2 działa kal. 305 mm L/45 (2 x I) 2 działa kal. 274 mm L/45 (2 x I) 8 dział kal. 138 mm L/45 (8 x I) 8 dział kal. 100 mm L/45 (8 x I) 12 dział kal. 47 mm L/40 (12 x I) 2 rewolwerowe działa kal. 37 mm L/20 (2 x V) 5 dział kal. 37 mm L/20 (5 x I)
Doświadczenia z prób i początków eksploatacji zbudowanych w ramach programu rozbudowy floty francuskiej z 1881 roku pancerników (okrętów pancernych) „Hoche”, „Marceau” i „Neptune” skłoniły admiralicję do rozpoczęcia prac projektowych nad ich następcami[1]. W przyjętym w 1890 roku nowym programie rozbudowy floty (z planową realizacją w latach 1892–1901), którego twórcą był ówczesny minister marynarki Édouard Barbey, znalazło się m.in. zbudowanie pięciu nowych pancerników, przez co Marine nationale miała mieć w służbie 24 jednostki tej klasy (prócz „Bouveta” powstały „Charles Martel”, „Carnot”, „Jauréguiberry” i „Masséna”)[2][3]. Okręty powstały według jednolitych założeń projektowych, choć różniły się między sobą szczegółami konstrukcji oraz wyglądem zewnętrznym; przenosiły jednak identyczne uzbrojenie, były podobnie opancerzone oraz miały zbliżoną prędkość i manewrowość[1]. W założeniach miały mieć wyporność normalną około 14 000 ton, opancerzenie na całej długości linii wodnej i uzbrojenie składające się z dwóch działkalibru 340 mm, dwóch kalibru 274 mm oraz ośmiu kalibru 138 mm[4]. Naciski ze strony parlamentu oraz zwolenników Jeune École na obniżenie kosztów budowy spowodowały zmniejszenie kalibru dział artylerii głównej do 305 mm i umieszczenie dział artylerii średniej w wieżach zamiast w kazamatach, przez co wyporność normalna miała nie przekroczyć 12 000 ton[4].
Projektując nowe okręty zaczerpnięto niektóre rozwiązania techniczne z ich poprzedników: z „Hoche” przejęto układ rozmieszczenia najcięższej artylerii w tzw. romb (dwa pojedyncze działa na dziobie i rufie oraz dwa kolejne w wieżachprzyburtowych), z typu Marceau natomiast kształt kadłuba z wysokimi, silnie pochylonymi dośrodkowo burtami, zapewniający dobrą dzielność morską[5]. Przyjęty kształt kadłuba powodował problemy ze statecznością, a nawet niewielkie niesymetryczne zalanie części podwodnej mogło spowodować przewrócenie się okrętu i zatonięcie[6].
„Bouvet” był zbudowany jako ostatni z pięciu pancerników programu, aczkolwiek jego budowę rozpoczęto jeszcze przed wodowaniem wcześniejszych jednostek[7]. Jego projektantem był inż. Charles Ernest Huin[8]. Po odrzuceniu przez Radę Prac Marynarki koncepcji jednostki uzbrojonej w trzy pojedyncze działa kal. 305 mm, projekt okrętu stał się ulepszeniem pierwszego powstałego w ramach programu z 1890 roku pancernika „Charles Martel”[8]. W porównaniu do pierwowzoru zrezygnowano z ciężkiego pomostu komunikacyjnego łączącego nadbudówki dziobową i rufową oraz nawisających pomostów nad wieżami artylerii głównej; usunięto część otuliny kominów oraz zmniejszono wieżę dowodzenia[8]. Z kolei zestaw uzbrojenia i trzyśrubowy układ napędowy był niemal identyczny, jak na pancerniku „Masséna”[8]. W stosunku do pierwszych trzech pancerników programu, na obu okrętach zwiększeniu uległ drugi kaliber artylerii średniej z 65 do 100 mm[7]. Od wcześniejszych czterech pancerników „Bouveta” różniło ponadto zastosowanie kotwic patentowych typu Marrela z kluzami zamiast niepraktycznych kotwic admiralicji i żurawików[8].
