বিলুপ্ত ভাষা

ইটিঅ’চাইপ্ৰ’ট ভাষাৰ লেখা, আমাথাউছ, চাইপ্ৰাছ, খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৫০০–৩০০, এছমোলিয়ান সংগ্ৰহালয়

বিলুপ্ত ভাষা মানে কোনো ভাষাৰ প্ৰথম ভাষা বা দ্বিতীয় ভাষা কোৱা কোনো জীৱিত বংশধৰ নথকা এক ভাষা।[1][2] ইয়াৰ বিপৰীতে মৃত ভাষা মানে এনে এটা ভাষা, যিটো ভাষাত বৰ্তমান প্ৰথম ভাষা কোৱা লোক নাই, কিন্তু দ্বিতীয় ভাষা কোৱা লোক আছে, যেনে লেটিন[3] বা সংস্কৃত ভাষা। নিদ্ৰিত ভাষা এটা মৃতপ্ৰায় ভাষা, যিয়ে এতিয়াও এটা জনগোষ্ঠীৰ বাবে জাতিগত পৰিচয়ৰ প্ৰতীক হিচাপে কাম কৰি আছে; এই ভাষাসমূহ প্ৰায়ে পুনৰুজ্জীৱিতকৰণৰ প্ৰক্ৰিয়া চলি থাকে।[4] যিবোৰ ভাষাত প্ৰথম ভাষা কোৱা লোক থাকে, সেইবোৰ ভাষাক মৃত ভাষাৰ সৈতে তুলনা কৰি আধুনিক বা জীৱন্ত ভাষা বুলি কোৱা হয়; বিশেষকৈ শৈক্ষিক প্ৰেক্ষাপটত।

আধুনিক যুগত সাংস্কৃতিক সমীভৱন প্ৰক্ৰিয়াৰ ফলত ভাষাসমূহ সাধাৰণতে বিলুপ্ত হৈ পৰিছে, যাৰ ফলত ভাষাৰ পৰিৱৰ্তন হৈছে, আৰু ক্ৰমান্বয়ে বিদেশী ভাষাৰ সপক্ষে একোটা থলুৱা ভাষা পৰিত্যাগ কৰা হৈছে, মূলতঃ ইউৰোপীয় দেশসমূহৰ।[5][6][7]

২০০০ চনৰ দশকলৈকে বিশ্বজুৰি মুঠ প্ৰায় ৭,০০০টা স্থানীয় ভাষাৰ অস্তিত্ব আছিল। ইয়াৰে অধিকাংশই বিলুপ্তিৰ আশংকাত থকা সৰু সৰু ভাষা; ২০০৪ চনত প্ৰকাশিত এটা অনুমান অনুসৰি বৰ্তমান কথিত ভাষাৰ প্ৰায় ৯০% ভাষা ২০৫০ চনৰ ভিতৰত বিলুপ্ত হৈ যাব।[8]

ভাষাৰ মৃত্যু

চিষ্টাৰ মেক্সিন ৱাইল্ডকেট বাৰ্নেট (১৯২৫–২০২১) (বাওঁফালে) আৰু জোচেফিন ৱাইল্ডকেট বিগলাৰ (১৯২১–২০১৬); [9] য়ুচি ভাষা কোৱা শেষৰ বৃদ্ধা দুগৰাকী, ওকলাহোমাৰ চাপুলপাৰ পিকেট চেপেলৰ পিছফালে থকা কবৰস্থানত থকা আইতাকৰ কবৰলৈ যোৱা অৱস্থাত। তেওঁলোকৰ মতে, তেওঁলোকৰ আইতাকে য়ুচি তেওঁলোকৰ মাতৃভাষা হওক বুলি জোৰ দিছিল।

সাধাৰণতে কোনো ভাষা কথিত ভাষাৰ পৰা বিলুপ্ত ভাষালৈ পৰিৱৰ্তন ঘটে যেতিয়া এটা ভাষাৰ ঠাই প্ৰত্যক্ষভাৱে আন ভাষাৰ দ্বাৰা অধিকৃত হয় আৰু ভাষা মৃত্যু হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, ইউৰোপীয় আমেৰিকাত ঔপনিৱেশিকৰণৰ ফলত আমেৰিকাৰ বহুতো থলুৱা ভাষাৰ ঠাইত ডাচ্চ, ইংৰাজী, ফৰাচী, পৰ্তুগীজ বা স্পেনিছ ভাষা ব্যৱহাৰ কৰা হয়।[10]

বিলুপ্ত ভাষাৰ বিপৰীতে, যাৰ আৰু কোনো বক্তা নাই বা কোনো লিখিত ব্যৱহাৰ নাই, এটা ঐতিহাসিক ভাষা স্থানীয়ভাৱে কোৱা বন্ধ হোৱাৰ বহুদিনৰ পিছতো সাহিত্যিক বা লিটাৰ্জিকেল ভাষা হিচাপে ব্যৱহাৰ হৈ থাকিব পাৰে। এনে ভাষাক কেতিয়াবা "মৃত ভাষা" বুলিও কোৱা হয়, কিন্তু অধিক সাধাৰণভাৱে এনে ভাষাক ধ্ৰুপদী ভাষা বুলিও কোৱা হয়। এনে ভাষাৰ আটাইতকৈ বিশিষ্ট উদাহৰণ হ’ল পাশ্চাত্যৰ লেটিন, আৰু ভাষা এটাৰ ঐতিহাসিক পৰ্যায়ক লিটাৰ্জিকেল ভাষা হিচাপে ধৰি ৰখাৰ সৰ্বজনীন প্ৰৱণতাৰ বাবে সমগ্ৰ বিশ্ব ইতিহাসত তুলনামূলক ক্ষেত্ৰ পোৱা যায়।

প্ৰাকৃতিক ভাষা আহৰণ আৰু বিৱৰ্তনৰ ওপৰত লিখিত প্ৰতিনিধিত্বক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়া দৃষ্টিভংগীৰে, জীৱিত বংশধৰ থকা ঐতিহাসিক ভাষা যিবোৰৰ ভাষাৰ উল্লেখযোগ্য পৰিৱৰ্তন হৈছে, সেইবোৰক "বিলুপ্ত" বুলি গণ্য কৰিব পাৰি, বিশেষকৈ এনে ক্ষেত্ৰত য'ত তেওঁলোকে সমসাময়িক ইংৰাজী আৰু জাৰ্মানৰ তুলনাত পুৰণি ইংৰাজী বা পুৰণি উচ্চ জাৰ্মান ভাষাৰ ক্ষেত্ৰত হোৱাৰ দৰে সাহিত্য বা সাহিত্যিক ইতিহাসৰ সংকলন এৰি যোৱা নাছিল, যি ব্যাপক ব্যৱহৃত হৈয়েই আছিল।[11]

