Według danych z 2002[8] Brańsk ma obszar 32,43 km², w tym:
użytki rolne: 66%,
użytki leśne: 27%.
Miasto stanowi 2,34% powierzchni powiatu.
Demografia
Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku miasto zamieszkiwało 3.739 osób, wśród których 1.474 było wyznania rzymskokatolickiego, 100 prawosławnego a 2.165 mojżeszowego. Jednocześnie 1.530 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 32 białoruską, 2.165 żydowską a 12 rosyjską. Było tu 493 budynków mieszkalnych[9].
Według danych z 31 grudnia 2017 r.[10] miasto miało 3785 mieszkańców.
Dane z 31 grudnia 2017[10]:
Opis
Ogółem
Kobiety
Mężczyźni
jednostka
osób
%
osób
%
osób
%
populacja
3 785
100
1 901
50,22
1 884
49,78
powierzchnia
32,43 km²
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)
116,71
58,62
58,09
Piramida wieku mieszkańców Brańska w 2014 roku[11].
Historia
Nazwa miasta pochodzi od rzeki Bronki. W pobliżu miasta znajdują się stanowiska kultury amfor kulistych. W X/XI w. istniał w Brańsku gród obronny w miejscu zwanym dzisiaj Zamczyskiem.
Od 1413 miejscowość wchodziła w skład województwa trockiego. W roku 1430 wzmiankowane jako Bransko. W latach ok. 1440–1444 należało przejściowo do księcia mazowieckiego Bolesława IV. Wtedy też prawdopodobnie miała miejsce lokacja na prawie chełmińskim i powstanie parafii rzymskokatolickiej (pierwsza wzmianka w roku 1446). Jako pierwsze miasto na Podlasiu, 18 stycznia 1493, Brańsk został lokowany na prawie magdeburskim przez wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka[13].
Wiek XVI
Na XVI w. przypada szczyt rozwoju miasta. Mieszczanie handlowali zwłaszcza drewnem, w mniejszym stopniu zbożem.
Od 1532 w mieście odbywały się sejmiki szlacheckie. W roku 1530 powstała szkoła parafialna. Działał tu także szpital i kościół przyszpitalny Świętego Ducha. W latach 1533–1556 starostwo brańskie było zarządzane przez faktorów królowej Bony, a następnie prawa do niego przeszły na króla Zygmunta Augusta. Z 1558 pochodzi pierwsza wzmianka o brańskiej cerkwi prawosławnej. W okresie tym blisko połowę mieszkańców miasta stanowiła ludność ruska[14]. W 1569 na prośbę mieszczan król Zygmunt August włączył miasto do Korony. W 1591 pożar strawił połowę miasta.
Wiek XVII
W 1628 sąd ziemski skazał na śmierć 26 banitów trudniących się przez ponad rok rozbojami. Stąd powstało przekleństwo: „A bodaj cię kat brański oprawił”. W 1633 na mocy postanowień unii brzeskiej cerkiew prawosławną przekazano parafii unickiej (greckokatolickiej)[14]. W 1652 miasto dotknęła epidemia. W latach 1653–1670 starostą brańskim był Bogusław Radziwiłł. Na ten czas datują się wielkie zniszczenia miasta przez wojska polskie, szwedzkie, siedmiogrodzkie, tatarskie i szczególnie moskiewskie w styczniu 1660.
Brańsk najpierw znajdował się pod zaborem pruskim, a następnie, po traktacie w Tylży w 1807 – pod zaborem rosyjskim. W Brańsku powstała w XIX wieku duża społeczność żydowska, która już w 1820 uniezależniła się i utworzyła własny kahał. W 1807 roku Żydzi stanowili 7% ludności Brańska. 90 lat później według spisu z 1897 roku, wśród 4087 mieszkańców Żydzi stanowili 58%. Aż 89% ówczesnych żydowskich mieszkańców Brańska przybyło spoza powiatu bielskiego. Byli to w większości uciekinierzy z Rosji, zwani litwakami[15]. W styczniu 1826 doszło tutaj do jedynego w Polsce większego wystąpienia dekabrystów, kiedy to żołnierze miejscowego batalionu saperów Samodzielnego Korpusu Litewskiego odmówili złożenia przysięgi na wierność rosyjskiemu carowi. Do kolejnych wystąpień zbrojnych dochodziło w czasie powstania listopadowego – przez Brańsk przemaszerował w drugiej połowie maja 1831 w drodze na Litwę 700-osobowy korpus pułkownika Dezyderego Chłapowskiego. W 1839 na mocy postanowień synodu połockiego cerkiew unicką przekazano parafii prawosławnej. Od 1842 miasto wchodziło w skład powiatu bielskiego w guberni grodzieńskiej[16]. W trakcie powstania styczniowego miały miejsce wystąpienia zbrojne. Do dużych zniszczeń miasta doszło w czasie I wojny światowej.
