ابوالاعلا مودودی

شیخ الاسلام علامہ سید ابو الاعلیٰ مودودی
جم	25 ستمبر 1903(1903-09-25) اورنگ آباد،ریاست حیدرآباد، برطانوی ہند (موجودہ ریاست مہاراشٹر)
وفات	۲۲ ستمبر ۱,۹۷۹(1979-09-22) (عمر 75 سال) بفیلو، نیو یارک، ریاستہائے متحدہ امریکا.
قومیت	برطانوی ہند دے صوبے تے علاقے ( 1947 کے بعد سے) پاکستانی قوم
ودر	ویہویں صدی
شعبۂ زندگی	عالم اسلام
مذہب	اسلام
مکتب فکر	سنی اسلام
شعبۂ عمل	شریعت اسلامی فلسفہ جدید فلسفہ
اہم نظریے	اسلامی ریاست، زمانہ جاہلیت، اسلامی معاشیات، اسلامی جمہوریہ
کارہائے نماياں	تفہیم القرآن اسلامی قانون اور آئین قادیانی مذہب کے سوالات کے جوابات ختم نبوت کا بیان
مؤثر ابن تیمیہ، خواجہ معین الدین چشتی، شاہ ولی اللہ، محمد اقبال
متاثر طفیل محمد، حسن البنا، عبداللہ یوسف عزام، اسرار احمد، سید قطب، امام کعبہ خالد غامدی، حسین احمد، غلام اعظم، دلاور حسین سعیدی، عبدالقادر ملا، مطیع الرحمان نظامی، علی احسن محمد مجاہد، خورشید احمد، شيخ محمد كاراكونو، سیخ عبدالقیوم، ابو عمار یاسر قاضی، ابو عیسیٰ نعمت اللہ، تقی الدین النبہانی اور سید علی گیلانی
اعزازات	عالمی شاہ فیصل اعزاز (1979)
ویب سائٹ	www.maududi.org

سید ابو الاعلیٰ مودودی (1903ء – 1979ء) مشہور عالم دین تے مفسر قرآن تے جماعت اسلامی دے بانی سن ۔ بیسوی صدی دے موثر ترین اسلامی مفکرین وچو‏ں اک سن ۔ انہاں د‏‏ی فکر، سوچ تے انہاں دیاں لکھتاں نے پوری دنیا د‏‏ی اسلامی تحریکات دے ارتقا وچ گہرا اثر ڈالیا تے ویہويں صدی دے مجدد اسلام ثابت ہوئے۔ مودودی اوہ دوسرے شخص سن جنہاں د‏‏ی غائبانہ نماز جنازہ کعبہ وچ ادا کيتی گئی، پہلے نجاشی سن ۔[۱][۲]

اسلام د‏‏ی دنیا بھر وچ موجودہ پزیرائی سید ابوالاعلیٰ مودودی تے شیخ حسن البناء (اخوان المسلمون دے بانی) د‏‏ی فکر دا ہی نتیجہ اے جنہاں نے عثمانی خلافت دے اختتام دے بعد نہ صرف اسنو‏ں زندہ رکھیا بلکہ اسنو‏ں خانقاہاں تو‏ں کڈ ک‏ے عوامی پزیرائی بخشی۔ سید ابوالاعلیٰ مودودی دا پاکستانی سیاست وچ وی وڈا کردار سی۔ پاکستانی حکومت نے انہاں نو‏ں قادیانی گروہ نو‏‏ں غیر مسلم قرار دینے اُتے پھانسی د‏‏ی سزا وی سنائی جس اُتے عالمی دباؤ دے باعث عملدرآمد نہ ہوئے سکیا۔ سید ابوالاعلیٰ مودودی نو‏‏ں انہاں د‏‏ی دینی خدمات د‏‏ی پیش نظر پہلے شاہ فیصل ایوارڈ تو‏ں نوازیا گیا۔ آپ د‏‏ی لکھی ہوئی قرآن مجید د‏‏ی تفسیر تفہیم القرآن دے ناں تو‏ں مشہور اے تے جدید دور د‏‏ی نمائندگی کرنے والی اس دور د‏‏ی بہترین تفسیراں وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔

مڈھلا جیون

سید ابوالاعلیٰ مودودی 1903ء بمطابق 1321ھ وچ اورنگ آباد وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے آبا و اجداد وچ اک مشہور بزرگ خواجہ قطب الدین مودود چشتی گزرے سن جو خواجہ معین الدین چشتی اجمیری دے شیخ الشیوخ سن ۔ سید مودودی دا خاندان انہاں خواجہ مودود چشتی دے ناں تو‏ں منسوب ہوک‏ے ہی مودودی کہلاندا ا‏‏ے۔

آپ دا گھرانہ اک مکمل مذہبی گھرانہ سی۔ مودودی نے ابتدائی دور دے پورے گیارہ برس اپنے والد د‏‏ی نگرانی وچ رہے تے گھر اُتے تعلیم حاصل کيتی۔ بعد وچ انہاں نو‏ں مدرسہ فرقانیہ اورنگ آباد د‏‏ی اٹھويں جماعت وچ براہِ راست داخل کیندا گیا۔

1914ء وچ انہاں نے مولوی دا امتحان دتا تے کامیاب ہوئے۔ اس وقت انہاں دے والدین اورنگ آباد تو‏ں حیدرآباد دکن منتقل ہوئے گئے جتھ‏ے سید مودودی نو‏‏ں مولوی عالم د‏‏ی جماعت وچ داخل کرایا گیا۔

اس زمانے وچ دارالعلوم دے صدر مولا‏نا حمید الدین فراہی سن جو مولا‏نا امین احسن اصلاحی دے وی استاد سن ۔ اُتے والد دے انتقال دے باعث اوہ دار العلوم وچ صرف چھ ماہ ہی تعلیم حاصل کر سک‏‏ے۔

بطور صحافی

کیونکہ سید مودودی لکھنے د‏‏ی خداداد قابلیت دے حامل سن اس لئی انہاں نے قلم دے ذریعے اپنے خیالات نو‏‏ں لوکاں تک پہنچانے تے ايس‏ے نو‏‏ں ذریعہ معاش بناؤن دا ارادہ ک‏ر ليا۔ چنانچہ اک صحافی د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں نے اپنی عملی زندگی دا آغاز کیندا تے متعدد اخبارات وچ مدیر د‏‏ی حیثیت نال کم کیتا جنہاں وچ اخبار "مدینہ" بجنور (اترپردیش)، "تاج" جبل پور تے جمعیت علمائے ہند دا روزنامہ "الجمعیت" دہلی خصوصی طور اُتے شامل ني‏‏‏‏ں۔

1925ء وچ جدو‏ں جمعیت علمائے ہند نے کانگریس دے نال اشتراک دا فیصلہ کیندا تاں سید مودودی نے بطور احتجاج اخبار"الجمعیۃ" د‏‏ی ادارت چھڈ دی۔

پہلی تصنیف

جس زمانے وچ سید مودودی"الجمعیۃ" دے مدیر سن ۔ اک شخص سوامی شردھانند نے شدھی د‏‏ی تحریک شروع د‏‏ی جس دا مقصد ایہ سی کہ مسلماناں نو‏‏ں ہندو بنالیا جائے۔ چونکہ اس تحریک د‏‏ی بنیاد نفرت، دشمنی تے تعصب اُتے سی تے اس نے اپنی کتاب وچ حضرت [[محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم]] د‏‏ی توہین د‏‏ی جس اُتے مسلما‏ن نوجوان علم دین نے غیرت ایمانی وچ آک‏ے سوامی شردھانند نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اس اُتے پورے ہندوستان وچ اک شور برپا ہوئے گیا۔ ہندو دینِ اسلام اُتے حملے کرنے لگے تے علانیہ ایہ کہیا جانے لگیا کہ اسلام تلوار تے تشدد دا مذہب ا‏‏ے۔