পুৰণি ইংৰাজী আৰু পুৰণি উচ্চ জাৰ্মান ভাষাক বিলুপ্ত বা লেটিন মৃত বুলি চিহ্নিত কৰিলে কিছু পৰিমাণে ভুল বুজাবুজিৰ সৃষ্টি হ'ব পাৰে। ভাষা হিচাপে বা যিমানবোৰ ভাষা হিচাপে তেওঁলোকৰ বিৱৰ্তনক আওকাণ কৰি। এই কথাটো আপাত বিৰোধত প্ৰকাশ পাইছে "লেটিন এটা মৃত ভাষা, কিন্তু লেটিন কেতিয়াও মৰি যোৱা নাছিল।" উদাহৰণস্বৰূপে ইট্ৰুস্কানৰ দৰে ভাষা এটাক বিলুপ্ত আৰু মৃত দুয়োটা বুলি ক’ব পাৰি: শিলালিপিবোৰ অতি জ্ঞানী পণ্ডিতসকলেও ভুলকৈ বুজি পায়; আৰু বহু আগতেই ভাষাটোৰ কোনো ৰূপত ব্যৱহাৰ বন্ধ হৈ যায়, যাৰ বহু শতিকা ধৰি থলুৱা বা বাহিৰা কোনো বক্তা নাই। ইয়াৰ বিপৰীতে পুৰণি ইংৰাজী, পুৰণি উচ্চ জাৰ্মান আৰু লেটিন ভাষাৰ জীৱন্ত ভাষা হিচাপে বিকশিত হোৱা কেতিয়াও বন্ধ নহ’ল, সেয়েহে ইট্ৰুস্কানৰ দৰে বিলুপ্ত নহ’ল। সময়ৰ লগে লগে লেটিন ভাষাৰ ধ্বনিবিজ্ঞান, ৰূপবিজ্ঞান, বাক্য গঠন আৰু অভিধানৰ সাধাৰণ আৰু বিচ্ছিন্ন দুয়োটা পৰিৱৰ্তন ঘটিছিল আৰু আজিও লাখ লাখ মানুহৰ মাতৃভাষা হিচাপে চলি আছে, যাৰ নাম সলনি কৰি বিভিন্ন ৰোমান ভাষা আৰু উপভাষা হিচাপে সলনি কৰা হৈছে। একেদৰে পুৰণি ইংৰাজী আৰু পুৰণি উচ্চ জাৰ্মান ভাষাৰ কেতিয়াও মৃত্যু হোৱা নাছিল, বৰঞ্চ আধুনিক ইংৰাজী আৰু জাৰ্মান ভাষাৰ বিভিন্ন ৰূপলৈ বিকশিত হৈছিল, লগতে এতিয়াও কথিত আন আন আনুষংগিক ভাষালৈও বিকশিত হৈছিল। লিখিত ভাষাৰ ক্ষেত্ৰত ইট্ৰুস্কান পঢ়া বা লিখাৰ দক্ষতা অস্তিত্বহীন, কিন্তু প্ৰশিক্ষিত মানুহে পুৰণি ইংৰাজী, পুৰণি হাই জাৰ্মান আৰু লেটিন বুজিব আৰু লিখিব পাৰে। লেটিন ভাষা জাৰ্মাণিক সমকক্ষৰ পৰা পৃথক কাৰণ ইয়াৰ প্ৰাচীন ৰূপৰ আনুমানিকতা এতিয়াও কিছু পৰিমাণে লিটাৰ্জিকভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এই শেষৰ পৰ্যবেক্ষণটোৱে দেখুৱাইছে যে লেটিন, পুৰণি ইংৰাজী বা পুৰণি উচ্চ জাৰ্মানক মৃত বা বিলুপ্ত বুলি সঠিকভাৱে বৰ্ণনা কৰিবলৈ হ’লে প্ৰশ্ন কৰা ভাষাটোক ইতিহাসৰ এটা বিশেষ অৱস্থাত সময়ৰ লগে লগে নিথৰ হৈ থকা বুলি ধাৰণা কৰিব লাগিব। ইংৰাজী আৰু জাৰ্মান ভাষাক পুৰণি বুলি সময়ে সময়ে নিৰ্ধাৰণ কৰি এই কাম সম্পন্ন কৰা হয়; লেটিন ভাষাৰ বাবে এটা উপযুক্ত স্পষ্টীকৰণ বিশেষণ হৈছে ধ্ৰুপদী, যিয়ে সাধাৰণতে উচ্চ বা আনুষ্ঠানিক পঞ্জীয়নৰ নামো অন্তৰ্ভুক্ত কৰে।[12]

বৰ্তমানৰ লিবিয়াৰ লেপটিছ মেগনাৰ থিয়েটাৰত থকা দ্বিভাষিক লেটিন–পুনিক শিলালিপি

সৰু সৰু ভাষাবোৰ বেছিভাগেই বিপন্ন হৈছে অৰ্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক বিশ্বায়ন, সাংস্কৃতিক সমীভৱন আৰু উন্নয়নৰ বাবে। ৰাষ্ট্ৰীয় আৰু আঞ্চলিক পৰ্যায়ত অৰ্থনৈতিক সংহতি বৃদ্ধিৰ লগে লগে মানুহে বিশ্ব বাণিজ্যৰ প্ৰধান ভাষাসমূহ: ইংৰাজী, মেণ্ডেৰিন চীনা, স্পেনিছ আৰু ফৰাচী ভাষাত যোগাযোগ আৰু ব্যৱসায় চলাবলৈ সহজ পায়।[13]

সংস্পৰ্শ-প্ৰৰোচিত ভাষা পৰিৱৰ্তনৰ ওপৰত তেওঁলোকৰ অধ্যয়নত, আমেৰিকাৰ ভাষাবিদ চাৰা গ্ৰে থমাছন আৰু টেৰেন্স কফমেনে (১৯৯১) কয় যে, সাংস্কৃতিক চাপৰ পৰিস্থিতিত (য'ত জনসংখ্যাই এটা প্ৰধান ভাষা ক'বলৈ বাধ্য হয়), তিনিটা ভাষিক ফলাফল হ'ব পাৰে: প্ৰথমতে – আৰু সাধাৰণতে – এটা অধীনস্থ জনসংখ্যা হঠাতে প্ৰধান ভাষালৈ স্থানান্তৰিত হ'ব পাৰে; যাৰ ফলত থলুৱা ভাষাটো হঠাতে ভাষিক মৃত্যুৰ সন্মুখীন হ'ব পাৰে। দ্বিতীয়তে, ভাষাৰ মৃত্যুৰ অধিক ক্ৰমান্বয়ে প্ৰক্ৰিয়াটো কেইবাটাও প্ৰজন্মৰ ভিতৰত হ’ব পাৰে। তৃতীয় আৰু আটাইতকৈ বিৰল ফলাফল হ’ল, হেঁচাত পৰা গোটটোৱে নিজৰ মাতৃভাষা যিমান পাৰি সিমান বজাই ৰখা, প্ৰধান ভাষাৰ ব্যাকৰণৰ উপাদানসমূহ ধাৰলৈ লৈ (মূল ভাষাৰ ব্যাকৰণৰ সকলো বা কিছু অংশৰ ঠাইত)।[14] এতিয়া নোহোৱা হৈ যোৱা ভাষা এটাই ইয়াৰ ঠাই লোৱা ভাষাটোত ছাবষ্ট্ৰেট হিচাপে যথেষ্ট লেখ-জোখ এৰি যাব পাৰে। কিন্তু এনে কিছুমান ক্ষেত্ৰও দেখা গৈছে য’ত উচ্চ প্ৰতিপত্তিৰ ভাষাই থলুৱা ভাষাটোক স্থানচ্যুত কৰা নাছিল যদিও তাৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলাইছিল। উদাহৰণস্বৰূপে ফৰাচী ভাষাই চেলটিক ছাবষ্ট্ৰেট আৰু ফ্ৰেংকিছ চুপাৰষ্ট্ৰেট দুয়োটাৰে প্ৰমাণ দেখুৱাইছে।

শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ দৰে প্ৰতিষ্ঠানৰ লগতে (সততে বিশ্বব্যাপী) ইণ্টাৰনেট, টেলিভিছন আৰু ছপা মাধ্যমৰ দৰে সংবাদ মাধ্যমে ভাষা হেৰুৱাৰ প্ৰক্ৰিয়াত উল্লেখযোগ্য ভূমিকা পালন কৰে।[13] উদাহৰণস্বৰূপে, যেতিয়া মানুহে নতুন দেশলৈ প্ৰব্ৰজন কৰে, তেতিয়া তেওঁলোকৰ সন্তানে দেশখনৰ বিদ্যালয়ত পঢ়ে আৰু বিদ্যালয়সমূহে তেওঁলোকক পিতৃ-মাতৃৰ মাতৃভাষাতকৈ দেশৰ সংখ্যাগৰিষ্ঠ ভাষাত পঢ়োৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে।[15][16]

ভাষাৰ মৃত্যু চৰকাৰী নীতিৰো স্পষ্ট লক্ষ্য হ’ব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, আমেৰিকান ইণ্ডিয়ান বৰ্ডিং স্কুলৰ "ভাৰতীয়জনক হত্যা কৰক, মানুহক বচাওক" নীতি আৰু অন্যান্য ব্যৱস্থাৰ এটা অংশ আছিল আমেৰিকাৰ থলুৱা লোকসকলক প্ৰতিৰোধ, যি নিজৰ মাতৃভাষাক পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মলৈ প্ৰেৰণ কৰা আৰু নিজৰ উৎপত্তিস্থল সংস্কৃতিৰ ভাষা কোৱা শিশুক শাস্তি দিয়া হয়।[17][18][19] ফৰাচী ভাৰ্গনহা নীতিৰ লক্ষ্য আছিল সংখ্যালঘু ভাষাসমূহ নিৰ্মূল কৰা।[20]

ভাষাৰ পুনৰুত্থান

ভাষা পুনৰুত্থান হৈছে নতুন প্ৰজন্মৰ থলুৱা ভাষীসকলৰ দৈনন্দিন ব্যৱহাৰত বিলুপ্ত ভাষা এটাক পুনৰ প্ৰৱৰ্তনৰ প্ৰয়াস। আশাবাদী নব্যবাদ "সুপ্ত সুন্দৰ ভাষা" এনে আশা প্ৰকাশ কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে,[21] যদিও পণ্ডিতসকলে সাধাৰণতে এনে ভাষাক নিদ্ৰিত ভাষা বুলি কয়।

কাৰ্যক্ষেত্ৰত এইটো বৃহৎ পৰিসৰত সফলতাৰে এবাৰহে সম্ভৱ হৈছে: হিব্ৰু ভাষাৰ পুনৰুজ্জীৱন। বেবিলন নিৰ্বাসনৰ পিছৰ পৰা হিব্ৰু ভাষাটো লিটাৰ্জিকেল ভাষা হিচাপে সহস্ৰাব্দ ধৰি জীয়াই আছিল, কিন্তু স্থানীয় ভাষা হিচাপে নহয়। হিব্ৰু ভাষাৰ পুনৰুজ্জীৱন বহুলাংশে সফল হৈছে অসাধাৰণভাৱে অনুকূল পৰিস্থিতিৰ বাবে, বিশেষকৈ এটা জাতিৰ ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টি (১৯৪৮ চনত আধুনিক ইজৰাইল) কৰাৰ পিছত, য'ত ই চৰকাৰী ভাষাত পৰিণত হয়, লগতে ভাষাটোৰ পুনৰুজ্জীৱনৰ প্ৰতি এলিয়েজাৰ বেন-য়েহুদাৰ হিব্ৰু ভাষাত অভাৱ থকা আধুনিক শব্দবোৰৰ বাবে নতুন শব্দ সৃষ্টি কৰাৰ ক্ষেত্ৰত চৰম আত্মোনিয়োগ।

লিটাৰ্জিকেল ভাষা হিচাপে কোনো মৰ্যাদা নথকা সৰু সৰু বিলুপ্ত ভাষাসমূহৰ বাবে পুনৰুজ্জীৱনৰ প্ৰচেষ্টা সাধাৰণতে অধিক সামান্য ফলাফল দিয়ে। কৰ্নিছ ভাষাৰ পুনৰুজ্জীৱন অন্ততঃ আংশিকভাৱে সফল বুলি প্ৰমাণিত হৈছে: এক শতিকাৰ প্ৰচেষ্টাৰ অন্তত ৩,৫০০ গৰাকী স্থানীয় ভাষী আছে বুলি দাবী কৰা হৈছে, যিটো ইউনেস্কোৰ বাবে ইয়াৰ শ্ৰেণীবিভাজন "বিলুপ্ত"ৰ পৰা "গুৰুতৰভাৱে বিপন্ন"লৈ সলনি কৰিবলৈ যথেষ্ট। লিভনিয়ান ভাষাৰ ব্যৱহাৰক প্ৰসাৰিত কৰিবলৈ লিভনিয়ান ভাষা পুনৰুজ্জীৱন আন্দোলনে কেইবাশ লোকক ইয়াৰ বিষয়ে কিছু জ্ঞান লাভ কৰিবলৈ প্ৰশিক্ষণ দিবলৈ সক্ষম হৈছে।[22]

