De luitspeler, ook bekend als Zingende man met luit, is een schilderij van de Noord-Nederlandse schilder Dirck van Baburen uit 1622. Het maakt sinds 1955 deel uit van de collectie van het Centraal Museum in Utrecht.
Voorstelling
De kennismaking met het werk van Caravaggio tijdens zijn jarenlange verblijf in Rome is van doorslaggevende betekenis geweest voor de artistieke ontwikkeling van Dirck van Baburen. Na zijn terugkomst in Utrecht in de zomer van 1620 maakte hij samen met de andere Utrechtse caravaggisten de stijl van deze Italiaanse schilder in de Noordelijke Nederlanden populair. Met Carravagio's Luitspeler als inspiratie begon Baburen als een van de eersten schilderijen te maken waarop één muzikant beeldvullend en ten halve lijve is weergegeven. Het vroegst bekende voorbeeld hiervan is het schilderij Jongen met mondharp uit 1621. Dit thema kreeg al snel veel navolging. Eerst in Utrecht (zie bijvoorbeeld De fluitspeler ook uit 1621 van Abraham Bloemaert) en later in Hollandse steden als Leiden en Haarlem. Een beroemd voorbeeld is Frans Hals' schilderij van een luitspelende nar uit omstreeks 1623.
De luitspeler valt op door zijn realisme en het gebruik van chiaroscuro. De muzikant, die de toeschouwer recht aankijkt, zingt met geopende mond en begeleidt zichzelf op een luit. Het instrument wijst naar de toeschouwer en is sterkt verkort geschilderd. Opvallende elementen, zoals de krullende snaren, het vlassnorretje en het touwtje met de zwarte strik hangend aan zijn oorbel, dragen verder bij aan het realiteitsgehalte van het werk. Het kostuum met zijn afwisseling van oranje en zwarte banden moet destijds al ouderwets aangedaan hebben. Het is een verouderd rederijkers- of theaterskostuum zoals stadsmuzikanten begin 17e eeuw gewoon waren te dragen. Ook de luit zelf – met zijn vier dubbele en één enkele in plaats van de in de 17e eeuw gebruikelijke vijf snaren – zou van een verouderd type zijn.[1]
Het schilderij werd in 1955 door het Centraal Museum gekocht als pendant van De vrolijke drinker van Hendrick ter Brugghen. Op de spieramen zijn etiketten aangebracht met daarop de nummers 4 (voor de Ter Brugghen) en 5 (voor de Baburen). Ook zijn beide schilderijen ooit van identieke lijsten voorzien. Dat het hier ook daadwerkelijk om pendanten gaat is echter onwaarschijnlijk. Het schilderij van Ter Brugghen is waarschijnlijk enkele jaren later ontstaan en volgens kunsthistoricus Benedict Nicolson is het aan de bovenzijde ingekort, waardoor beide werken oorspronkelijk een afwijkend formaat gehad hebben. Dat De luitspeler ooit een tegenhanger heeft gehad wordt echter niet uitgesloten. Volgens Leonard J. Slatkes komt hiervoor mogelijk in aanmerking Jonge zingende man in het Städel Museum in Frankfurt, dat niet alleen door Baburen zelf is geschilderd, maar dat ook wat betreft datering, onderwerp, afmetingen en lichtbron vrijwel naadloos aansluit op De luitspeler.[2]
Het schilderij is linksboven gesigneerd en gedateerd ‘Teod Babu fecit / Anno 1622’ (Teodor Babu(e)ren heeft dit gemaakt in het jaar 1622).
Herkomst
Het werk is afkomstig uit het bezit van een zekere S. Layton in de Engelse plaats Rugby. Op 1 december 1954 werd het geveild bij veilinghuis W.E. Coe & Sons in Londen. Van 1954 tot 1955 was het in het bezit van kunsthandel Marshall Spink in Londen. In 1955 werd het door het Centraal Museum van deze kunsthandel gekocht samen met De vrolijke drinker van Hendrick ter Brugghen. Deze aankoop kwam tot stand met financiële steun van de Vereniging Rembrandt.[3]
Helmus, Liesbeth M. (1999) De verzamelingen van het Centraal Museum Utrecht. 5 Schilderkunst tot 1850, ISBN 90-73285-61-5, Utrecht: Centraal Museum, deel A, p. 144-146, deel B, p. 583-584, cat.nr. 10.
Tummers, Anna (red.; 2013) Frans Hals, Oog in oog met Rembrandt, Rubens en Titiaan, Frans Hals Museum, Haarlem, p. 112.
Tentoonstellingen
Jubileumtentoonstelling Vereeniging Rembrandt, Centraal Museum, Utrecht, 11 oktober-18 oktober 1958, geen catalogus.
