|
Die Kunst der Fuge
Die Kunst der Fuge (BWV 1080) is een compositiecyclus van Johann Sebastian Bach, in eerste aanleg gecomponeerd omstreeks 1742 en enkele jaren daarna, met het oog op publicatie, uitgebreid en herzien en postuum uitgegeven in 1751. In deze publicatievorm betreft het een collectie van veertien fuga's en vier canons. KarakteriseringDe compositiecyclus biedt een staalkaart van mogelijkheden in het contrapunt. Elke fuga, door Bach met contrapunctus betiteld, is, afgezien van de onvoltooid overgeleverde laatste fuga, gebaseerd op een eenvoudig grondthema, dat in de eerste fuga meteen aan het begin wordt geïntroduceerd:
Ontstaansgeschiedenis en de eerste uitgave Bach was vanzelfsprekend op de hoogte van wat er op het gebied van contrapunt was gecomponeerd, een muzikaal terrein waarin hij excelleerde en zijn gelijke niet had en waarin hij nieuwe standaarden had geschapen. Zijn plan om systematisch de mogelijkheden van het contrapunt uit te putten, is dan ook een logisch gevolg van zijn opvatting over muziek dat het contrapunt de kern van de muziek is, zijn eigen kunnen en zijn positie als meester van de fuga. Zowel instrumentaal als vocaal zou hij dit plan gestalte geven in respectievelijk de Kunst der Fuge en de grote Mis in b.
Bij het opzetten van de Kunst der Fuge speelden twee compositieprojecten voor Bach een belangrijke voorbereidende rol: Das wohltemperierte Klavier en de Goldbergvariaties. In het eerste werk draait alles om fuga's en in het andere wordt het idee van een meerdelige, monothematische cyclus volledig uitgewerkt. Beide werken werden aan het begin van de jaren 1740 voltooid; de eerste versie van de Kunst der Fuge dateert uit dezelfde periode, namelijk 1742.[2] De eerste versie uit 1742, nog zonder titel, bestaat uit veertien titelloze delen en vormt een logisch opgezette complete cyclus van twaalf fuga's en twee canons. Het werk is op twee principes gebaseerd:[2]
Bach hield zich in de laatste acht à negen jaar van zijn leven bezig met gecompliceerde contrapuntwerken: de Goldbergvariaties (1742), het Musicalisches Opfer (1747) en de Canonischen Veränderungen über Von Himmel Hoch (1747). De Kunst der Fuge is de muzikale neerslag van de conceptuele gedachte achter deze contrapuntcomposities, maar verschilt daarvan door een significant grotere systematiek, indikking van de materie en de mate van abstractie. In de Mis in b vindt de Kunst der Fuge zijn vocale pendant.[2] Tussen 1742 en 1746 bewerkte Bach de compositie en breidde het uit, met name de eerste drie fuga's die langere einddelen kregen en de Canon per Augmentationem (nr. 12) die volledig werd herschreven. Toegevoegd werd een contrapunt (nr.4), twee canons en een contrapunt 14, wat de uitgevers de Fuga a 3 Soggeti noemden. In dit laatste deel introduceerde hij een vierde fugathema op de letters van zijn eigen naam B-A-C-H (B en H respectievelijk de Duitse notennamen voor Bes en B, zie ook BACH-motief). Deze quadruplefuga is waarschijnlijk door Bach gecomponeerd toen het graveren van de Kunst der Fuge al was gestart. Bach deelde het werk zo in dat het een soort tekstboek over fuga's werd met 5 hoofdstukken: enkelvoudige fuga's, contrafuga's, fuga's met meer thema's, spiegelfuga's en canons. Tegen deze tijd heeft Bach ook de titel Die Kunst der Fuga (sic) gebruikt (op de autograaf van de eerdere versie geschreven door zijn schoonzoon Altnickol). Volgens Wolff bestaat er geen twijfel over dat Bach zelf de titel gebruikte.[2] Opbouw van de compositiecyclusDe Kunst der Fuge is als volgt opgebouwd[2][3]
Een onvoltooid werk? Een onvolledig werkHet werk is onvolledig overgeleverd. Bachs zoon Carl Philipp Emanuel schreef pas enkele jaren voor zijn eigen overlijden (1788) in het manuscript bij de laatste fuga Über dieser Fuge, wo der Nahme B.A.C.H. im Contrasubject angebracht worden, ist der Verfasser gestorben (Bij deze fuga, waar de naam B.A.C.H. in contrasubject is gegeven, is de componist overleden), waarmee hij de legende creëerde dat de Kunst der Fuge het laatste werk was waar Bach aan werkte. In 1751 werd het werk postuum gepubliceerd met een heruitgave in 1752 met een uitgebreide inleiding van Marpurg. De gepubliceerde versie bevat talloze wijzigingen op de autograaf en de toevoeging van twee canons, een complete fuga en de contrapuntische kerkliedbewerking Wenn wir in höchsten Nöthen sein voor orgel en een bewerking voor twee klavierinstrumenten van een vroegere versie van een van de