শেহতীয়াকৈ বিলুপ্ত হোৱা ভাষা

এইখন ২০১০ চনৰ পৰা বিলুপ্ত হোৱা বুলি ৰিপৰ্ট কৰা ভাষাসমূহৰ তালিকা:-

তাৰিখ	ভাষা	ভাষা পৰিয়াল	অঞ্চল	বক্তাৰ প্ৰকাৰ	টোকাসমূহ
২০২৪ চনৰ ভিতৰত	তাণ্ডিয়া ভাষা	অষ্ট্ৰনেছিয়ান	পশ্চিম পাপুয়া (প্ৰদেশ), ইণ্ডোনেছিয়া		বক্তাসকল ৱাণ্ডামেন লৈ স্থানান্তৰিত হয়।[23][24]
২০২৪ চনৰ ভিতৰত	মাৱেছ ভাষা	উত্তৰ-পশ্চিম পাপুয়ান?	পশ্চিম পাপুয়া, ইণ্ডোনেছিয়া		[25]
২০২৪ চনৰ ভিতৰত	লুহু ভাষা	অষ্ট্ৰনেছিয়ান	মালুকু, ইণ্ডোনেছিয়া		[25]
২ মে' ২০২৩	কলম্বিয়া-মোজেছ	সলিশন	ৱাশ্বিংটন (ৰাজ্য), আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ	প'লিন ষ্টেনছগাৰ[26]
৫ অক্টোবৰ ২০২২	মেডনিজ আলেউট	মিশ্ৰিত আলেউট–ৰাছিয়ান	কমাণ্ডাৰ দ্বীপপুঞ্জ, ৰাছিয়া	গেনাডি য়েকোভলেৱ [27]
১৬ ফেব্ৰুৱাৰী ২০২২	য়াহগান	বিচ্ছিন্ন	মেগালানেছ, চিলি	ক্ৰিষ্টিনা কাল্ডেৰন[28]
২০২২ খ্ৰীষ্টাব্দ	মোঘোল	মংগোলিক	হেৰাট প্ৰদেশ		[29]
২০২২ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ভিতৰত	লাচৌডিচ্চ	ভাৰত-ইউৰোপীয়	শ্বপফ্লচ, বাভাৰিয়া		[30]
২৫ ছেপ্টেম্বৰ ২০২১	উকচুমনি উপভাষা তুলে-কাৱেহ যোকুটছ	Yokuts	কেলিফৰ্ণিয়া, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ	মেৰী উইলকক্স[31]
২৭ আগষ্ট ২০২১	ইউচি	বিচ্ছিন্ন কৰক	টেনেচি (পূৰ্বতে), অক্লাহোমা, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ	মেক্সিন ৱাইল্ডকেট বাৰ্নেট[32]
৭ মাৰ্চ ২০২১	বেৰিং আলেউট	এস্কিমো-এলেউট	কামচাটকা ক্ৰাই, ৰাছিয়া	ভেৰা টিমোচেংকো[33]
২ ফেব্ৰুৱাৰী ২০২১	জুমা	টুপিয়ান	ৰণ্ডোনিয়া, ব্ৰাজিল	অৰুকা জুমা[34]
২ ডিচেম্বৰ ২০২০	টুস্কাৰোৰা	ইৰোকুইন	উত্তৰ কেৰ'লিনা, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ	কেনেথ পেটাৰচন[35]
৪ এপ্ৰিল ২০২০	আকা-কৰি	মহান আন্দামানী	আন্দামান দ্বীপপুঞ্জ, ভাৰত	লিচো [36]
২৩ মাৰ্চ ২০১৯	নগাণ্ডী	গুনৱিনিগুয়ান	উত্তৰ ভূখণ্ড, অষ্ট্ৰেলিয়া	চি ডব্লিউ ডেনিয়েলছ[37][38]
৪ জানুৱাৰী ২০১৯	তেহুয়েলচে	চোনান	পেটাগোনিয়া, আৰ্জেন্টিনা	ডোৰা মানচাডো[39][40]
৯ ডিচেম্বৰ ২০১৬	মন্দন	চিউয়ান	উত্তৰ ডাকোটা, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ	এডউইন বেনছন[41]
৩০ আগষ্ট ২০১৬	উইচিটা	কেডোয়ান	অক্লাহোমা, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ	ড'ৰিছ মেকলেম'ৰ[42]
২৯ জুলাই ২০১৬	গুগু থাইপান	পামা-ন্যুংগন	কুইন্সলেণ্ড, অষ্ট্ৰেলিয়া	টমি জৰ্জ[43]
১১ ফেব্ৰুৱাৰী ২০১৬	নু-চাহ-নুলথ ৰ নুচাটলাহত উপভাষা	ৱাকাশন	ব্ৰিটিছ কলম্বিয়া, কানাডা	এলবান মাইকেল[44]
৪ জানুৱাৰী ২০১৬	হুলছুটছিড	সালিশান	ৱাশ্বিংটন, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ	এলেন উইলিয়ামছ[45][46]
4 February 2014	Klallam	Salishan	Washington, United States	Hazel Sampson[47][48][notes 1]
By 2014	Demushbo	Panoan	Amazon Basin, Brazil
By 2014	Sarghulami	Indo-European	Badakhshan		[49]
5 June 2013	Livonian	Uralic	Latvia	Grizelda Kristiņa[50][notes 2]	Under a process of revival.[51]
26 March 2013	Yurok	Algic	California, United States	Archie Thompson[52]	Under a process of revival.[53]
By 2013	Sabüm	Mon–Khmer	Perak, Malaysia		2013 extinction is based on ISO changing it from living to extinct in 2013
2 October 2012	Cromarty dialect of Scots	Indo-European	Northern Scotland, United Kingdom	Bobby Hogg[54]
11 July 2012	Upper Chinook	Chinookan	Oregon, United States	Gladys Thompson[55]
10 March 2012	Holikachuk	Na-Dene	Alaska, United States	Wilson "Tiny" Deacon[56]
প্ৰায় 2012	Dhungaloo	Pama-Nyungan	Queensland, Australia	Roy Hatfield[57]
প্ৰায় 2012	Ngasa	Nilotic	Tanzania		Most speakers have shifted to Chaga
by 2012	Mardijker	Portuguese-based Creole	Jakarta, Indonesia	Oma Mimi Abrahams[58]
10 April 2011	Apiaká	Tupian	Mato Grosso, Brazil	Pedrinho Kamassuri[59]
2011	Lower Arrernte	Pama-Nyungan	Northern Territory, Australia	Brownie Doolan Perrurle[60]
by 2011	Anserma	Chocoan	Antioquia Department, Colombia
24 October 2010	Pazeh	Austronesian	Taiwan	Pan Jin-yu[61]
20 August 2010	Cochin Indo-Portuguese Creole	Portuguese-based Creole	Southern India	William Rozario[61]
26 January 2010	Aka-Bo	Andamanese	Andaman Islands, India	Boa Sr.[62]
