De verstandige kock of sorghvuldige huyshoudster

De verstandige kock of sorghvuldige huyshoudster (1667)

De verstandige kock of sorghvuldige huyshoudster is een in 1667 verschenen Nederlandstalig kookboek voor de elite. Het wordt beschouwd als het enige Noord-Nederlandse kookboek uit de Gouden eeuw.[1] Eerder verschenen enkele vertaalde kookboeken, en in het Zuiden van de Nederlanden was reeds in 1514 het eerste Nederlandstalige kookboek verschenen: Een notabel boecxken van cokeryen.[2] In 2006 verscheen een door Marleen Willebrands gemoderniseerde versie.[3]

De volledige titel luidt De verstandige kock, of Sorghvuldige huyshoudster: beschrijvende, hoemen op de beste en bequaemste maniere alderhande spijsen sal braden, koocken, stooven en bereyden; met de saussen daer toe dienende. Seer dienstigh en profijtelijck in alle huyshoudinge. Oock om veelderley slagh van taerten en pasteyen toe te stellen. Hier is achter by gevoeght, de Verstandige confituurmaker, onderwijsende, hoemen van alderhande vruchten, wortelen, bloemen en bladen &c. goede en nutte confituren sal konnen prepareren en bewaren). Het boek verscheen anoniem.[4]

Uitgaven

De verstandige kock werd voor de eerste keer uitgegeven in 1667. Het was daarmee het enige Nederlandstalige kookboek dat in de zeventiende eeuw in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd uitgegeven.[5] De verstandige kock verscheen een aantal malen als zelfstandige uitgave, maar kende vooral succes als (laatste) onderdeel van een groter werk, Het vermakelijck landtleven. Het vermakelijck landtleven is onderverdeeld in drie hoofddelen: Den Nederlandtsen hovenier (door Jan van der Groen), Den verstandigen hovenier (door Petrus Nylandt) en Den ervaren huyshouder of Medicyn-winckel ook van de hand van Nylandt. Ook dit laatste onderdeel, Den ervaren huyshouder, bestond in de oorspronkelijke uitgave zelf weer uit drie delen: Den ervaren huyshouder, Den naerstigen byen-houder en De verstandige kock of sorghvuldige huyshoudster met diverse recepten voor groente-, vlees- en visgerechten, gebakken en gekookte gerechten, taarten, pasteien en sauzen.

Bij de tweede uitgave van De verstandige kock in 1668 werden aan De verstandige kock twee nieuwe onderdelen toegevoegd: De Hollandtse slachttydt (met informatie over het slachten van dieren, het conserveren van vlees en het maken van worsten) en De verstandige confituurmaker met recepten voor het maken van confituren.

Recepten

Niet alle recepten in het boek zijn origineel. Verschillende recepten zijn ontleend aan het Cocboeck van de Vlaming Carolus Battus uit 1593 en zijn Secreetboeck uit 1600.[6]

De recepten uit de Verstandige kock waren vooral gericht op de rijke (Amsterdamse) stedelingen die in de zomermaanden hun toevlucht zochten in buitenplaatsen langs de Vecht en de Amstel of in de Watergraafsmeer en de Beemster. De recepten namen als basis de groenten en vruchten die in de moestuinen van deze buitenplaatsen werd verbouwd of het wild en andere dieren die op de landgoederen werden geschoten of gevangen. Er stonden echter ook recepten in met geïmporteerde producten, zoals olijfolie[4] en citroenen.

De recepten in het boek geven wel de te gebruiken ingrediënten aan, maar niet de hoeveelheden.[7]

Literatuur en bronnen

• Het vermakelijck landtleven op internetarchive.org
• M.E. van der Molen-Willebrands, 'De verstandige kock of sorghvuldige huyshoudster. Een burgerlijk of elitair I7e-eeuws kookboek?' in: Historisch tijdschrift Holland De Hollandse keuken, jaargang 28, deel 4/5 (1996)
• Marleen Willebrands, met bijdragen van Alexandra van Dongen, Manon Henzen, De verstandige kock. Proef de smaak van de zeventiende eeuw, Sterck & De Vreese (2022)

Noten

1. Vaneker, Karin (1 maart 2007). Onze bloedeigen Keuken. De Verstandige Kok (The Sensible Cook). Gearchiveerd op 4 juni 2023. Bouillon Magazine
2. Redactie, Auteur:, Het allereerste gedrukte Nederlandse kookboek (1514). Historiek (8 september 2018). Gearchiveerd op 23 juni 2023. Geraadpleegd op 29 mei 2023.
3. De verstandige Kok. ISBN 9789077455203.
4. 'Kookboeken in de zeventiende eeuw' op de website van de Koninklijke Bibliotheek. Gearchiveerd op 1 februari 2022.
5. M.E. van der Molen-Willebrands, 'De verstandige kock of sorghvuldige huyshoudster. Een burgerlijk of elitair I7e-eeuws kookboek?' (p. 197) in: Historisch tijdschrift Holland De Hollandse keuken, jaargang 28, deel 4/5 (1996)
6. Koken in de Gouden Eeuw. Historisch Nieuwsblad (22 november 2016). Gearchiveerd op 18 december 2021. Geraadpleegd op 18 december 2021.
7. PETER VAN DEUTEKOM, Diner volgens kookboek uit 'Gouden Eeuw'. Trouw (29 mei 1993). Geraadpleegd op 18 december 2021.