nl Ten Have-systeem

G.J. ten Have uit Vorden ontwierp in het begin van de jaren 1940 een zelfzwichtingsysteem dat bekendstaat als het systeem-Ten Have, waarbij de wieken achter de roeden om een lengteas draaibare houten borden hebben in plaats van een hekwerk met zeilen (Oudhollandse tuigage).

Geschiedenis

Dit systeem werd met zwichtring voor het eerst toegepast in 1937 op de Molen Bataaf in Winterswijk. Er was toen nog geen voor- en achterzoom, maar dit leverde een te slappe klep op. De klepas zat bij Molen Bataaf in het begin in het midden, waardoor de kleppen slecht dicht gingen. Door nieuwe kleppen te maken, maar nu met de klepas uit het midden, werd dit opgelost. De zwichtring werd in totaal op zes molens toegepast, maar heeft een nadeel bij het werken in veel wind: het is dan moeilijk om de molen met open kleppen rond te duwen om de borgingen te lossen, en ook moeilijk om de kleppen weer helemaal open te krijgen met de zwichtring. Alleen de Wilpermolen in Posterenk en De Hoop in Vorden hebben nu nog Ten Have-kleppen met een zwichtring. Verder werd er bij de Bataaf nog gebruikgemaakt van het systeem Dekker, later gebruikte Ten Have zijn eigen profielen. Deze zijn vergelijkbaar met de Van Busselneuzen, maar met een spitse neus.

In totaal werden 50 molens voorzien van Ten Have-kleppen. In 1979 hadden 28 molens Ten Have-kleppen, waarvan er 21 in Gelderland. Bij de grote restauratie van Molen Bataaf in Winterswijk in 2010 kreeg de molen ook weer de Ten Havekleppen terug in combinatie met het systeem Dekker. In 2012 kreeg De Graanhalm in Zeeland voor het eerst Ten Have-kleppen op de binnenroede. Daarvoor was deze altijd Oudhollands opgehekt geweest.

De enigszins holle klep met zeeg is gemaakt van houten schroten, die op houten ribben vastzitten. Door de ribben loopt de klepas, die gelagerd is in vijf lagerblokken. De vijf, metalen U-vormige steunen (hekkescheden) zitten aan de roede vast. De steunen zijn aan de roedezijde met elkaar verbonden door een koppellat, de voorzoom. Aan de andere zijde worden ze met elkaar verbonden door de achterzoom. De kleppen hebben achter de roede een klepkoppelstang en aan de voorkant van de roede naar de spin een trekstang met aan het eind van de roede een borgstang. (Bij de zwichtring is er geen spin en dus geen trekstang. Alleen korte trekstangen.) De trekstang is met de kleppen verbonden door korte trekstangen met cardankoppeling. De hefbomen van de klepkoppelstang en trekstang zijn op gemeenschappelijke assen gemonteerd. Aan het ondereind van de klepkoppelstang zit opdezelfde arm de regulateurstang. Met deze constructie kunnen de kleppen open en dicht gezet worden. Op de regulateurstang zit een verende borgpal, waarmee de klep in de geopende stand geborgd wordt. De bovenkant heeft een ring. Doordat een verende borgpal achter deze ring valt bij geheel geopende klep wordt deze stand geborgd. Als dit tijdens het draaien gebeurt moet de molen stilgezet worden en de pal handmatig teruggezet. Onder de borgpal zit een verstelbare stuitring, die op de geleider ligt. De bovenste ring is met een ketting verbonden met de veer op de regulateur. Bij de Ten Have-klep met zwichtring moet de veerspanning handmatig met het liertje ingesteld worden.

De lengteas zit uit het midden ideaal op twee vijfde van de bordbreedte vanaf de roe (verhouding 40/60), waardoor de wind de klep open kan drukken. De zelfzwichting gebeurt deels door winddruk en deels door centrifugale kracht. Bij het toenemen van de draaisnelheid van de wieken ontstaat er, doordat de lucht het profiel niet meer kan volgen, direct achter de roede een onderdruk, waardoor de klep opengezogen wordt. Dit wordt versterkt door een centrifugale kracht uitgeoefend door de centrifugaalgewichten, die op de klepkoppelstang zitten. Door het sneller draaien van de wieken kantelen de borden meer of minder. Bij de Ten Have-klep en zwichtstok met bezaan hangt een stel andere gewichten aan de ketting bij de achterzijde van de doorboorde as, die ervoor zorgen dat bij het langzamer draaien de borden weer worden vlak getrokken. De trekstangen zijn door een spin met de zwichtstang verbonden.