November 2009	Aka-Kora	Andamanese	Andaman Islands, India	Ms. Boro[63]
22 February 2009	Aka-Jeru	Andamanese	Andaman Islands, India	Nao Jr.[64]
2009	Nyawaygi	Pama-Nyungan	Queensland, Australia	Willie Seaton[65]
by 2009	Muruwari	Pama-Nyungan	Queensland and New South Wales, Australia		[66]
by 2009	Agavotaguerra	Arawakan	Brazil		[67]
by 2009	Arikem	Tupian	Brazil		[68]
by 2009	Karipúna	Tupian	Brazil		[69]
by 2009	Pataxó Hã-Ha-Hãe	Macro-Jê	Brazil		[70]
by 2009	Aribwatsa	Austronesian	Papua New Guinea		[71]
by 2009	Lelak	Austronesian	Sarawak, Malaysia		[1]
by 2009	Papora-Hoanya	Austronesian	Taiwan		[72]
by 2009	Warluwara	Pama-Nyungan	Australia
30 July 2008	Tübatulabal	Uto-Aztecan	California, United States	James Andreas	[73]
after April 2008	Dura	Sino-Tibetan	Nepal	Soma Devi Dura[74]
24 February 2008	Plains Apache	Na-Dene	Oklahoma, United States	Alfred Chalepah Jr.
21 January 2008	Eyak	Na-Dene	Alaska, United States	Marie Smith Jones[75]
Late 2000s	Ruga	Sino-Tibetan	East Garo Hills district		Most people who identify themselves as Ruga speak Garo.
after 2007 AD	Rusenu	Trans–New Guinea?	eastern East Timor		[76]
2007	Northeastern Maidu	Maiduan	Central California		Under process of revival
10 August 2007	Gros Ventre	Algic	Montana, United States	Theresa Lamebull[77][78]
প্ৰায় 2007	Javindo	Dutch-based creole	Java, Indonesia		[79]
by 2007	Hpun	Sino-Tibetan	Myanmar		[80]
by 2007	Hoti	Austronesian	Seram, Indonesia
11 July 2006	Wasco dialect of Upper Chinook	Chinookan	Oregon, United States	Madeline Brunoe McInturff[81]
2006	Zire	Austronesian	New Caledonia
2006	Ludza dialect of Estonian	Uralic	Latvia	Nikolājs Nikonovs[82]
by 2006	Zumaya	Afroasiatic	Cameroon		[83] Most speakers have shifted to Fula.
3 November 2005	Osage	Siouan	Oklahoma, United States	Lucille Roubedeaux[84]
2005	Berbice Creole Dutch	Dutch-based creole	Guyana	Bertha Bell[85]
by 2005	Barrow Point	Pama-Nyungan	Queensland, Australia	Urwunjin Roger Hart[86]
by 2005	Kerek	Chukotko-Kamchatkan	Chukotka		[87]
20 September 2004	Nüshu script	unclassified	Hunan, China	Yang Huanyi[88][89]
ca. 2004 (?)	Duli	Niger-Congo	Cameroon		[90]
29 December 2003	Akkala Sami	Uralic	Kola Peninsula, Russia	Marja Sergina[91][92]
22 November 2003	Wintu	Wintuan	California, United States	Flora Jones[93]
14 September 2003	Klamath-Modoc	Isolate	Oregon, United States	Neva Eggsman[94][95]
September 2003	Garig Ilgar	Pama-Nyungan	Northern Territory, Australia		[96]
by 2003	Alngith	Pama-Nyungan	Queensland, Australia
by 2003	Areba	Pama-Nyungan	Queensland, Australia		[97]
by 2003	Atampaya	Pama-Nyungan	Queensland, Australia		[98]
by 2003	Umbindhamu	Pama-Nyungan	Queensland, Australia		[99]
by 2003	Makolkol	unclassified	New Britain, Papua New Guinea		possible Papuan language
2003	Umotína	Macro-Jê	Mato Grosso, Brazil
4 November 2002	Serrano	Uto-Aztecan	California, United States	Dorothy Ramon	A revitalization process is happening.
31 August 2002	Unami	Algic	Delaware, United States	Edward Thompson[100][notes 3]
23 May 2002	Gaagudju	Isolate	Northern Territory, Australia	Big Bill Neidjie[101]
by 2001	Amanayé	Tupian	Brazil		[102]
প্ৰায় 2000	Chiapanec	Oto-Manguean	Chiapas, Mexico
প্ৰায় 2000	Mapia	Austronesian	Mapia Atoll, Indonesia
প্ৰায় 2000	Cholón	Hibito–Cholon	Huallaga River Valley
প্ৰায় 2000	Lapachu	Arawakan	Apolobamba		It is possible there are still a few very old speakers.
প্ৰায় 2000	Poyanawa	Panoan	Acre, Brazil		12 speakers were reported in 1992.
By 2000	Central Pomo	Pomoan (Hokan?)	Northern California
By 2000	Maku language of Auari	unclassified	Roraima, Brazil	Sinfrônio Magalhães (Kuluta)
c. 2000	Rennellese Sign Language	unclassified	Solomon Islands	Kagobai	[103]
2000s	Shiriana	Arawakan	Brazil