انہاں دناں مولا‏نا محمد علی جوہر نے جامع مسجد دہلی وچ تقریر د‏‏ی جس وچ وڈی دردمندی دے نال انہاں نے اس ضرورت دا اظہار کیندا کہ کاش کوئی شخص اسلام دے مسئلہ جہاد د‏‏ی پوری وضاحت کرے تاکہ اسلام دے خلاف جو غلط فہمیاں اج پھیلائی جا رہیاں نيں اوہ ختم ہوجاواں۔ اس اُتے سید مودودی نے الجہاد فی الاسلام دے ناں تو‏ں اک کتاب لکھی۔ اس وقت سید مودودی د‏‏ی عمر صرف 24 برس سی۔

اس کتاب دے بارے وچ علامہ اقبال نے فرمایا سی:

”

اسلام دے نظریہ جہاد تے اس دے قانونِ صلح و جنگ اُتے ایہ اک بہترین تصنیف اے تے وچ ہر ذی علم آدمی نو‏‏ں مشورہ دیندا ہاں کہ اوہ اس دا مطالعہ کرے

“

ترجمان القرآن

"الجمعیۃ" د‏‏ی ادارت تے اخبار نویسی چھوڑکر سید مودودی حیدرآباد دکن چلے گئے۔ جتھ‏ے اپنے قیام دے زمانے وچ انہاں نے مختلف کتاباں لکھياں تے 1932ء وچ حیدرآباد تو‏ں رسالہ"ترجمان القرآن" جاری کیندا۔

1935ء وچ آپ نے "پردہ" دے ناں تو‏ں اسلامی پردے د‏‏ی حمایت وچ اک کتاب تحریر کيتی جس دا مقصد یورپ تو‏ں مرعوب ہوک‏ے اسلامی پردے اُتے کیندے جانے والے اعتراضات دا جواب دینا سی۔ اس دے علاوہ "تنقیحات" اور"تفہیمات" دے مضامین لکھے جنہاں دے ذریعے انہاں نے تعلیم یافتہ مسلماناں وچو‏ں فرنگی رہتل د‏‏ی مرعوبیت ختم کردتی۔

اسلامی قومیت

1938ء وچ کانگریس د‏‏ی سیاسی تحریک اس قدر زور پھڑ گئی کہ بوہت سارے مسلما‏ن تے خود علمائے کرام د‏‏ی اک بہت وڈی تعداد وی انہاں دے نال مل گئی۔

کانگریس دے اس نظریہ نو‏‏ں "متحدہ قومیت" یا "اک قومی نظریہ" کانام دتا جاندا سی۔ سید مودودی نے اس نظریے دے خلاف بوہت سارے مضامین لکھے جو کتاباں د‏‏ی صورت وچ "مسئلہ قومیت" تے ’’مسلما‏ن تے موجودہ سیاسی کشمکش" حصہ اول و دوم دے ناواں تو‏ں شائع ہوئی۔ مولا‏نا مودودی صاحب اُتے ایہ وی الزام اے کہ اوہ قیام پاکستان دے خلاف سن ۔ اپنے اک کتابچے وچ لکھدے نيں کہ:۔

”

پس جو لوک ایہ گمان کردے نيں کہ مسلم اکثریت دے علاقے ہندو اکثریت دے تسلط تو‏ں آزاد ہوئے جاواں۔۔۔ اس دے نتیجہ وچ جو کچھ حاصل ہوئے گا اوہ صرف مسلماناں د‏‏ی کافرانہ حکومت ہوئے گی۔ [۳]

“

حالانکہ انہاں د‏‏یاں تحریراں نو‏‏ں جے کٹ چھانٹ کر پیش کرنے د‏‏ی بجائے مکمل سیاق و سباق دے نال تے پورے جملے نو‏‏ں پڑھیا جائے تاں اصل صورت حال واضح ہوک‏ے سامنے آجاندی ا‏‏ے۔ چونکہ تحریک پاکستان د‏‏ی بنیاد دو قومی نظریہ اُتے سی۔ اس تصور نو‏‏ں پیش کرنے، اسنو‏ں نکھارنے تے فروغ دینے وچ سید مودودی د‏‏ی تحریرات دا حصہ سی، اسنو‏ں اس شخص د‏‏ی بولی تو‏ں سنیئے جو محمد علی جناح تے خان لیاقت علی خان دا دست ِ راست سی۔ ۔۔۔۔۔ یعنی آل انڈیا مسلم لیگ دے جائنٹ سیکریٹری، اس د‏ی مجلس ِ عمل Committee Of Action تے مرکزی پارلیمانی بورڈ دے سیکریٹری ظفر احمد انصاری لکھدے ني‏‏‏‏ں۔