5 marca 1898 roku okręt był gotów do prób siłowni, lecz z powodu wzrostu napięcia w relacjach między Francją a Wielką Brytanią (incydent w Faszodzie) testy przeniesiono z Brestu do Tulonu, dokąd „Bouvet” dotarł 20 marca[15]. Próby rozpoczęły się 2 kwietnia i trwały do końca września, już po przyjęciu okrętu do służby[15]. W ich trakcie osiągnięto następujące wyniki: w 24-godzinnej próbie prędkości przy mocy nominalnej zanotowano prędkość 17 węzłów, zaś w próbie 4-godzinnej przy przeciążeniu maszyn osiągnięto prędkość 18,8 węzła[16][17]. Problemy sprawiała instalacja hydrauliczna pancernika, a zwłaszcza siłowniki wież artylerii głównej[15].
Dane taktyczno-techniczne
Charakterystyka ogólna
„Bouvet” był zbudowanym ze stali pancernikiem z wysokimi, silnie pochylonymi dośrodkowo burtami (tzw. zawał burtowy)[8]. Kadłub podzielony był przy pomocy 13 grodzi na 14 przedziałów wodoszczelnych, a jego konstrukcja opierała się na 101 wręgach głównych (w tym 20 wzmocnionych)[18]. W przeciwieństwie do „Charles’a Martela” okręt miał odrębnie położone kotłownie, które mieściły się w przedziałach F i H, dodatkowo podzielonych wzdłużnymi grodziami (w każdym z czterech pomieszczeń znajdowało się osiem kotłów)[18]. Znajdująca się w przedziale I maszynownia również była podzielona wzdłużnymi grodziami na trzy części; w każdej znajdowała się jedna maszyna parowa[18]. Na całej długości ważącego 3966 ton kadłuba rozciągało się dno podwójne, mieszczące m.in. zbiorniki wody słodkiej i smarów[18]. Na dziobie, w miejscu planowanego pierwotnie działa pościgowego, zbudowano pomieszczenie z reflektorami Mangina[8]. Elementem odróżniającym od „Charles’a Martela” i „Masseny” była rufa, która nie była ścięta do pokładu głównego (poza samą skrajną częścią)[7].
Okręt był napędzany trzema trzycylindrowymi pionowymi maszynami parowymi potrójnego rozprężania produkcji zakładów Indret w Nantes, z których każda poruszała jedną trójłopatową śrubę napędową o średnicy 4,5 metra i skoku 4,977 metra[11][20]. Parę dostarczały 32 opalane węglemkotły wodnorurkowe systemu Delanuay-Belleville, produkcji zakładów w Saint-Denis, o ciśnieniu roboczym 17 kG/cm², rozmieszczone w dwóch kotłowniach[20][21]. Maszyny osiągały przy przeciążeniu łączną maksymalną moc 15 000 KM, co pozwalało na osiągnięcie prędkości maksymalnej 18 węzłów[11][21]. Normalny zapas węgla wynosił 610 ton (maksymalnie 980 ton), co zapewniało zasięg 4000 Mm przy prędkości ekonomicznej 10 węzłów[10][21][d].
Prąd generowały trzy zespoły prądnic (prawdopodobnie firmy Sautter-Harlé) napędzanych przez dwucylindrowe maszyny parowe, wytwarzające łącznie 90 kWh energii (czwarty zespół prądnic był zapasowy)[22]. Produkowały one prąd stały o napięciu 80 V i natężeniu 600 A, używany do zasilania oświetlenia pokładowego, łukowych reflektorów bojowych, napędu wind amunicyjnych czy wentylatorów w kotłowniach[22].
