Urodził się 21 września 1953 w Geseke[1]. Kształcił się w miejscowym gimnazjum, gdzie w 1972 złożył świadectwo dojrzałości, a następnie podjął studia teologiczno-filozoficzne na Wydziale Teologicznym w Paderborn i na Katolickim Uniwersytecie Paryskim[1]. Święceniadiakonatu otrzymał 11 lutego 1978 w kościele św. Kiliana w Paderborn przez posługę miejscowego biskupa pomocniczego Paula Nordhuesa(inne języki), natomiast święceń prezbiteratu udzielił mu 2 czerwca 1979 w katedrze w Paderborn miejscowy arcybiskup metropolita Johannes Joachim Degenhardt[2][1]. W latach 1981–1989 kontynuował naukę na uniwersytetach w Bochum i Münster, uzyskując doktorat z teologii na podstawie pracy Ist Kirche anders? Möglichkeiten und Grenzen einer soziologischen Betrachtungsweise (Czy kościół jest inny? Możliwości i ograniczenia podejścia socjologicznego)[1].
W latach 1979–1981 pracował jako wikariusz w parafii św. Jana Chrzciciela w Arolsen[1]. W trakcie studiów doktorskich w latach 1981–1986 był asystentem kościelnym instytutu społecznego „Kommende”, zaś w latach 1986–1989 był kapelanem w parafii Najświętszej Maryi Panny w Witten[1]. W 1989 został dyrektorem instytutu społecznego „Kommende” i kapelanem parafii św. Ewalda w Dortmundzie, a w latach 1989–1996 pełnił funkcję kierownika doradczej rady teologicznej „Unitas”[1]. Ponadto wykładał doktrynę społeczną na Wydziale Teologicznym w Paderborn, gdzie w 1996 został profesorem katolickiej nauki społecznej[1]. 21 czerwca 1993 papież Jan Paweł II obdarzył go godnością Kapelana Jego Świątobliwości[1].
20 października 2010 papież Benedykt XVI ogłosił, że mianował go kardynałem[9]. Na konsystorzu w bazylice św. Piotra 20 listopada 2010 kreował go kardynałem prezbiterem, a jako kościół tytularny nadał mu kościół św. Korbiniana w Rzymie(inne języki)[10]. 5 czerwca 2011 uroczyście objął swój kościół tytularny w Rzymie[11][4]. Brał udział w konklawe 2013, które wybrało papieża Franciszka[12][4]. Decyzją papieża Franciszka od 13 kwietnia 2013 jest członkiem grupy siedmiu kardynałów doradców (Rada Kardynałów), którzy służą radą Ojcu Świętemu w zarządzaniu Kościołem i w sprawach reformy Kurii Rzymskiej[13], a także od 8 marca 2014 jest Koordynatorem Rady ds. Gospodarki[14].
21 maja 2021 złożył rezygnację z urzędu arcybiskupa Monachium i Freising, aby wziąć odpowiedzialność za błędy swoje i Kościoła katolickiego w Niemczech, jako instytucji w związku z ujawnionymi tam przypadkami tuszowania nadużyć seksualnych, których dopuszczali się wobec nieletnich niektórzy duchowni[15]. Jego decyzja została zakomunikowana 4 czerwca 2021, za zgodą papieża Franciszka[16]. 10 czerwca 2021 papież Franciszek wysłał do niego list informujący, że rezygnacji nie przyjął, prosząc go o dalsze pełnienie urzędu[17][18]