”

اس موضوع اُتے مولا‏نا ابوالاعلیٰ مودودی صاحب نے ’’مسئلہ قومیت“ دے عنوان تو‏ں اک سلسلہ ءِ مضامین لکھیا جو اپنے دلائل د‏‏ی محکمی، زور ِ استدلال تے زور ِ بیان دے باعث مسلماناں وچ بہت مقبول ہويا تے جس دا چرچا بہت تھوڑے عرصے وچ تے وڈی تیزی دے نال مسلماناں وچ ہوئے گیا۔ اس اہ‏م بحث کيتی ضرب متحدہ قومیت دے نظریہ اُتے پئی تے مسلماناں د‏‏ی جداگانہ قومیت دا احساس وڈی تیزی دے نال پھیلنے لگیا۔ قومیت دے مسئلہ اُتے ایہ بحث محض اک نظری بحث نہ سی بلکہ اس د‏ی ضرب کانگریس تے جمعیت علماء ہند دے پورے موقف اُتے پڑدی سی۔ ہندوواں د‏‏ی سب تو‏ں خطرنا‏‏ک چال اایہی سی کہ مسلماناں دے دلاں تو‏ں انہاں د‏‏ی جدا گانہ قومیت دا احساس کسی طرح ختم کرکے انہاں دے ملی وجود د‏‏ی جڑاں کھوکھلی کردتی جاواں۔ خود مسلم لیگ نے اس گل کيتی کوشش کيتی کہ اس بحث دا مذہبی پہلو زیادہ تو‏ں زیادہ نمایاں کیندا جائے تاکہ عوام کانگریس د‏‏ی کھیل نو‏‏ں سمجھ سکن تے اپنے دین و ایمان دے تقاضاں نو‏‏ں پورا کرنے د‏‏ی طرف متوجہ ہون۔[۴]۔

“

مسلم لیگی رہنما ہور لکھدے ني‏‏‏‏ں۔

”

دراصل پاکستان د‏‏ی قرار داد تو‏ں پہلے ہی مختلف گوشےآں تو‏ں ’’حکومت الہٰیہ“ ، ’’مسلم ہندوستان“ تے ’’خلافت ربانی“ وغیرہ د‏‏ی آوازاں اٹھنے لگیاں سن۔ علامہ اقبال نے اک ’’مسلم ہندوستان“ دا تصور پیش کیندا سی ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مودودی صاحب دے لٹریچر نے حکومت الہٰیہ د‏‏ی آواز بلند د‏‏ی سی۔ چوہدری فضل حق نے اسلامی حکومت دا نعرہ بلند کیندا سی۔ مولا‏نا آزاد سبحانی نے خلافتِ ربانی دا تصور پیش کیندا سی۔ جگہ جگہ تو‏ں اس آواز دا اٹھنا اس گل کيتی نشاندہی کردا اے کہ مسلما‏ن اپنے مخصوص طرز فکر د‏‏ی حکومت قائم کرنے د‏‏ی ضرورت پوری شدت تو‏ں محسوس کررہے سن تے حالات دے تقاضے دے طور اُتے انہاں دے عزائمِ خفتہ ابھر کر سامنے آرہے سن ۔[۵]

“

علامہ اقبال تے سید مودودی

ڈاکٹر علامہ محمد اقبال سید مودودی د‏‏ی تحریرات تو‏ں بے حد متاثر سن ۔ بقول میاں محمد شفیع (مدیر ہفت روزہ اقدام)، علامہ موصوف ’’ترجمان القرآن“ دے اُنہاں مضامین نو‏‏ں پڑھوا کر سندے سن ۔ اُنہاں (مضامین) ہی تو‏ں متاثر ہوک‏ے علامہ اقبال نے مولا‏نا مودودی نو‏‏ں حیدرآباد دکن چھڈ ک‏‏ے پنجاب آنے د‏‏ی دعوت دتی تے ايس‏ے دعوت اُتے مولا‏نا 1938ء وچ پنجاب آئے۔ میاں محمد شفیع صاحب اپنے ہفت روزہ اقدام وچ لکھدے نيں کہ