Voor de bediening van de zwichtstang, de stang die door de bovenas loopt, paste Ten Have twee systemen toe. De zwichtstok met bezaan of een rondgaande ketting met kettingwiel en een tandheugel. Het tandwieltje zat bij de meeste molens onder de tandheugel, maar bij sommige molens zat het tandwieltje bovenop hetgeen resulteert in een omgekeerde trekbeweging aan de ketting.

De Sint-Martinusmolen heeft een rondgaande ketting met kettingwiel en tandheugel evenals de Zuidmolen en de Hackforter Molen.

De roe met de Ten Have-kleppen mag alleen horizontaal weggezet worden, omdat anders de bedieningsstangen door verzakking ontregeld raken en ook omdat anders bij wind van achteren of opzij de klep dicht kan waaien. Alleen de Zuidmolen heeft, sinds 1984, Ten Have-kleppen op beide roeden (in combinatie met het systeem Fauël).

Plaats klepas

Afstanden in cm.

naam molen	breedte voorzoom	afstand voorzoom tot klepas	afstand klepas tot achterzoom	breedte achterzoom	excentriciteit in % (60=theoretisch ideaal)
De Prins van Oranje (Bredevoort)	10	40	50	15	55,6
Wenninkmolen	11	37	44	14,5	54,3
De Meenkmolen	10,5	36	48	15	57,1
Teunismolen	12	38,5	46	15	54,4
Venemansmolen	–	37	46	–	55,4
Molen Bataaf	geen	36	44,5	15	55,3
Nooit Gedacht (Warnsveld)	–	36,5	44	–	54,7
Wilpermolen (oude situatie)	–	35	50	–	58,8
Wilpermolen (nieuwe situatie)	–	41	47	–	53,4
Bronkhorstermolen	11,5	42	50	15	54,3

Uitvoering Beckers

De uitvoering van Beckers lijkt veel op de Ten Have-klep. Beckers was een leerling van Ten Have. Roeden met Beckerskleppen hebben ook Beckersneuzen, die vergelijkbaar zijn met Busselneuzen, maar aan de bovenzijde iets boven de roe uitsteken. Het profiel van de Beckersneuzen is aan de voorzijde vlak, waar de Busselneuzen hol zijn. Hierdoor presteren Beckerneuzen beter bij een bepaalde, vaste windsnelheid en presteren Busselneuzen beter bij variabele windsnelheden. Bij de Beckersklep is alleen een voorzoom aanwezig in plaats van een raamwerk. De schenkels van de kleppen zijn aan de voorkant geplaatst, hierdoor licht de klep verder naar achter. De Beckersneuzen vormen samen met de kleppen, in gesloten stand, één aan een gesloten "vleugelprofiel'. De Braamse Molen heeft Beckerswieken op de binnenroede evenals de Bernadette. Van 1954 tot 1978 had de Aurora in Dichteren ook Beckerswieken op de binnenroede.

Molens met systeem Ten Have^[1]

