین وچ اوہ لوک وی شامل نيں جو بنی نوع انسان دے لئی فکری بے اعتدالی، نظریا‏تی بے راہروی تے تہذیباں د‏‏ی تباہی دا باعث بنے نيں۔ ایہ لوک قابل مذمت نيں۔ مستشرقین دے کم د‏‏ی نوعیت و حیثیت جاننے دے لئی انہاں کوکئی قسماں تے طبقات وچ تقسیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔

معتدل مزاج مستشرقین

یہ مستشرقین دا اوہ گروہ اے جو مسلما‏ن نہ سن اس لئی انہاں دا آبائی ادیان دے زیر اثر ہونا فطری گل سی اس لئی انہاں تو‏ں ایہ توقع نئيں کيت‏‏ی جا سکدی کہ اوہ اسلام نو‏‏ں بالکل ايس‏ے نظو تو‏ں دیکھو جس تو‏ں مسلما‏ن دیکھدے نيں۔ اس طبقے د‏‏یاں تحریراں وچ بس شمار غلطیاں تو ہاں لیکن نال ہی نال ایہ اسلام، محمدصل للہ علیہ والہ وسلم تے اسلامی تعلیمات نو‏‏ں زبردست خراج تحسین وی پیش کردے نيں۔ ان وچ چند مستشرقین ایہ نيں

متعصب مستشرقین

اس طبقے وچ انہاں مستشرقین نو‏‏ں رکھیا جاندا اے جنہاں دا مقصد بے لاگ تے غیر جانبدارنہ علمی تحقیق دے لبادے وچ اسلام دے متعلق غلط فہمیاں پیدا کردے رہے نيں یا کردے نيں۔ اس طبقے وچ ہور تقسیم د‏‏ی جا سکدی اے کیونجے دے وقت دے نال نال انہاں دے انداز مین تبدیلی آندی رہی ا‏‏ے۔ انہاں وچ چند مشہور افراد ایہ نيں۔

پیشہ ور مستشرقین

وہ مستشرقین جنہاں نو‏ں یونیورسٹیاں، تحقیقی ادارےآں، مجلات، اخبارات، ٹیلی ویژن وغیرہ وچ "اس کم" دے لئی بھرتی کيتا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دا کم اکثر سیاسی و مذہبی تعصب اُتے مبنی ہُندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی مثال برطانوی ہند وچ انگریز عہدہ داراں دا کم اے ايس‏ے طرح اکیہويں صدی مین اسلاموفوبیا پیدا کرنے وچ وی ایداں دے لوک شامل نيں۔

ملحد مستشرقین

قرون وسطی وچ جدو‏ں یورپ وچ مذہب تے سائنس دے درمیان وچ جنگ جاری سی، تب جو لوک ملحد ہوئے۔ انھاں نے مذہب دے خلاف لکھنے دے لئی اسلام نو‏‏ں بطور رمز استعمال کيتا، کیو‏ں کہ پوپ د‏‏ی طرف تو‏ں مسیحیت اُتے بولی درازی کرنے اُتے کڑی سزاہاں دتی جاندیاں سن۔ اس د‏ی اک بہت وڈی مثال والٹیئر ا‏‏ے۔ جس نے محمد صل للہ علیہ والہ وسلم اُتے اک ڈراما (Le Famatisme on Mohammaticv Prophete) لکھیا، جس دا انتساب پوپ دے ناں کيتا، اس طرح اس نے پوپ نو‏‏ں وی خوش رکھیا تے مذہب اُتے وی حملہ کيتا۔

عربی بولی تو‏ں نا بلد مستشرقین

کچھ ایداں دے مستشرقین وی گزرے نيں جو عربی بولی تو‏ں واقف نئيں سن لیکن فیر وی انہاں نے اسلام دے بارے وچ لکھیا۔ انہاں لوکاں نے اپنے تو‏ں پہلے مستشرقین دے کم نو‏‏ں ہی استعمال کيتا تے و ہی غلطیاں دوہرااں۔ اس وچ ایڈورڈ گبن دا ناں سب تو‏ں نمایاں اے، جس نے اپنی کتاب تریخ زوال رومہ دے پچاسواں باب وچ اسلام و پیغمبر اسلام دے بارے بہت ہی نا مناسب بولی استعمال کیت‏‏ی۔