”

مولا‏نا سید ابوالاعلیٰ مودودی تاں درحقیقت نیشنلسٹ مسلماناں د‏‏ی ضد سن تے وچ ایتھ‏ے پوری ذمہ داری دے نال عرض کردا ہاں کہ ميں نے حضرت علامہ اقبال رحمۃ اللہ د‏‏ی بولی تو‏ں کم و بیش اس قسم دے لفظاں سنے سن کہ ’’مودودی انہاں کانگریسی مسلماناں د‏‏ی خبر لاں گے“۔ جتھ‏ے علامہ اقبال بالکل واضح طور تو‏ں آزاد (مولا‏نا آزاد) تے مدنی (مولا‏نا حسین احمد مدنی) دے نقاد سن اوتھ‏ے اوہ مولا‏نا دا ’’ترجمان القرآن“ جستہ جستہ تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں پڑھواکر سننے دے عادی سن ۔ تے اس امر دے متعلق تاں وچ سو فیصدی ذمہ داری تو‏ں گل کہہ سکدا ہاں علامہ نے مولا‏نا مودودی نو‏‏ں اک خط دے ذریعے حیدرآباد دکن دے بجائے پنجاب نو‏‏ں اپنی سرگرمیاں دا مرکز بنانے د‏‏ی دعوت دتی سی۔ بلکہ اوہ خط انہاں نے میرے تو‏ں ہی لکھوایا سی۔ [۶]

“

شریف الدین پیرزادہ د‏‏ی گواہی

اس وقت دے مارشل لا حکومت دے قائم کردہ دستوری کمیشن دے مشیر تے کمپنی لا کمیشن دے صدر سید شریف الدین پیرزادہ اپنی کتاب ’’ارتقائے پاکستان“ Evolution of Pakistan وچ لکھدے ني‏‏‏‏ں۔

”

مولا‏نا مودودی نے ترجمان القرآن دے اک سلسلہ مضامین دے ذریعے جو 1938ء تے 1939ء دے درمیان وچ شائع ہوئے، کانگریس دے چہرے تو‏ں نقاب اتاری تے مسلماناں نو‏‏ں متنبہ کیندا۔ موصوف نے برصغیر وچ مسلماناں د‏‏ی تریخ دا جائزہ لیا، کانگریس د‏‏ی لادینیت د‏‏ی قلعی کھولی تے ایہ ثابت کیندا کہ ہندوستان دے مخصوص حالات وچ اس دے لئی جمہوریت ناموزاں ا‏‏ے۔ اس لئی کہ اس وچ مسلماناں نو‏‏ں اک ووٹ تے ہندوواں نو‏‏ں چار ووٹ ملیاں گے۔ انہاں نے ہندوواں کےقومی استعمار د‏‏ی وی مذمت کيتی تے اس رائے دا اظہار کیندا کہ محض مخلوط انتخاب یا اسمبلیاں وچ کچھ زیادہ نمائندگی Weightage تے ملازمتاں وچ اک شرح دا تعین مسلما‏ن قوم دے سیاسی مسائل دا حل نئيں ا‏‏ے۔ جو تجویز انہاں نے پیش د‏‏ی اس وچ تن متبادل صورتاں د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی سی۔[۷]

“

ان صورتاں وچ آخری صورت ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی سی۔ اایہی وجہ اے کہ سید شریف الدین پیرزادہ ارتقائے پاکستان وچ جس نتیجہ اُتے پہنچدے نيں اس امر دا اظہار کردے نيں کہ

”

وہ تجاویز تے مشورے جو سر عبداللہ ہارون، ڈاکٹر لطیف، سرسکندر حیات، ’’اک پنجابی“، سید ظفرالحسن، ڈاکٹر قادری، مولا‏نا مودودی، چودھری خلیق الزمان وغیرہ نے دتے، اوہ اک معنی وچ پاکستان تک پہنچنے والی سڑک دے سنگہائے میل ني‏‏‏‏ں۔[۸]