Uzbrojenie
Głównym uzbrojeniem pancernika były dwa pojedyncze działakal. 305 mm L/40 M1893, o masie 44,985 tony (45,37 tony z zamkiem), umieszczone w obracanych hydrauliczniewieżach na pokładzie dziobowym i rufowym na osi symetrii okrętu[21][23]. Działa strzelały pociskami burzącymi o masie 292 kg lub przeciwpancernymi o masie 340 kg z prędkością początkową 800–815 m/s i szybkostrzelnością 1 strzału na 2–3 minuty[23]. Artylerię główną drugiego kalibru stanowiły dwa pojedyncze działa kal. 274 mm L/45 M1893, o masie 34,39 tony (35,04 tony z zamkiem), także umieszczone w hydraulicznie obracanych wieżach na pokładzie głównym przy prawej i lewej burcie[21][23]. Na skutek silnego pochylenia dośrodkowego burt wieże umieszczone były na wysokości pokładu górnego, na zewnątrz od burt, jak w „Charles Martel”[7]. Armaty strzelały pociskami o masie 216–255 kg z prędkością początkową 780–815 m/s i szybkostrzelnością 1 strzału na 1–2 minuty[23].
Artylerię średnią stanowiło osiem pojedynczych, również umieszczonych w obracanych hydraulicznie cylindrycznych wieżach, szybkostrzelnych dział kal. 138 mm L/45 M1891/1893 (faktyczny kaliber wynosił 138,6 mm)[24][25][e]. Wieże dział kal. 138 mm umieszczone były w pobliżu wież dział artylerii głównej[26]. Strzelały pociskami o masie 30 kg na odległość 8 km z prędkością początkową 770 m/s, przy kącie podniesienia lufy 12°[25]. Na każdą z burt strzelały po cztery działa – jedną wieżę umieszczono na wysokości nadbudówki dziobowej na poziomie górnego pokładu, a reszta znajdowała się na zewnątrz od burt na poziomie głównego pokładu – dwie po obu stronach wieży działa kal. 274 mm i jedna za rufową wieżą działa kal. 305 mm[7]. Artylerię średnią drugiego kalibru stanowiło osiem pojedynczych szybkostrzelnych dział kal. 100 mm L/45 M1891, ustawionych na nadbudówce dziobowej (dwa), a reszta na pokładzie górnym (cztery między kominami oraz dwa na wysokości masztu rufowego)[21][26]. Armaty ważyły wraz z zamkiem 1,7 tony; strzelały pociskami o masie 14–16 kg na odległość 10,2 km przy kącie podniesienia lufy 25°, z prędkością początkową 715–740 m/s i szybkostrzelnością 8 strzałów na minutę[23][25]. Teoretycznie w kierunku dziobu można było prowadzić ogień z jednego działa kal. 305 mm, dwóch kal. 274 mm, czterech kal. 138 mm i dwóch kal. 100 mm, zaś salwę burtową mogły oddać dwa działa kal. 305 mm, jedno kal. 274 mm, cztery kal. 138 mm i cztery kal. 100 mm[16].
Okręt uzbrojony był też w umieszczoną na nadbudówkach i marsach masztów bojowych liczną artylerię małokalibrową, na którą składało się 12 pojedynczych dział Hotchkiss M1885 L/40 kal. 47 mm, dwa rewolwerowe pięciolufowe działka kal. 37 mm L/20 M1885 oraz pięć jednolufowych działek tego kalibru[21][26]. Działa kal. 47 mm strzelały pociskami o masie 1,5 kg z szybkostrzelnością 20–25 strz./min, zaś w działkach kal. 37 mm używano pocisków o masie 0,5 kg, wystrzeliwanych z szybkością 25 strz./min[23]. Prócz tego na pancerniku zamontowano cztery pojedyncze wyrzutnie torped (dwie podwodne i dwie obrotowe nawodne) kal. 450 mm, z łącznym zapasem 12 torped[20][21]. Okręt miał także komorę mieszczącą 20 min M1892, które mogły być stawiane przez pokładowe kutry (uzbrojone ponadto w działka kal. 37 mm) i barkasy[18].
Opancerzenie
Pancerz okrętu miał łączną masę około 3800 ton[16]. Jego podstawowym elementem był wykonany ze stali niklowej(inne języki) składający się z 46 płyt pas burtowy o grubości maksymalnej 400 mm na śródokręciu, zmniejszającej się w stronę dziobu do 300 mm i rufy do 270 mm (część górna; dolna miała grubość od 200 mm na dziobie i śródokręciu do 120 mm na rufie)[18][f]. Wysokość rozciągającego się na całej długości kadłuba pancerza burtowego wynosiła 2,1 metra, z czego pod wodą znajdowało się 1,5 metra[21]. Ponad nim rozciągał się górny pas pancerny o grubości 100 mm; miał zmienną wysokość od 2,5 metra na dziobie poprzez 1,2 metra na śródokręciu i 1,8 metra na rufie[11][21].