Holland's golden age. Paintings, drawings, silver of the XVIIth century. Lent by Dutch museums and private collections, Helena Rubinstein Pavilion, Tel-Aviv Museum, Tel Aviv, 18 februari-7 april 1959, cat.nr. 5.
Keuze uit tien jaar aanwinsten 1951-1961, Centraal Museum, Utrecht, 9 maart-28 mei 1961, p. 10, cat.nr. 5, afb. 13.
L'art et la musique, Galerie des beaux-arts, [Musée des Beaux-Arts de Bordeaux], Bordeaux, 30 mei-30 september 1969, p. 13, cat.nr. 17, afb. 15.
Honderd jaar Vereniging Rembrandt, Centraal Museum, Utrecht, 2 september-16 oktober 1983, cat.nr. 34, afb. 34.
Die Utrechter Malerschule. Caravaggisti des Nordens. Museen zu Gast, Centraal Museum Utrecht, Wallraf-Richartz-Museum, Keulen, 14 maart-20 mei 1984, p. 35, 39-40, cat.nr. 9.
Nieuw licht op de Gouden Eeuw. Hendrick ter Brugghen en tijdgenoten, Centraal Museum, Utrecht, 13 november 1986-12 januari 1987, cat.nr. 36, p. 185-186.
Holländische Malerei in neum Licht. Hendrick ter Brugghen und seine Zeitgenossen, Herzog Anton Ulrich-Museum, Braunschweig, 12 februari-12 april 1987, ISBN 3922279074, p. 185-186, cat.nr. 36.
Groeten uit Utrecht, Centraal Museum, Utrecht, 20 mei-18 juni 1989, geen catalogus.
La pintura holandesa del siglo de oro. La escuela de Utrecht, Banco Bilbao Vizcaya, Madrid, Banco Bilbao Vizcaya, Bilbao, Banco Bilbao Vizcaya, Barcelona, oktober 1992-februari 1993, ISBN 8486022681, p. 72-73, cat.nr. 5.
The Hoogsteder Exhibition of Music & Painting in the Golden Age, Hoogsteder & Hoogsteder, Den Haag, 11 mei-10 juli 1994, Hessenhuis Museum, Antwerpen, 29 juli-30 oktober 1994, cat.nr. 1, p. 128-131.
De keuze van Simon Levie. Oude meesters in de collectie van het Centraal Museum, Centraal Museum, Utrecht, 17 juni-10 september 1995, geen catalogus.
Törnrosmadonnan och andra mästerverk från Utrecht/Madonna met wilde rozen en een selectie van 16de- en 17de-eeuwse meesterwerken uit Utrecht, Nationalmuseum, Stockholm, 7 februari-11 mei 1997, Sinebrychoffs Museum, Helsinki, 4 juni-17 augustus 1997, ISBN 9171005404, p. 13-16, cat.nr. 2.
Maestros holandeses del Siglo de Oro, Museo Nacional de Bellas Artes, Santiago, 6 november 1997-4 januari 1998, cat.nr. 1, p. 10, afb. 1.
Mestres do século de ouro na pintura holandesa, Pinacoteca do Estado, São Paulo, 13 maart-26 april 1998, p. 10, 25, cat.nr. 1, afb. 1.
Utrechts Gouden Eeuw. Caravaggisten en Italianisanten uit Nederlands bezit, Centraal Museum, Utrecht, 28 juni-23 september 2001, ISBN 9073285836.
Caravaggio e l'Europa. Il movimento caravaggesco internazionale da Caravaggio a Mattia Preti, Palazzo Reale, Milaan, 15 oktober 2005-5 februari 2006, Liechtenstein Museum, Wenen, 5 maart-9 juli 2006, ISBN 8876244751.
Utrechters dromen van Rome, Centraal Museum, Utrecht, 5 juli 2008-2 september 2012, geen catalogus.
Caravaggio in Holland. Musik und Genre bei Caravaggio und den Utrechter Caravaggisten, Städel Museum, Frankfurt am Main, 1 april-26 juli 2009, ISBN 9783777480657, cat.nr. 20.
Dit is het Centraal Museum! Topstukken uit vijf collecties, Centraal Museum, Utrecht, 29 september 2012-1 september 2015, ISBN 9789059830295.
Frans Hals. Oog in oog met Rembrandt, Rubens en Titiaan, Frans Hals Museum, Haarlem, 23 maart-28 juli 2013, ISBN 9789462080522, p. 112, cat.nr. 16.
De wereld van Utrecht. Topstukken uit vijf collecties, Centraal Museum, Utrecht, 23 april 2016-30 april 2021, geen catalogus.
Utrecht, Caravaggio and Europe, Centraal Museum, Utrecht, 15 december 2018-24 maart 2019, Alte Pinakothek, München, 17 april-21 juli 2019, ISBN 9783777431338, p. 173, cat.nr. 34.