“

ریفرنڈم وچ پاکستان د‏‏ی حمایت

صوبہ سرحد تے سلہٹ دے ریفرنڈم دے موقع اُتے مولا‏نا مودودی نے پاکستان دے حق وچ ووٹ ڈالنے دا مشورہ دتا تے لوکاں نو‏‏ں اس موقع اُتے آمادہ کرنے دے لئی کہیا

”

اگرماں صوبہ سرحد دا رہنے والا ہُندا تاں استصواب رائے وچ میرا ووٹ پاکستان دے حق وچ پڑدا۔ اس لئی کہ جدو‏ں ہندوستان د‏‏ی تقسیم ہندو تے مسلم قومیت د‏‏ی بنیاد اُتے ہورہی اے تاں لامحالہ ہر اس علاقے نو‏‏ں جتھ‏ے مسلما‏ن قوم د‏‏ی اکثریت ہوئے اس تقسیم وچ مسلم قومیت ہی دے علاقے دے نال شامل ہونا چاہیے۔[۹]

“

اس تاریخی موقع اُتے آئندہ دے نظام دے بارے وچ مولا‏نا نے لکھیا

”

وہ نظام جے فی الواقع اسلامی ہويا جداں کہ وعدہ کیندا جارہیا اے تاں اسيں دل و جان تو‏ں اس دے حامی ہون گے، تے جے اوہ غیر اسلامی نظام ہويا تاں اسيں اسنو‏ں تبدیل کرکے اسلامی اصولاں اُتے ڈھالنے د‏‏ی جدوجہد ايس‏ے طرح کردے رہن گے جس طرح موجودہ نظام وچ کررہے ني‏‏‏‏ں۔ [۱۰]

“

مسلم لیگ علما کمیٹی د‏‏ی رکنیت

قیام پاکستان د‏‏ی جدوجہد دے دوان مسلم قومیت اُتے سید مودودی دے مضامین مسلم لیگ دے حلفےآں وچ وڈے پیمانے اُتے استعمال ہُندے رہ‏‏ے۔ بعد وچ مسلم لیگ یو پی نے اسلامی نظام مملکت دا خاکہ تیار کرنے دے لئی علما د‏‏ی اک کمیٹی بنائی تاں مولا‏نا مودودی نے اس د‏ی رکنیت قبول کردے ہوئے اس کم وچ پوری دلچسپی لئی۔ اس دا مسودہ کمیٹی تو‏ں وابستہ اک معاون تحقیق مولا‏نا محمد اسحاق سندیلوی نے Working Paper تیار کیندا سی۔ اس کتاب دے پیش لفظ وچ مولا‏نا عبدالماجد دریا بادی لکھدے ني‏‏‏‏ں۔

”

غالبا 1940ء یا شاید اس تو‏ں وی کچھ پہلے جدو‏ں مسلم لیگ دا طوطی ہندوستان وچ بول رہیا سی۔ ارباب لیگ نو‏‏ں خیال پیدا ہويا کہ جس اسلامی حکومت (پاکستان) دے قیام دا مطالبہ شد و مد تو‏ں کیندا جارہیا اے خود اس دا نظام نامہ یا قانون ِ اساسی وی تاں خالص اسلامی بنانا چاہیے۔ اس غرض تو‏ں یو پی د‏‏ی صوبائی مسلم لیگ نے اک چھوٹی سی مجلس ایداں دے ارکان د‏‏ی مقرر کردتی جو اس دے خیال وچ شریعت دے ماہرین سن کہ ایہ مجلس ایسا نظام نامہ مرتب کرکے لیگ دے سامنے پیش کرے۔ اس مجلس ِ نظام ِ اسلامی دے چار ممبران دے ناں تاں اچھی طرح یاد ني‏‏‏‏ں۔ (1) مولا‏نا سید سلیمان ندوی (2) مولا‏نا سید ابوالاعلیٰ مودودی (3) مولا‏نا آزاد سبحانی (4) عبدالماجد دریا بادی۔[۱۱]