তথ্য সূত্ৰ

1. Lenore A. Grenoble, Lindsay J. Whaley, Saving Languages: An Introduction to Language Revitalization, Cambridge University Press (2006) p.18
2. Foltz, Anouschka (2015-12-10). "How Languages Die". The New Republic. ISSN 0028-6583. https://newrepublic.com/article/125501/languages-die। আহৰণ কৰা হৈছে: 2023-01-17. 
3. Matthews, P. H. (2007-01-01), "dead language" (en ভাষাত), The Concise Oxford Dictionary of Linguistics (Oxford University Press), doi:10.1093/acref/9780199202720.001.0001, ISBN 978-0-19-920272-0, https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780199202720.001.0001/acref-9780199202720-e-799, আহৰণ কৰা হৈছে: 2021-11-14 
4. "What is the difference between a dormant language and an extinct language?". www.ethnologue.com. 15 February 2013. https://www.ethnologue.com/enterprise-faq/what-difference-between-dormant-language-and-extinct-language। আহৰণ কৰা হৈছে: 2023-07-29. 
5. Byram, Michael; Hu, Adelheid (2013-06-26) (en ভাষাত). Routledge Encyclopedia of Language Teaching and Learning. Routledge. ISBN 978-1136235535. https://books.google.com/books?id=XxZbhSsqnUQC&pg=PT739. 
6. Walt, Christa Van der (2007-05-01) (en ভাষাত). Living Through Languages: An African Tribute to René Dirven. AFRICAN SUN MeDIA. ISBN 9781920109707. https://books.google.com/books?id=HecNAwAAQBAJ&pg=PA100. 
7. Hall, Christopher J.; Smith, Patrick H.; Wicaksono, Rachel (2015-05-11) (en ভাষাত). Mapping Applied Linguistics: A Guide for Students and Practitioners. Routledge. ISBN 978-1136836237. https://books.google.com/books?id=sq5pdj2snokC&pg=PA115. 
8. "Study by language researcher, David Graddol". NBC News. 2004-02-26. https://www.nbcnews.com/id/wbna4387421। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-03-22.  Ian on Friday, January 16, 2009 61 comments (2009-01-16). "Research by Southwest University for Nationalities College of Liberal Arts". Chinasmack.com. Archived from the original on 2010-01-09. https://web.archive.org/web/20100109214752/http://www.chinasmack.com/stories/90-percent-worlds-languages-extinct-in-41-years/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-03-22. . Ethnologue records 7,358 living languages known,"Ethnologue". Ethnologue. http://www.ethnologue.com/web.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-03-22.  but on 2015-05-20, Ethnologue reported only 7,102 known living languages; and on 2015-02-23, Ethnologue already reported only 7,097 known living languages.
9. "One of the Last Remaining Native Yuchi Speakers Passes" (en ভাষাত). www.culturalsurvival.org. June 2016. http://www.culturalsurvival.org/news/one-last-remaining-native-yuchi-speakers-passes। আহৰণ কৰা হৈছে: 2020-12-13. 
10. "How Colonialism Causes Language Endangerment" (en ভাষাত). www.goethe.de. https://www.goethe.de/prj/zei/en/art/22902448.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2024-10-23. 
11. "Library : Liturgical Languages". www.catholicculture.org. https://www.catholicculture.org/culture/library/view.cfm?recnum=2786। আহৰণ কৰা হৈছে: 2024-10-23. 
12. Sichel, Barb (2019-11-12). "Understanding Extinct Languages: When and Why They Die Off - ILS Translations" (en-US ভাষাত). https://www.ilstranslations.com/blog/understanding-extinct-languages-when-and-why-they-die-off/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2024-10-23. 
13. Malone, Elizabeth (July 28, 2008). "Language and Linguistics: Endangered Language". National Science Foundation. Archived from the original on March 9, 2010. https://web.archive.org/web/20100309151300/http://www.nsf.gov/news/special_reports/linguistics/endangered.jsp। আহৰণ কৰা হৈছে: October 23, 2009. 
14. Thomason, Sarah Grey & Kaufman, Terrence. Language Contact, Creolization, and Genetic Linguistics, University of California Press (1991) p. 100.
15. "Could social media save endangered languages?" (en ভাষাত). www.humanities.ox.ac.uk. https://www.humanities.ox.ac.uk/article/how-languages-become-endangeredand-how-social-media-could-save-them-0। আহৰণ কৰা হৈছে: 2024-10-23. 
16. Atifnigar, Hamza (July–August 2021). "Exploring the Causes of Language Death: A Review Paper". International Journal of Arts and Social Science. https://www.ijassjournal.com/2021/V4I4/4146575866.pdf. 
17. "The History of Native American Boarding Schools is Even More Complicated than a New Report Reveals". 17 May 2022. https://time.com/6177069/american-indian-boarding-schools-history/. 
18. Levitt, Zach; Parshina-Kottas, Yuliya; Romero, Simon; Wallace, Tim (30 August 2023). "'War Against the Children'". The New York Times. https://www.nytimes.com/interactive/2023/08/30/us/native-american-boarding-schools.html. 
19. "Legacy of Trauma: The Impact of American Indian Boarding Schools…". PBS. https://www.pbs.org/native-america/blog/legacy-of-trauma-the-impact-of-american-indian-boarding-schools-across-generations. 
20. "La Vergonha and the Future of Occitan Language | Performing Trobar". https://trobar.stanford.edu/la-vergonha-and-future-occitan-language.html. 
21. See pp. 57 & 60 in Ghil'ad Zuckermann's A New Vision for "Israeli Hebrew": Theoretical and Practical Implications of Analysing Israel's Main Language as a Semi-Engineered Semito-European Hybrid Language, Journal of Modern Jewish Studies 5: 57–71 (2006). Dr Anna Goldsworthy on the Barngarla language reclamation, The Monthly, September 2014
22. Ernštreits, Valts (14 December 2011). "Lībiešu valodas situācija" (lv ভাষাত). Livones.net. Archived from the original on 2 February 2014. https://web.archive.org/web/20140202235047/http://www.livones.net/valoda/?raksts=8701। আহৰণ কৰা হৈছে: 11 November 2024. 
23. "Tandia" (id ভাষাত). Ministry of Education and Culture. https://petabahasa.kemdikbud.go.id/infobahasa.php?idb=708। আহৰণ কৰা হৈছে: 20 October 2024. 
24. "11 Indigenous Languages Declared Extinct: Education Ministry". Jakarta Globe. 8 March 2024. https://jakartaglobe.id/news/11-indigenous-languages-declared-extinct-education-ministry#:~:text=Muksin%20specifically%20mentioned%2011%20extinct,in%20different%20areas%20of%20Maluku.। আহৰণ কৰা হৈছে: 10 September 2024. 
25. উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: অবৈধ <ref> টেগ; জাকাৰ্টগ্ল'ব.আইডি নামৰ refৰ বাবে কোনো পাঠ্য প্ৰদান কৰা হোৱা নাই
26. "Last Fluent Speaker of Nxamxcin Language Dies at 96". The Spokesman (Spokane, Washington). https://www.spokesman.com/stories/2023/may/05/last-fluent-speaker-of-nxamxcin-language-dies-at-9/. 
27. "Last Native Speaker Of Aleut Language In Russia Dies". RadioFreeEurope. 2022-10-05. https://www.rferl.org/a/russia-last-aleut-speaker-dies/32066540.html. 
28. S.A.P, El Mercurio (2022-02-16). "Fallece a los 93 años Cristina Calderón, la última hablante del idioma Yagán | Emol.com" (Spanish ভাষাত). Emol. https://www.emol.com/noticias/Espectaculos/2022/02/16/1046945/fallece-cristina-calderon-pueblo-yagan.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2022-02-16. 
29. সাঁচ:E25
30. Eylon, Lili (25 June 2022). "The Judenrein town that spoke Hebrew". Times Of Israel. https://blogs.timesofisrael.com/the-judenrein-town-that-spoke-hebrew. "Indeed, by 1994, reportedly only 12 people used some 200 Lachoudish words. The dialect Lachoudish had its day; it is now extinct" 
31. Seelye, Katharine Q. (2021-10-06). "Marie Wilcox, Who Saved Her Native Language From Extinction, Dies at 87" (en-US ভাষাত). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2021/10/06/us/marie-wilcox-dead.html. 