spiegelfuga's. Ook Marpurg vermeldt de plotselinge dood als oorzaak van het niet afronden van het werk. Es ist nichts mehr zu bedauern, als daß selbiger durch seine Augenkrankheit und den kurz darauf erfolgten Tod außer Stande gesetzt worden, es selbst zu endigen und gemein zu machen. Es wurde von demselben mitten unter der Ausarbeitung seiner letzten Fuge, wo er sich bey Anbringung des dritten Satzes nahmentlich zu erkennen giebet, überraschet (Niets is meer te betreuren dan het feit dat Bach, door zijn oogziekte en daaropvolgende dood, verhinderd was om zijn werk zelf af te maken en het aan ons beschikbaar te stellen. Hij werd verrast door zijn eigen dood, die hem trof toen hij midden in de voltooiing was van zijn laatste fuga, waarin hij zich met zijn eigen naam bekendmaakte).[4] Onvolledig, maar onvoltooid?De vraag is echter gesteld door Christoph Wolf[5] of het onvoltooide werk door overmacht niet is afgerond of dat het onvoltooid is overgeleverd, mede doordat het zowel na Bachs dood uit de nagelaten manuscripten en gecorrigeerde delen moest worden samengevoegd en is gerangschikt door drukkers die niet in de bedoelingen van de componist ingevoerd waren. Volgens Wolff zijn er goede argumenten om te betogen dat Bach het werk, al dan niet in schetsvorm, heeft afgerond. Voor het ontwerpen en opzetten van een quadruple fuga (een fuga met vier thema's) moet een componist met het gedeelte beginnen dat de vier thema's verenigt om eventuele problemen te ondervangen bij het samengaan van die thema's en om die thema's sluitend te maken. De componist werkt daarom niet van a naar z, maar van z naar a. Het zou dus ondenkbaar zijn dat Bach het bestaande deel gecomponeerd had voordat hij het ontbrekende quadruplegedeelte had uitgewerkt, of op zijn minst in schets had opgezet. Waarom breekt het werk dan abrupt af in maat 239 (zie afbeelding)? Volgens Wolff heeft dit een praktische oorzaak. Duidelijk is te zien dat het blad waarop de laatste maten staan op de tweede helft notenbalken heeft die van mindere kwaliteit zijn (vaag, verschoven, niet met de volledige vijf lijnen). Dit bood letterlijk niet voldoende ruimte voor de notendichtheid van een complexe fuga. Bach heeft het vervolg hoogstwaarschijnlijk op een ander blad geschreven, een werkwijze die hij aantoonbaar met andere delen (en in andere werken) ook toepaste. Duidelijk is dat de uitgevers van de Kunst der Fuge niet op de hoogte waren van de bedoeling van de componist en fouten hebben gemaakt bij het in de juiste volgorde plaatsen van de verschillende delen. Het op volgorde brengen van losse bladen van een afzonderlijk deel gaf daarbij blijkbaar nog meer problemen: zij wisten nog wel wat zij moesten doen met een stuk zonder eind, maar niet met een stuk zonder begin – het nu ontbrekende fragment. BezettingBach geeft in zijn werk geen aanduiding voor welk instrument de Kunst der Fuge bestemd is. Dat was ook niet nodig omdat de notatiewijze en het karakter van het werk voor iedere tijdgenoot duidelijk wees op een klavierinstrument. Het gaat daarmee terug op de vroeg-17e-eeuwse traditie van muziek in contrapunt genoteerd als partituur. Christoph Wolff schrijft in de inleiding van zijn bezorging van het werk uit 1987: The destination of the Art of Fugue for keyboard results not only from its historical context (openscore notation of polyphonic keyboard music was a convention since Scheidt and Frescobaldi), but especially from its texture designed with regard to "manualiter" playability (De bestemming van de Kunst der Fuge voor klavierinstrumenten komt niet alleen voort uit zijn historische context (partituurnotatie van polyfone klaviermuziek gold sinds Scheidt en Frescobaldi als conventie), maar vooral op de structuur van de compositie, die consequent de speelbaarheid op een klavier in acht neemt).[6] De delen van het werk staan genoteerd met elke stem op een aparte notenbalk. Deze gebruikelijke oude wijze van noteren vindt men ook bij (gedrukte) klavierwerken in contrapunt van Mayone, Coelho, Titelouze, Froberger, Roberday, Buxtehude en andere componisten. Van Bachs Canonischen Veränderungen über: Von Himmel hoch da komm ich her (BWV 769) werd de vierde variatie eveneens op vier balken afgedrukt. Hetzelfde gebeurde met de zesstemmige Ricercar, een werk voor klavier uit het Musicalisches Opfer (BWV 1079).[4] Andere dan klavierinstrumenten kunnen uitgesloten worden op grond van het toonbereik van de individuele stemmen, het kruisen van de tenor- en baslijnen, de sleutels en op grond van de klavier-typische eigenaardigheden in de compositie.[7] Daarnaast zijn er versieringstekens die Bach alleen voor klaviermuziek gebruikte; ook is de eerste druk zo gezet dat de bladen gemakkelijk omgeslagen kunnen worden tijdens de uitvoering.[8] Orgel, klavichord of klavecimbelAls de conclusie is dat een klavierinstrument het voor de Kunst der Fuge beoogde instrument is, dan is de vraag vervolgens of Bach een orgel, klavichord of een klavecimbel in gedachte had. Het orgel komt niet in aanmerking om de volgende redenen:[1]