Wypukły pokład pancerny miał grubość 78 mm i był mocowany do płyt ze stali konstrukcyjnej grubości 20 mm[18]. Wieża dowodzenia(inne języki) miała ściany grubości 320 mm[27].
Wieże artylerii głównej kal. 305 i 274 mm były chronione pancerzem o grubości 370 mm (dach 70 mm)[20]. Posadowione były na barbetach o grubości 200 mm[11][21]. Wieże artylerii średniej kal. 138 mm miały pancerz o grubości 100 mm (góra 20 mm)[9].
Służba
Do 1914 roku
27 lipca 1898 roku pancernik przyjęto do służby w Marine nationale, jeszcze podczas trwania prób[15][g]. Został wcielony do Eskadry Śródziemnomorskiej[15]. Między 7 a 20 kwietnia 1899 roku wraz z innymi okrętami Eskadry odbył wizytę we Włoszech, a w Cagliari zespół był wizytowany przez króla Humberta I (podczas silnego wiatru w Cagliari na pancerniku zerwał się łańcuch kotwiczny)[28]. 23 maja uczestniczył w próbach specjalnego holu projektu inż. Normana, holując torpedowiec „Cyclone”[15]. Od 30 czerwca do 27 lipca francuskie okręty gościły w Katalonii, odwiedzając m.in. Barcelonę[28]. W dniach 11 października – 21 grudnia „Bouvet” wraz z innymi okrętami Eskadry Śródziemnomorskiej odbył rejs do krajów Lewantu, zawijając do portów greckich, tureckich i egipskich[29].
W 1900 roku rozpoczęto na pancerniku próby radiostacji, którą na stałe zamontowano jednak dopiero w 1905 roku[15]. 29 stycznia 1903 roku, podczas manewrów, okręt zderzył się z pancernikiem „Gaulois”(inne języki), po czym trafił na krótki remont stoczniowy (10–20 czerwca)[15]. Na początku listopada „Bouvet”, płynąc nieopodal Balearów, wskutek sztormu stracił trzy reflektory[15].
1 marca 1907 roku pancernik włączono do Dywizjonu Szkolnego[15]. Między 3 marca a 26 listopada w Arsenale w Tulonie(inne języki) przeprowadzono modernizację jednostki: przebudowano nadbudówkę dziobową, zdjęto przednią parę dział kal. 100 mm, wszystkie działka kal. 37 mm i nawodne wyrzutnie torped, zainstalowano dalmierzBarr & Stroud(inne języki) o bazie 1,37 metra i dwa działa kal. 47 mm oraz wymieniono rurki kotłowe oraz przewody kominowe[30].
Podczas przeprowadzonych pod Ajaccio od 3 do 6 lipca 1908 roku ćwiczeń artyleryjskich pancernik odstrzelił flagsztok holującego tarczę strzelniczą kontrtorpedowca „Arbalète”[31]. W 1908 roku na okręcie zainstalowano drugą radiostację[15].
11 stycznia 1911 roku „Bouvet” wszedł w skład stacjonującej nad Atlantykiem Eskadry Północnej, przemianowanej 1 sierpnia na 3. Eskadrę[31]. 27 sierpnia 1913 roku powrócił na Morze Śródziemne, wchodząc powtórnie w skład Eskadry Śródziemnomorskiej[31].
I wojna światowa
Pierwsze miesiące wojny
W momencie wybuchu I wojny światowej w sierpniu 1914 roku „Bouvet” wchodził w skład Dywizjonu rezerwowego, którego zadaniem było patrolowanie zachodniej części Morza Śródziemnego (wraz z pancernikami „Suffren”, „Gaulois” i „Saint Louis”)[32][33]. Na przełomie sierpnia i września „Bouvet” i „Jauréguiberry” skontrolowały 64 statki neutralne[32]. 2 października okręt znajdował się w pobliżu wyspy Tenedos, zauważony przez turecki samolot[34]. Od 17 października do końca 1914 roku „Bouvet” i „Jauréguiberry” skontrolowały kolejne 257 statków, z których sześć zatrzymano[32].