W 1919 miasto powróciło w granice państwa polskiego. W dniach 30 i 31 lipca 1920 odbyła się tu bitwa w czasie wojny polsko-bolszewickiej.
W 1929 r. miasto liczyło 3739 mieszkańców. Burmistrzem był Stanisław Kołoszko, komendantem Ochotniczej Straży Ogniowej Antoni Lubicki.
Był tu kościół rzymskokatolicki oraz cerkiew prawosławna, którą jednak w 1930 zamknięto i zburzono. Funkcjonował szpital PCK. Działał Związek Kupców, Związek Rzemieślników. Działały tu dwie mleczarnie, cztery młyny, cztery wiatraki[17].
Około godziny 18.00 w dniu 22 czerwca 1941 roku do Brańska wkroczyły czołowe oddziały niemieckie 263. Dywizji Piechoty i w ciągu godziny go opanowały. Oddziały radzieckie próbowały bezskutecznie odzyskać Brańsk, w związku z czym prowadziły kontrataki w nocy i nad ranem. W ich wyniku Brańsk został bardzo poważnie zniszczony[20].
Jesienią 1941 władze niemieckie utworzyły w Brańsku getto dla ludności żydowskiej[21]. Przez getto przeszło ok. 3 tys. Żydów[21]. W listopadzie 1942 zostało ono zlikwidowane. Jego mieszkańców wywieziono do getta w Bielsku Podlaskim, a stamtąd do obozu zagłady w Treblince[21].
Brańsk został zajęty przez Armię Czerwoną 1 sierpnia 1944. W czasie wojny miasto zostało zniszczone w 35%.
Po II wojnie światowej
Po zakończeniu wojny miasto zaczęło powoli się rozwijać: rozpoczęto odbudowę zniszczonych obiektów, w tym kościoła, a także stworzono gminę Brańsk. 15 marca 1947 Brańsk został opanowany przez partyzantów 6 Brygady Wileńskiej AK kpt. Władysława Łukasiuka „Młota”, którzy rozbroili posterunek Milicji Obywatelskiej i rozstrzelali zastępcę komendanta do spraw politycznych, członka Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi i Polskiej Partii Robotniczej Eliasza Ostapczuka, a zarazem współpracownika UB.
W 1977 Brańsk zdobył główną nagrodę w ogólnopolskim konkursie „Mistrz Gospodarności”.
Obecnie ośrodek handlowo-usługowy regionu rolniczego.
Zabytki
układ przestrzenny, 1493–XVIII w. (nr rej.:457 z 17.12.1979)
Klichy – kościół pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych.
Edukacja
W Brańsku działał Zespół Szkół Szkół im. Armii Krajowej, w skład którego wchodziła szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum oraz zasadnicza szkoła zawodowa[23]. Na terenie placówki znajduje się także hala sportowa i pełnowymiarowe boisko piłkarskie. W roku szkolnym 2016/2017, po raz pierwszy w historii istnienia szkoły, z powodu braku chętnych nie utworzono 1 klasy liceum oraz 1 klasy zasadniczej szkoły zawodowej. Identyczna sytuacja wystąpiła w kolejnym roku oraz w 2018/2019. W związku z powyższym, a także z reformą szkolnictwa i likwidacją gimnazjów, z Zespołu Szkół pozostała tylko szkoła podstawowa. Sytuacja ta uległa zmianie rok później, kiedy to reaktywowano Liceum Ogólnokształcące, choć na razie z tylko jednym oddziałem.
↑Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 19.
↑ abcCzesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 116. ISBN 83-01-00065-1.
↑O szkole. Zespół Szkół im. Armii Krajowej w Brańsku, 2009-05-17. [dostęp 2014-08-13]. (pol.).
↑ S. Andrzejewski, M. Siuchniński, Miasta polskie w tysiącleciu, tom pierwszy. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965 r. s. 251.