Het klavichord is lange tijd beschouwd als een instrument dat niet met Bach gerelateerd kon worden. Nochtans blijkt uit recente studies niet enkel het belang van het instrument in die tijd en regio, maar ook het feit dat Bach naast verschillende klavecimbels ook minstens drie klavichorden heeft gehad. De Drei Claviere nebst Pedal zijn zonder twijfel klavichorden geweest, overigens bij leven aan zijn jongste zoon geschonken. Immers, de overige toetsinstrumenten zijn benoemd met hun precieze naam, wat geen twijfel meer open laat over de aanwezigheid van een uitgebreide klavichord verzameling in Bachs woning. Vandaag kan het verwonderen waarom zo lange tijd is volgehouden dat Bach geen of nauwelijks interesse zou gehad hebben in het klavichord, want het zou hem volledig buiten de context van zijn tijd hebben geplaatst. Ook is er, uiteraard naast het beroemde citaat van Forkel uit diens biografie in 1802 (am liebsten spielte er am Clavichord), informatie die rechtstreeks van de zonen van Bach afkomstig was en ook de beroemde getuigenis van Agricola, die Bach beschrijft aan het klavichord. C.P.E. Bach beschrijft in zijn boek over klavierspel uit 1753 de twee voornaamste toetsinstrumenten, zijnde klavecimbel en klavichord, waarbij hij het klavecimbel als instrument voor orkestrale muziek aanduidt, en het klavichord zum allein spielen. In deze zin is het perfect denkbaar en historisch te verantwoorden dat de Kunst der Fuge op klavichord gespeeld wordt, iets wat iemand als Miklos Spanyi al op talrijke concerten met dit werk heeft aangeduid. Al dit wil uiteraard niet zeggen dat het werk niet uitstekend kan klinken op een klavecimbel. Desalniettemin heeft de notatie op vier balken in de 20e eeuw geleid tot discussies over de vraag voor welk instrument of instrumenten Bach het werk bedoeld zou hebben. Met name de bewerking die Wolfgang Graeser maakte voor groot orkest, orgel en klavecimbel en die op 26 juni 1927 voor het eerst werd uitgevoerd in de Thomaskerk te Leipzig onder leiding van de toenmalige cantor Karl Straube, heeft de discussie beïnvloed. Graesers versie werd in 1932 zelfs als supplement opgenomen in de al afgesloten Bach-Gesamtausgabe. Een stroom van bezettingen voor diverse instrumenten is sindsdien gebruikt voor de compositie. UitvoeringDe vraag of de Kunst der Fuge ook daadwerkelijk voor uitvoering bestemd was en niet een illustratie was van wat mogelijk is op het gebied van contrapunt wordt nog steeds gesteld. Boyd stelt dat zelfs met de meest doordachte uitvoering en beluistering met de hoogste aandacht de canons in de Kunst der Fuge (en het Musicalisches Opfer) droog en academisch klinken.[8] Het lezen van de muziek biedt zijns inziens inzicht in een rijkdom die beluistering niet biedt. Het werk is echter meer dan een staalkaart van contrapuntisch kunnen en verre van een abstract of theoretisch geheel. De Kunst der Fuge is een klavierwerk dat weliswaar ingetogener en subtieler is dan andere werken van Bach, maar het is zeer zeker ook rijk gevarieerd, virtuoos en expressief. Externe links
Geselecteerde discografieEr zijn minstens 182 opnames gemaakt waarbij Die Kunst der Fuge op klavecimbel wordt uitgevoerd - het instrument waarvoor het werk geschreven is. Verder zijn er ruim 75 opnamen van een uitvoering op orgel, verschillende van een uitvoering op piano en talloze van een uitvoering door een vocaal of instrumentaal ensemble - variërend van strijkkwartet, gamba- of gitaarconsort, via hout-, riet- en koperensembles tot barok-, harmonie- en symfonieorkest. Voor een overzicht met korte recensies zie [1]. Drie opnames op klavecimbel zijn:
Een overzicht van orgeluitvoeringen, met koppelingen naar geluidsbestanden, is hier te vinden. Literatuur
Noten ·  ·   Zie de categorie The Art of Fugue van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.
|
||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