naam molen	plaats	jaar	systeem	status
Molen Bataaf	Winterswijk	1937	zwichtring	reconstructie in 2011 met Dekkerwiek en Ten Have op dezelfde roede. De Dekker is aan de top 86 cm breed.
voorganger De Vier Winden	Vragender	–	zwichtring	gesloopt in 1958
De Hoop	Vorden	1940	zwichtring
De Leeuw	Lettele	1941	zwichtring	reconstructie met tandheugel en tandwieltje bovenop
Wilpermolen	Posterenk	1942	zwichtring
Weltevreden	Voorstonden	–	zwichtring	verbrand in 1957
Johanna	Heeten	–	tandheugel	gesloopt in 1959
De Hoop	Klarenbeek	1942	tandheugel
Teunismolen	De Heurne	1942	tandheugel
Nieuwe Molen	Lichtenvoorde	1942	tandheugel	onttakeld 1958, gesloopt 1989
Molen van Willemsen	Duiven	1943	zwichtring	verwoest 1944
De Welvaart	Groessen	1943	bezaan	onttakeld in 1984
Hackforter Molen	Vorden	1944	tandheugel
Molen van Lammers	Empe	<1945	bezaan	verbrand 1945
De Vecht	De Vecht (Teuge)	1945	–	gedurende montage kapotgeschoten en later gesloopt
De Meenkmolen	Miste	1946	bezaan
De Korenbloem	Loil	1948	bezaan
Molen van Vorderman	Terwolde	1948	–	verbrand in 1973
't Roode Hert	Oudorp	1949	bezaan
Noorderlook	Holten	1949	bezaan	verbrand 1961
De Zwaluw	Nieuwe Pekela	1950	bezaan	aluminium kleppen
Braakmolen	Goor	1951	bezaan
De Hollandsche Molen	Neede	1951	bezaan
De Geregtigheid	Katwijk	1951	tandheugel	brand 1961, nu weer Oudhollands
Nooit Gedacht	Warnsveld	1953	bezaan
Wenninkmolen	Lintelo	1948?	bezaan
De Kempermolen	Breedenbroek	1957?	bezaan
Sint Martinus	Didam	1953?	tandheugel
Aurora	Dichteren	1954	tandheugel	uitvoering Beckers of Kreeftenberg, nu weer oud Hollands
Rembrandtmolen	Kilder	–	bezaan	onttakeld in 1990
Agneta	Ruurlo	–	bezaan
De Zwaan	Voorst	–	bezaan
De Prins van Oranje	Bredevoort	–	tandheugel
De Hoop	Maassluis	1956	tandheugel	vanaf 1963 Oudhollands
De Welkomst	Sint Jacobiparochie	1956	bezaan	afgebrand in 1975
De Vier Winden	Vragender	1958	bezaan
De Hoop	Rha	1958	bezaan
De Ster	Geesteren	1959	bezaan	weer Oudhollands
Bronkhorstermolen	Bronkhorst	1960	tandheugel
Braamse Molen	Braamt	1964	bezaan	uitvoering Beckers
Bernadette	Nieuw Wehl	1965	bezaan	uitvoering Beckers
Zeldenrust	Dokkum	1969	bezaan	buitenroede Ten Have
De Hoop	Dokkum	–	bezaan
De Leeuw	Oldehove	1982?	bezaan	buitenroede Ten Have
De Zuidmolen	Groesbeek	1984	tandheugel	binnen- en buitenroede Ten Have
De Hoop (Oud-Zevenaar)	Oud-Zevenaar	1989	tandheugel	had voor 1989 van Riet
De Ooievaar	Terwolde	1990	bezaan
De Hoop	Stiens	1992	bezaan
Venemansmolen	Winterswijk	1997	tandheugel
De Graanhalm	Burgh-Haamstede	2012	–
Rembrandtmolen (Kilder)	Kilder	2016	bezaan
De Zandhaas	Santpoort-Noord	2016	bezaan	had voor 2016 Fokken met regelborden

Fotogalerij

Trekstang naar spin bij de Venemansmolen met onderaan de borgstang.
Klepkoppelstang Wilpermolen
Zeeg in Ten Have klep
Klepkoppelstang met daaronder de regulateurveer met regulateurketting en regulateurstang (onderste stang) Wilpermolen
Sluitveer en regulateurstang met borgpal bij Molen Bataaf
Regulateurstang met borgpal bij Molen Bataaf
Sluitveer bij Molen Bataaf
Regulateurstang met borgpal bij de Wilpermolen
Bediening met zwichtstok en bezaan bij de Wenninkmolen
Zwichtstang Wenninkmolen
Overbrenging zwichtstang naar zwichtstok
Kettingwiel met tandheugel De Leeuw (Lettele)
Kettingwiel met tandheugel Venemansmolen
Kettingwiel met tandheugel Venemansmolen
Kettingwiel met tandheugel bij De Prins van Oranje, Bredevoort
Ten Have met fokwiek van Zeldenrust
Ten Have met fokwiek van De Zwaluw