32. "'Race against time': Pandemic propels fight to save Native American languages" (en ভাষাত). POLITICO. 13 April 2021. https://www.politico.com/news/2021/04/13/pandemic-native-american-languages-481081। আহৰণ কৰা হৈছে: 2021-04-13. 
33. "Last Native Speaker Of Rare Dialect Dies In Russia" (en ভাষাত). Radio Free Europe/Radio Liberty. 9 March 2021. https://www.rferl.org/a/last-native-speaker-aleut-language-dies-russia/31139662.html. 
34. International, Survival (2021-03-10). "Aruká Juma, Last Man of His Tribe, Is Dead" (en ভাষাত). NY Times. https://www.nytimes.com/2021/03/10/obituaries/aruka-juma-coronavirus-dead.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2021-03-10. 
35. Anderson, Dale (11 December 2020). "Chief Kenneth Patterson, 93, leader in the Tuscarora Nation" (en ভাষাত). The Buffalo News. https://buffalonews.com/obituaries/features/chief-kenneth-patterson-93-leader-in-the-tuscarora-nation/article_68fe5b4e-3a7c-11eb-9de9-4b45ec69a428.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2021-03-19. 
36. International, Survival (2020-06-01). "The last speaker of the Sare language has died" (en ভাষাত). Medium. https://medium.com/@survivalinternational/the-last-speaker-of-the-sare-language-has-died-767013159e83। আহৰণ কৰা হৈছে: 2020-06-28. 
37. "Preserving Indigenous languages". Monash UniversityMonash Life. 27 October 2019. https://lens.monash.edu/@monash-life/2019/10/27/1377046/preserving-indigenous-languages। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 August 2020. 
38. "Cherry Wulumirr Daniels laid to rest". Yugul Mangi Development Aboriginal Corporation. 24 April 2019. Archived from the original on 29 September 2020. https://web.archive.org/web/20200929042641/https://yugulmangi.com.au/index.php/2019/04/24/cherry-wulumirr-daniels-laid-to-rest/। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 August 2020. 
39. Daigneault, Anna (6 November 2019). "Museums of the mind: Why we should preserve endangered languages". Global Voices. https://globalvoices.org/2019/11/06/museums-of-the-mind-why-we-should-preserve-endangered-languages/। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 November 2019. 
40. Domingo, Javier (30 January 2019). "La imborrable obra de Dora Manchado: ¿la última guardiana de la lengua tehuelche?" (es ভাষাত). Infobae. https://www.infobae.com/cultura/2019/01/30/la-imborrable-obra-de-dora-manchado-la-ultima-guardiana-de-la-lengua-tehuelche/। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 November 2019. 
41. Joe Skurzewski (10 December 2016). "Edwin Benson, last known fluent speaker of Mandan, passes away at 85". KFYR-TV. http://www.kfyrtv.com/content/news/Edwin-Benson-last-known-fluent-speaker-of-Mandan-passes-away-at-85-405723515.html. 
42. Daffron, Brian (October 6, 2016). "Doris McLemore, Last Fluent Wichita Speaker, Walks On" (en-US ভাষাত). Indian Country Media Network. https://indiancountrymedianetwork.com/news/native-news/doris-mclemore-last-fluent-wichita-speaker-walks-on/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2017-05-24. 
43. "A "Legend", Indigenous Australian Leader, Knowledge Holder Tommy George Passes On" (en-US ভাষাত). Snowchange Cooperative. July 29, 2016. http://www.snowchange.org/2016/07/a-legend-indigenous-australian-leader-knowledge-holder-tommy-george-passes-on/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2017-05-24. 
44. Jack Knox (19 March 2016). "Jack Knox — A silenced tongue: the last Nuchatlaht speaker dies". Times Colonist. http://www.timescolonist.com/news/local/jack-knox-a-silenced-tongue-the-last-nuchatlaht-speaker-dies-1.2201517. 
45. Lacitis, Erik (2005-02-08). "Last few Whulshootseed speakers spread the word". Seattle Times. http://seattletimes.com/html/localnews/2002173798_muckleshoot08m.html. 
46. Sweet Dorman, Lois (2005-06-21). "Lost in translation: a connection to the sacred". Seattle Times. Archived from the original on 2012-04-26. https://web.archive.org/web/20120426170630/http://community.seattletimes.nwsource.com/archive/?date=20050621&slug=snoqualmie21. 
47. Kaminsky, Jonathan (7 February 2014). "Last native speaker of Klallam language dies in Washington state". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-usa-klallam-death-idUSBREA1605W20140207. 
48. "Last native Klallam speaker dies in Port Angeles". The Washington Post. http://www.washingtonpost.com/local/obituaries/last-native-klallam-speaker-dies-in-port-angeles/2014/02/06/d8108c14-8f70-11e3-878e-d76656564a01_story.html. 
49. Kakar, Hasan Kawun (2014). Government and Society in Afghanistan: The Reign of Amir 'Abd al-Rahman Khan (5 সম্পাদনা). University of Texas Press. ISBN 9780292729001. 
50. Charter, David. "Death of a language: last ever speaker of Livonian passes away aged 103". The Times. http://www.thetimes.co.uk/tto/news/world/europe/article3782596.ece?CMP=OTH-gnws-standard-2013_06_05. 
51. Ernštreits, Valts (14 December 2011). "Lībiešu valodas situācija" (lv ভাষাত). Livones.net. Archived from the original on 2 February 2014. https://web.archive.org/web/20140202235047/http://www.livones.net/valoda/?raksts=8701। আহৰণ কৰা হৈছে: 11 November 2024. 
52. Romney, Lee. (2013, February 6). Revival of nearly extinct Yurok language is a success story. The Los Angeles Times. Retrieved February 7, 2013
53. "Revival of nearly extinct Yurok language is a success story" (en-US ভাষাত). Los Angeles Times. 2013-02-06. https://www.latimes.com/local/la-xpm-2013-feb-06-la-me-yurok-language-20130207-story.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2021-03-19. 
54. Obituary: Robert (Bobby) Hogg, engineer and last speaker of the Cromarty dialect The Scotsman. 15 October 2012.
55. Foden-Vencil, Kristian. "Last Fluent Speaker Of Oregon Tribal Language 'Kiksht' Dies" (en ভাষাত). Oregon Public Broadcasting. Archived from the original on 2014-03-05. https://web.archive.org/web/20140305024045/https://www.opb.org/news/article/last-fluent-speaker-oregon-tribal-language-kiksht-dies/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2017-05-23. 
56. "Alaska Native Language Loses Last Fluent Speaker - Indian Country Media Network" (en-US ভাষাত). indiancountrymedianetwork.com. https://indiancountrymedianetwork.com/news/alaska-native-language-loses-last-fluent-speaker/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2017-05-23. 
57. "ISO 639-3 Registration Authority Request for New Language Code Element in ISO 639-3". ISO 639-3. 2012-01-23. https://iso639-3.sil.org/sites/iso639-3/files/change_requests/2012/2012-051_dhx.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 October 2023. 
58. Dimas, Dimas. "PUNAHNYA BAHASA KREOL PORTUGIS" (id ভাষাত). LIPI. Archived from the original on 8 August 2020. https://web.archive.org/web/20200808003934/http://ipsk.lipi.go.id/index.php/kolom-peneliti/kolom-kemasyarakatan-dan-kebudayaan/417-punahnya-bahasa-kreol-portugis। আহৰণ কৰা হৈছে: 10 May 2020. 
59. "Falecimento - 12/10/2011". Projeto de Documentação de Línguas Indígenas. http://prodoclin.museudoindio.gov.br/index.php/etnias/apiaka/noticias। আহৰণ কৰা হৈছে: 21 February 2018. 
60. "Another language faces sunset in dead centre". The Australian. http://www.theaustralian.com.au/news/another-language-faces-sunset-in-dead-centre/story-e6frg6po-1111114459448.  ||
61. "An Indian language recently went extinct. Why were we not told about it?". write2kill.in - Select writings of Subir Ghosh. http://www.write2kill.in/critiques/people/376.html. 
62. "Ancient Indian language dies out". 4 February 2010. http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/8498534.stm. 