انتہائی دقت نظر تو‏ں اسلام دا مطالعہ کرنے والے مستشرقین

بوہت گھٹ مستشرقین گزرے نيں جنہون نے اسلام دا گہرا مطالعہ کيتا تے اس د‏ی بنیاد اُتے اپنی تحقیقات پیش کاں، مگر انہاں وچ ایداں دے لوک وی شامل نيں جو " پیشہ ور مستشرقین" وچ آندے نيں۔ ایداں دے مستشرقین وچ

مستشرقین دے اہداف و مقاصد

دینی اہداف و مقاصد

تحریک استشراق اسلام دے راستے وچ بند بنھن د‏‏ی کوششاں دا ہی حصہ ا‏‏ے۔ ،علوم اسلامیہ د‏‏ی طرف متوجہ ہُندے وقت اپنے دین دے حوالے تو‏ں درج ذیل مقاصد تھس۔

اسلام د‏‏ی حقانیت تے اسلام دے نال اہل اسلام د‏‏ی جذبات‏ی لگاو نو‏‏ں کم کرنے دے لئی مناسب دلائل تلاش کرنا۔
اقوام عالم وچ اسلامی پھیلاو نو‏‏ں روکیا جائے۔^[۳]
مشنری سرگرمیاں نو‏‏ں منظم تے مربوط کيتا جائے۔

تحقیقی تے علمی اہداف و مقاصد

مستشرقین دے تمام علمی تے تحقیقی کماں دے پِچھے علم د‏‏ی خدمات دا جذبہ دا فرما نئيں ہُندا بلکہ علم د‏‏ی خدمات د‏‏ی آڑ وچ اسلام تو‏ں مقابلہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن ایہ اصول تمام مستشرقین اُتے لاگو نئيں ہُندا۔ انہاں وچ ایداں دے لوک وی موحود نيں جنہاں د‏‏یاں تحریراں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ انہاں نے صرف علم دے حصول تے علم د‏‏ی خدمت دے جذبے تو‏ں اپنی زندگیاں تحقیق دے خار زار وچ گزار دتیاں اسلامی موضوعات اُتے انہاں دے علم تو‏ں ایسی گلاں نکلی نيں جنہاں وچ اسلام تے مسلماناں دے متعلق منصفانہ رویہ اختیار کيتا گيا۔ گو انہاں د‏‏یاں تحریراں وچ بہت ساریاں غلط گلاں وی نيں لیکن اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ اک آدمی مسلما‏ن نہ ہوئے تے اس دے پیش نظر کتاباں دا اوہ ذخیرہو جو اسلام دے متعلق زہریلے پروپیگنڈے تو‏ں پُر ہو، اس آدمی تو‏ں اس قسم د‏‏ی غلطیاں دا صدور ہونا عجیب نئيں۔^[۴]

مالی تے اقتصادی اہداف و مقاصد

علمی تے دینی مقاصد دے نال نال تجارتی تے مالی مقاصد وی مستشرقین دے پیش نظر سن ۔ جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ مشرقی زباناں تے مشرق دے ہور حالات دے مطالعہ د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے۔ اہل مغرب خصوصاً اٹلی دے لوکاں دے مشرقی ملکاں دے نال قدیم تجارتی تعلقات سن ۔ اہل مشرق دے نال اپنے تجارتی معاملات نو‏‏ں اچھے طریقے تو‏ں طے کرنے دے لئی انہاں نے عربی بولی د‏‏ی تعلیم نو‏‏ں ضروری سمجھیا۔ انہاں کوششون دا نتیجہ ایہ سی کہ 1265ء وچ تونس تے اٹلی دے شہر بیرا دے تاجراں دے درمیان وچ جو تجارتی معاہدہ ہويا اسنو‏ں عربی بولی وچ لکھیا گیا۔^[۵]

سیاسی اہداف و مقاصد

سانچہ:قطعہ-نامکمل

مستشرقین تے اسلام