Na przełomie 1914 i 1915 roku okręt operował na wodach między Dardanelami a Port Saidem, eskortując transportowce przewożące zaopatrzenie dla wojsk[31]. Na początku lutego pancernik został włączony w skład sił uczestniczących w operacji opanowania Dardaneli[35][36]. „Bouvet” wszedł w skład dowodzonego przez wadm.Émile’a Guépratte’a francuskiego zespołu okrętów (tworzyły go ponadto pancerniki „Charlemagne”, „Gaulois” „Suffren”, sześć kontrtorpedowców, cztery okręty podwodne, 15 trałowców i okręt szpitalny „Canada”)[35][37]. 19 lutego o godzinie 9:50 alianckie okręty podeszły do Dardaneli i stojąc na kotwicach rozpoczęły ostrzał tureckich fortów, same pozostając poza zasięgiem ich ognia[38][39]. W tej fazie „Bouvet” otrzymał zadanie korygowania ognia prowadzonego przez „Suffrena” w kierunku fortu Kumkale. Jego samego chronić miał przed możliwym ostrzałem z lądu „Gaulois”[40]. Po południu nikłe rezultaty ostrzału skłoniły dowództwo do wydania rozkazu podejścia bliżej celów[38][41]. HMS „Inflexible” i „Bouvet” otrzymały rozkaz ostrzelania umocnień w Seddülbahir i Ertuğrul, jednak po otworzeniu gwałtownego ognia przez Turków w kierunku HMS „Vengeance” i wobec zapadającego zmroku okręty zostały zmuszone do odwrotu[38][42].
Druga próba zniszczenia fortów broniących dostępu do cieśnin tureckich została podjęta rankiem 25 lutego[38][43]. Podobnie jak 19 lutego „Bouvet” otrzymał zadanie korygowania ognia artylerii „Gauloisa”, który wraz z brytyjskim HMS „Irresistible”(inne języki) uczestniczył w ostrzale i zniszczeniu fortu Orkaniye[44]. 2 marca francuska eskadra udała się do zatoki Saros(inne języki), by ostrzelać znajdujące się tam tureckie umocnienia, zniszczyć most na rzece Kavak i znaleźć miejsca dogodne do przeprowadzenia desantu[45]. „Bouvet” uzyskał 10 trafień w stary most na rzece Kavak, niszcząc go, jednak drugi, położony bardziej na północ, pozostał nietknięty[46]. Nazajutrz „Bouvet” i „Suffren” powróciły na Tenedos, a w zatoce pozostały „Charlemagne” oraz „Gaulois”[47].
Z powodu złego stanu technicznego pancernika, dowódca sił alianckich, wadm. Sackville Hamilton Carden(inne języki) postanowił wyłączyć „Bouveta” z dalszych działań, jednak na prośbę dowódcy okrętu, kmdraRageota de La Touche i dowódcy francuskiej eskadry wadm. Émile’a Guépratte’a decyzja została anulowana[48]. 11 marca o godz. 10:50 „Bouvet” i „Charlemagne” wzięły udział w ostrzale fortu Kumkale; w rewanżu okręt został trafiony przez pojedynczy pocisk z baterii w İntepe[49].
