Cragen

Casgliad o gregyn

Rhan allanol o gorff anifail yw cragen (lluosog: cregyn) sy'n bywyd yn y môr. Yn aml, gwelir llawer o gregyn gwag wedi'u gadael ar draethau, gan y llanw; mae'r rhain yn wag gan fod corff meddal yr anifail naill ai wedi cael ei fwyta gan anifail arall neu wedi hen bydru. Ceir math arall o gregyn, sef cregyn gastropodau fel y falwen, sy'n byw ar y tir. Mae'r erthygl hon yn ymwneud â chregyn morol yn unig.

Ysgerbwd allanol infertebrat (anifail heb asgwrn cefn) ydyw ac mae'r rhan fwyaf o'r cregyn a ganfyddir ar draethau'n perthyn i folysgiaid morol - yn rhanol gan fod y cregyn hyn yn galetach na mathau eraill. Ar wahân i gregyn molysgiaid ceir hefyd lawer o gregyn gwichiaid, crancod a braciopodau. Mae'r llyngyr cylchrannog o deulu'r Anelid yn ffurfio cragen siâp tiwb o galsiwm carbonad (sydd a fformiwla cemegol: CaCO₃); mae'r tiwbiau hyn yn cael eu gludo i wrthrychau fel carreg.

Mae pobl wedi defnyddio cregyn ers miloedd o flynyddoedd ar gyfer gwahanol ddibenion, gan gynnwys tlysau neu lestri dal hylif.

Ceir cregyn mewn dŵr croyw yn ogystal â dŵr hallt e.e. ceir math o cregyn glesion sy'n byw mewn dŵr croyw, a does na ddim llawer o wahaniaeth rhwng y ddau fath o gragen.

Cysylltiadau â phobl

• Corn Galw

Corn Galw, neu cragen conch, gwrthrych cyffredin iawn o gwmpas tai.

Cragen conch, addurn cyffredin mewn gerddi yng Nghymru, weithiau yn cael eu defnyddio ar ffermydd i alw gweithwyr o’r caeau.

Ond beth yw ei hanes?. O ble y daeth? Pa bryd? Pwy a’u cludodd yma? Pam? - fel addyrn? fel modd i alw gweithwyr o’r caeau? Pwy sy’n gwybod? Pwy sy’n cofio? Oes yna fasnach iddynt o hyd? Oes gennych stori am un?

Mae’r llun[1] yn dangos Mrs Lewis, Nantgwynant yn chwythu cragen gonc, neu 'conch'. Daeth y llun i‘r Ymddiriedolaeth Genedlaethol drwy garedigrwydd y diweddar Idris Evans o Nantgwynant mewn diwrnod agored yn Hafod y Llan[1]

Mae’n debyg bod y cregyn sydd wedi rhoi gwasanaeth fel CYRN GALW yn fwy tebygol o fod wedi ei taflud i’r bin sbwriel ar ôl i’r cyfnod galw gweithwyr o’r caeau fynd heibio gan eu bod yn ddi-bigyn ac felly yn anghyflawn a di-addurn?

“Mae gen i ddwy”, meddai Gwenda Williams, “sydd yn hen iawn, roeddynt yn eiddo i fy hen nain a oedd yn byw yn Nhrefor ond yn enedigol o Borthdinllaen. Clywais fy mam yn dweud eu bod wedi dod o Ynysoedd Môr y De pan oedd fy hen daid yn gapten llong”[2]

Mae un debyg, meddai Peter Cutts, sydd bellach yn Amgueddfa Caerfyrddin, sef Cragen Beca. Mae son amdani yn Nhalog yn y flwyddyn 1839, pan ffrwydrodd terfysgoedd Beca, pan ddaeth yr holl anniddigrwydd cymdeithasol a fu’n corddi’n hir a chythryblu’r werin o’r diwedd i’r wyneb. Y flwyddyn helbulus honno fe dorrodd yr argae. Ac mae’n ddiddorol nodi bod Cragen Beca yn cael ei defnyddio i alw’r terfysgwyr at ei gilydd; pob ffermwr, pob tyddynwr, pob gwas yn yr ardal i’r man cyfarfod yn y pentref. Gwyddys i sicrwydd i rai o gyfarfodydd Beca gael eu cyhoeddi o fewn muriau Bethania. Bu Talog un o’r canolfannau pwysicaf yn y Sir. Mae’n hawdd tybio bod sŵn y gragen i’w glywed yn fynych yn galw’r protestwyr i’r gad.
Mor hwyr â mis Rhagfyr 1910, defnyddiwyd y gragen i nodi dyfodiad ymgeisydd am etholaeth Gorllewin Sir Gâr am gyfarfod yn y capel yn ystod yr Etholiad Cyffredinol.[3]

Geirdarddiad

• Hen Lydaweg: crogen
• Llydaweg Canol: croguenn[4]

Mae'r cofnod cynharaf o'r gair 'cragen' yn ymddangos yng ngwaith Iolo Goch[5]

Pam na bu farw, garw gaerug,

Gwyddelyn march cregyn Cryg?

a chanodd Ieuan ap Rhydderch amdani, tua'r un amser:

Torri ar ergyd idrwystr

Gragen deg ar osteg rwystr.

Cyfeiriadau

1. Bwletin Llên Natur rhifyn 127
2. Gwenda Williams ym Mwletin Llên Natur 127
3. Peter Cutts ym Mwletin Llên Natur rhifyn 127
4. geiriadur.ac.uk; Geiriadur Prifysgol Cymru (GPC)
5. Cywyddau Iolo Goch ac Eraill; gol: Henry Lewis, Thomas Roberts ac Ifor Williams (1937).