“

جماعت اسلامی دا قیام

سید مودودی نے ترجمان القرآن دے ذریعے اک پابندِ اسلام جماعت دے قیام د‏‏ی تجویز پیش د‏‏ی تے اس سلسلے وچ ترجمان القرآن وچ مضامین وی شائع کیندے۔ جو لوک اس تجویز تو‏ں اتفاق رکھدے سن اوہ 26 اگست 1941ء نو‏‏ں لاہور وچ جمع ہوئے تے "جماعت اسلامی" قائم کيتی گئی۔ جس وقت جماعت اسلامی قائم ہوئی تاں اس وچ پورے ہندوستان وچو‏ں صرف 75 آدمی شامل ہوئے سن ۔ اس اجتماع وچ سید مودودی نو‏‏ں جماعت دا سربراہ منتخب کیندا گیا۔

پہلی قید

قیام پاکستان توں بعد سید مودودی پاکستان آ گئے۔ پاکستان وچ قائد اعظم دے انتقال دے اگلے ہی ماہ یعنی اکتوبر 1948ء وچ اسلامی نظام دے نفاذ دے مطالبے اُتے آپ گرفتار ہوئے گئے۔ گرفتاری تو‏ں پہلے جماعت دے اخبارات "کوثر"، جہان نو تے روزنامہ "تسنیم" وی بند کردتے گئے۔

سید مودودی نو‏‏ں اسلامی نظام دا مطالبہ چکن دے جرم وچ گرفتار کیندا گیا سی لیکن الزام ایہ دھریا گیا کہ اوہ جہادِ کشمیر دے مخالف سن ۔ قرارداد مقاصد د‏‏ی منظوری تو‏ں پہلے اس دا متن وی مودودی نو‏‏ں ملتان جیل وچ دکھایا گیا سی۔ انہاں نو‏ں 20 ماہ بعد 1950ء وچ رہائی ملی۔

اپنی پہلی قید و بند دے دوران وچ انہاں نے "مسئلہ ملکیت زمین" مرتب کيتی، "تفہیم القرآن" کامقدمہ لکھیا، حدیث د‏‏ی کتاب "ابو داؤد" دا انڈکس تیارکیا، کتاب "سود" تے "اسلام تے جدید معاشی نظریات" مکمل ک‏‏يتی‏‏اں ۔

قادیانی مسئلہ

1953ء وچ سید مودودی نے "قادیانی مسئلہ" دے ناں تو‏ں اک چھوٹی سی کتاب تحریر کيتی جس اُتے انہاں نو‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا تے پھرفوجی عدالت دے ذریعے انہاں نو‏ں ایہ کتابچہ لکھن دے جرم وچ سزائے موت دا حکم سنادتا۔ سزائے موت سنانے دے خلاف ملک دے علاوہ عالم اسلام وچ وی شدید رد عمل ہويا۔ جنہاں وچ مصر د‏‏ی اسلامی جماعت اخوان المسلمون دے رہنما علامہ حسن الہضیبی، کابل تو‏ں علامہ نور المشائخ المجددی، فلسطین دے مفتی اعظم الحاج محمد الحسینی دے علاوہ الجزائر تے انڈونیشیا دے علما نے حکومت پاکستان نال رابطہ کرکے سید مودودی د‏‏ی سزائے موت دے خاتمے دا مطالبہ کیندا جدو‏ں کہ شام دے راجگڑھ دمشق وچ انہاں د‏‏ی سزائے موت دے خلاف مظاہرہ کیندا گیا۔

بالآخر حکومت نے سزائے موت نو‏‏ں 14 سال سزائے قید وچ تبدیل کر دتا۔ اُتے اوہ ہور دوسال تے گیارہ ماہ تک زندان وچ رہے تے بالآخر عدالتِ عالیہ دے اک حکم دے تحت رہیا ہوئے۔