18 marca rozpoczęła się kolejna operacja sił okrętowych, mająca na celu likwidację postawionych przez obrońców zagród minowych liczących ponad 400 min oraz zniszczenie ruchomych baterii lądowych i fortów położonych w centralnej części cieśniny[50][51]. „Bouvet” i pozostałe trzy francuskie pancerniki, wsparte przez brytyjskie HMS „Prince George” i HMS „Triumph”, znalazły się w drugiej linii okrętów, z zadaniem zapewnienia okrętom pierwszej linii osłony ogniowej[50][51]. Rankiem artylerzyści „Bouveta” ostrzelali nieopodal Tenedos prowadzący rozpoznanie turecki samolot Albatros B.I[31][52]. O 12:30 francuskie pancerniki wpłynęły na wody Dardaneli, wysuwając się przed okręty tworzące pierwszą linię, przy czym „Bouvet” i „Suffren” poruszały się wzdłuż wybrzeża Anatolii, zaś „Charlemagne” i „Gaulois” u wybrzeża europejskiego[31][53]. Okręty znalazły się pod silnym ostrzałem fortów Rumeli Mecidiye i Anadolu Hamidiye oraz baterii Dardanos oraz Rumeli Mecidiye, odpowiadając ogniem[31][54]. „Bouvet” został trafiony przez osiem ciężkich pocisków, które zniszczyły dwie kazamaty oraz uszkodziły mostek i zdemolowały wiele pomieszczeń pod pokładem (awarii uległ też system wentylacyjny dziobowej wieży działa kal. 305 mm, co znacznie utrudniało jej obsłudze prowadzenie ognia)[55]. O godzinie 13:37 uszkodzone francuskie pancerniki otrzymały od dowódcy sił alianckich kadm.Johna de Robecka(inne języki) rozkaz odwrotu, który był jednak przez pół godziny ignorowany przez „Bouveta”, prowadzącego skuteczny ogień w kierunku fortu Namazgâh[31][56]. Dopiero gdy okręt został wyminięty przez flagowego „Suffrena”, „Bouvet” zawrócił i skierował się do wyjścia z cieśniny[57]. Podczas zwrotu otrzymał jeszcze kilka trafień ciężkimi pociskami, a o godzinie 13:58 pod prawą wieżą działa kal. 274 mm doszło do eksplozji, która spowodowała zagładę okrętu[31][58]. Po 30 sekundach od wybuchu pancernik położył się na prawej burcie, a po dalszych kilkudziesięciu sekundach przewrócił się stępką do góry i po około trzech minutach zatonął[59]. Z załogi liczącej 689 osób na pokładzie zginęło 642; uratowano zaledwie 47, w tym pięciu oficerów[60][61][h]. Ocalałych uratowały m.in. niszczyciel HMS „Mosquito” i „Gaulois”, a część po dotarciu do brzegu dostało się do tureckiej niewoli[61][62]. Wśród poległych znalazł się dowódca okrętu kmdr Rageot de La Touche, który pozostał w wieży dowodzenia, odznaczony pośmiertnie Krzyżem Wojennym[10][59].
Przyczyną eksplozji, która spowodowała zniszczenie pancernika, było najprawdopodobniej wejście na minę postawioną 8 marca przez turecki stawiacz min „Nusret(inne języki)”[31][51][i]. Na niezwykle krótki czas tonięcia wpływ miał również zły stan techniczny jednostki i jej niewystarczająca stateczność[63].
Maciej Chodnicki: Amerykańskie ciężkie okręty artyleryjskie na tle konstrukcji innych państw. Wyd. 2. T. 1: Predrednoty. Warszawa: ACAD, 2018. ISBN 978-83-62989-97-3.
Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860–1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene M. Kolesnik (red.). London: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 978-0-85177-133-5. (ang.).
Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
Steve Crowford: Pancerniki i lotniskowce. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2000. ISBN 83-11-09060-2.
Michał Glock. Pięciu braci z Francji. Część 1. „Morza i okręty”. Nr specjalny 3 (8). II, 2016. Warszawa: ZBiAM. ISSN2450-3509.
Michał Glock. Pięciu braci z Francji. Część 2. „Morza i okręty”. Nr 3 (9). II, 2016. Warszawa: ZBiAM. ISSN2450-2499.
Jane’s Fighting Ships 1900. Fred T. Jane (red.). London: Sampson Low, Marston & Co., 1900. (ang.).
Jane’s Fighting Ships 1905/6. Fred T. Jane (red.). New York: ARCO Publishing Company, 1970. (ang.).
Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
Piotr Nykiel: Wyprawa do Złotego Rogu: Działania wojenne w Dardanelach i na Morzu Egejskim (sierpień 1914 – marzec 1915). Kraków: Arkadiusz Wingert, 2008. ISBN 978-83-918940-7-1.
Piotr Olender: Wojskowość morska okresu „pary i żelaza” (1860–1905). Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2019. ISBN 978-83-7889-862-7.