63. Andamanese tribes, languages die, The Hindu
64. "Great Andamanese, Mixed". Ethnologue. http://www.ethnologue.com/language/gac. 
65. Dixon, R.M.W (2010-12-10). I Am a Linguist. BRILL. ISBN 978-9004192355. https://books.google.com/books?id=L4zytHZWB4QC&pg=PA160. 
66. "Ethnologue report for language code: zmu". Archived from the original on 2016-03-04. https://web.archive.org/web/20160304204449/http://archive.ethnologue.com/16/show_language.asp?code=zmu। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-03-08. 
67. "Ethnologue report for language code: avo". http://archive.ethnologue.com/16/show_language.asp?code=avo। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-04-09. 
68. "Ethnologue report for language code: ait". Archived from the original on 2015-04-13. https://web.archive.org/web/20150413001507/http://archive.ethnologue.com/16/show_language.asp?code=ait। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-04-09. 
69. "Ethnologue report for language code: kgm". Archived from the original on 2015-04-13. https://web.archive.org/web/20150413004103/http://archive.ethnologue.com/16/show_language.asp?code=kgm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-04-09. 
70. "Ethnologue report for language code: pth". http://archive.ethnologue.com/16/show_language.asp?code=pth। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-01-06. 
71. "Ethnologue report for language code: laz". Archived from the original on 2016-03-04. https://web.archive.org/web/20160304205617/http://archive.ethnologue.com/16/show_language.asp?code=laz। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-04-21. 
72. "Ethnologue report for language code: ppu". archive.ethnologue.com. Archived from the original on 2016-03-04. https://web.archive.org/web/20160304081441/http://archive.ethnologue.com/16/show_language.asp?code=ppu। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-04-23. 
73. "Tübatulabal" (en ভাষাত). Ethnologue. https://www.ethnologue.com/language/tub. 
74. "The last of Nepal's Dura speakers". BBC News. January 15, 2008. http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7189898.stm. 
75. John McWhorter,"No Tears For Dead Tongues"[2], Forbes,2/21/2008 @ 6:00PM.
76. "Noorderlicht Nieuws: Raadselachtig Rusenu" (Dutch ভাষাত). http://noorderlicht.vpro.nl/artikelen/34024406/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2024-09-22. 
77. "The Phraselator II". The American Magazine. http://www.american.com/archive/2007/october-10-07/the-phraselator-ii। আহৰণ কৰা হৈছে: 2013-05-12. 
78. Mithun 336
79. "Javindo". Ethnologue. http://www.ethnologue.com/language/jvd. 
80. "Hpon". Ethnologue. https://www.ethnologue.com/language/hpo. 
81. "Holy road: Speaker of Wasco language dead at 91 - Indian Country Media Network" (en-US ভাষাত). indiancountrymedianetwork.com. https://indiancountrymedianetwork.com/news/holy-road-speaker-of-wasco-language-dead-at-91/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2017-05-24. 
82. "Ludzī kīļ : The Lutsi Language". lutsimaa.lv. http://www.lutsimaa.lv/Lutsimaa__Land_of_the_Ludza_Estonians/Language.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2020-12-25. 
83. Blench, Roger; Dendo, Mallam (14 November 2006). "The Afro-Asiatic Languages". https://rogerblench.info/Language/Afroasiatic/General/AALIST.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 7 July 2024. 
84. "Language Log". http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=2203. 
85. "Berbice Dutch officially extinct". Radio Netherlands Worldwide. February 25, 2010. Retrieved February 22, 2015
86. "Ethnologue report for language code: bpt". Archived from the original on 2015-04-02. https://web.archive.org/web/20150402131428/http://archive.ethnologue.com/16/show_language.asp?code=bpt। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-03-07. 
87. Fortescue, Michael (22 December 2011). Comparative Chukotko-Kamchatkan Dictionary. পৃষ্ঠা. 1. 
88. "Language dies with woman". প্ৰকাশক London: Observer.guardian.co.uk. 2004-09-26. http://observer.guardian.co.uk/international/story/0,,1312951,00.html. 
89. Jon Watts (2005-09-22). "Jon Watts, The forbidden tongue, The Guardian 23 September 2005". Guardian (London). https://www.theguardian.com/g2/story/0,3604,1576488,00.html. 
90. "List of Adamawa languages - Roger Blench". www.rogerblench.info. http://www.rogerblench.info/Language/Niger-Congo/AU/Adamawa%20language%20list.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-04-23. 
91. "Juicing and Blending Advice, Reviews, Guides and Recipes". Archived from the original on 2007-04-11. https://web.archive.org/web/20070411023150/http://www.galdu.org/govat/doc/nordisk_samekonvensjon.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2014-02-06. 
92. Rantala, Leif, Aleftina Sergina 2009. Áhkkila sápmelaččat. Oanehis muitalus sámejoavkku birra, man maŋimuš sámegielalaš olmmoš jámii 29.12.2003. Roavvenjárga.
93. Golla, Victor (2011). California Indian Languages. প্ৰকাশক Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-26667-4. 
94. Juillerat, Lee (16 September 2003). "Tribal elder who helped preserve language dies". Herald and News. https://www.heraldandnews.com/news/top_stories/tribal-elder-who-helped-preserve-language-dies/article_d8126c67-6426-545f-a571-e53ddfb22b46.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 14 August 2020. 
95. Haynes, Erin F. "Obstacles facing tribal language programs in Warm Springs, Klamath, and Grand Ronde". Coyote Papers খণ্ড 8: 87–102. Archived from the original on 2010-07-09. https://web.archive.org/web/20100709092655/http://coyotepapers.sbs.arizona.edu/CPXIII/haynes.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-08-30. 
96. "Ethnologue report for language code: ilg". Archived from the original on 2015-04-02. https://web.archive.org/web/20150402101920/http://archive.ethnologue.com/16/show_language.asp?code=ilg। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-03-05. 
97. "Ethnologue report for language code: aea". http://archive.ethnologue.com/16/show_language.asp?code=aea। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-03-06. 
98. "Ethnologue report for language code: amz". http://archive.ethnologue.com/16/show_language.asp?code=amz. 
99. "Ethnologue report for language code: umd". Archived from the original on 2015-04-02. https://web.archive.org/web/20150402122553/http://archive.ethnologue.com/16/show_language.asp?code=umd। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-03-08. 
100. Chambers, Steve. "The vanishing voice of the Lenape." Archived 4 May 2016 at the Wayback Machine Star-Ledger. 17 Nov 2002. Retrieved 8 Dec 2013.
101. Neidjie, Bill; Stephen Davis; Allan Fox (c. 1985). Kakadu man...Bill Neidjie. Foreword by Clyde Holding. প্ৰকাশক Queanbeyan, N.S.W.: Mybrood. ISBN 978-0-9589458-0-6. https://archive.org/details/kakadumanbillnei0000neid. 
102. "Ethnologue report for language code: ama". Archived from the original on 2016-03-04. https://web.archive.org/web/20160304205432/http://archive.ethnologue.com/16/show_language.asp?code=ama। আহৰণ কৰা হৈছে: 2015-04-21. 
103. "Extinct Languages: The Languages We Have Lost in the 21st Century". Atomic Scribe. 2022-01-31. https://www.atomicscribe.com/extinct-languages-the-languages-we-have-lost-in-the-21st-century/#3। আহৰণ কৰা হৈছে: 2024-10-05. "Extinct: Around 2000" 

উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: <ref> টেগ্‌সমূহ "notes" নামৰ এটা গোটৰ বাবে আছে, কিন্তু তাৰ <references group="notes"/> টেগ্‌ পোৱা নগ'ল