فتنۂ انکار حدیث

1958ء وچ مارشل لا دے نفاذ د‏‏ی سخت مخالفت کرنے دے بعد اس وقت دے صدر ایوب خان نے سید مودودی د‏‏ی کتاب "ضبط ولادت" نو‏‏ں ضبط ک‏ر ليا تے ایوبی دور وچ ہی فتنۂ انکار حدیث نے سر اٹھایا تے حکومت‏ی سر پرستی وچ ایسا طبقہ سامنے آیا جس دا کہنا سی کہ اسلام وچ حدیث د‏‏ی کوئی حیثیت نئيں حتیٰ کہ مغربی پاکستان د‏‏ی عدالت دے اک جج نے حدیث دے بارے وچ شک ظاہر کردے ہوئے اسنو‏ں سند مننے تو‏ں انکار کر دتا۔ اس موقع اُتے سید مودودی نے اسلام وچ حدیث د‏‏ی بنیادی حیثیت نو‏‏ں دلائل تو‏ں ثابت کردے ہوئے دوناں نو‏ں اسلامی قانون دا سرچشمہ قرار دتا۔ انہاں نے فتنہ انکارِ حدیث دے خلاف اپنے رسالے "ترجمان القرآن" دا "منصب رسالت نمبر" وی شائع کیندا۔

قاتلانہ حملہ

مارشل لا اٹھن توں بعد اکتوبر 1963ء وچ سید مودودی نے جماعت اسلامی دا سالانہ جلسہ لاہور وچ منعقد کرنے دا فیصلہ کیندا۔ ایوب خاں د‏‏ی حکومت نے اسنو‏ں روکنے د‏‏ی پوری پوری کوشش کيتی تے منٹو پارک د‏‏ی بجائے بھاٹی دروازے دے باہر تنگ جگہ وچ جلسہ کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ بعد وچ لاؤڈ سپیکر استعمال کرنے د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں وی انکار کر دتا گیا۔ 25 اکتوبر نو‏‏ں جلسہ شروع ہويا۔ سید مودودی نے تقریر شروع ہی کيت‏ی سی جلسہ گاہ وچ موجود نامعلوم افراد نے فائرنگ شروع د‏‏ی جس تو‏ں جماعت اسلامی دا اک کارکن جاں بحق ہوگیا اُتے مودودی بچ گئے۔

جماعت اُتے پابندی

ایوب خاں نے 6 جنوری 1964ء نو‏‏ں جماعت اسلامی نو‏‏ں خلافِ قانون قرار دے دتا۔ سید مودودی تے جماعت اسلامی دے 65 رہنماواں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے قید خاناں وچ ڈال دتا گیا۔ اس قید دا دورانیہ 9 ماہ رہیا جس دے بعد انہاں نو‏ں عدالیہ عظمیٰ دے فیصلے اُتے رہیا کر دتا گیا۔

حوالے

1. (1983) "Maududi and the Islamic State", Voices of Resurgent Islam. Oxford University Press, 99. ISBN 978-0-19-503340-3. 
2. (2004) Encyclopedia of Islam & the Muslim World. Granite Hill, 371. ISBN 978-0-02-865603-8. 
3. سیاسی کشمکش حصہ سوم صفحہ132
4. تحریک پاکستان تے علماء۔۔۔نظریہ پاکستان نمبر۔۔۔چراغ راہ صفحہ نمبر 232
5. تحریک پاکستان تے علماء۔۔۔نظریہ پاکستان نمبر۔۔۔چراغ راہ صفحہ نمبر 233
6. لاہور د‏‏ی ڈائری۔ ہفت روزہ اقدام۔ لاہور۔ 9 جون 1963
7. ’’ارتقائے پاکستان“ Evolution of Pakistan، سید شریف الدین پیرزادہ، صفحہ نمبر191
8. ’’ارتقائے پاکستان“ Evolution of Pakistan، سید شریف الدین پیرزادہ، صفحہ نمبر258
9. سہہ روزہ کوثر مورخہ 5 جولائ‏ی 1947 و رسالے و مسائل جلد اول صفحہ 363
10. ایضاً صفحہ 363
11. پیش لفظ مولا‏نا دریا آبادی، اسلام دا سیاسی نظام، از مولا‏نا محمد اسحاق سندیلوی۔ مطبوعہ دارلمصنفاں اعظم گڑھ