Uczestniczył w kampanii wrześniowej 1939, w 1941 r. wstąpił do Związku Jaszczurczego (od 1942 NSZ) i pracował w komórce wywiadu do 1943 r., kiedy to został żołnierzem AK[4], w 1944 r. walczył w partyzantce. Temu okresowi poświęcił swoją prozę wojenną: opowieść o wrześniowej klęsce (Polska jesień) i opowiadania partyzanckie (Buty), w których mierzy się krytycznie z legendą „leśnych ludzi”. Tematyka wojenna znalazła się też w scenariuszach do filmów Stanisława Różewicza (Westerplatte i Wolne miasto).
Był zapalonym turystą i (w pierwszych latach po wojnie) taternikiem. Wspinał się np. ze Stanisławem Siedleckim (m. in. próba wejścia zachodnią ścianą Łomnicy nową drogą przez Hokejkę) oraz z Krzysztofem Tatarkiewiczem. Taternictwo, narciarstwo i samo Zakopane pojawiają się w kilku jego książkach (m. in. Autograf) oraz w szeregu publikacji w czasopismach. W 1955 r. przetłumaczył książkę Johna HuntaZdobycie Mount Everestu. Znajomość Gorców i Pienin zaowocowała książkami Portki Odysa i Kipu[6] (patrz niżej).
Był najbliższym przyjacielem pisarza Stanisława Lema i ojcem chrzestnym jego syna Tomasza[8][9]. Jego osoba była pierwowzorem postaci Prothera w powieści Głos Pana Lema[10].
Cenzura komunistyczna
Nazwisko Jana Józefa Szczepańskiego znalazło się na specjalnej liście, na której umieszczono autorów pod szczególnym nadzorem peerelowskiej cenzury. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL publikuje poufną instrukcję cenzorską z 21 lutego 1976 r. Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, na której umieszczono nazwisko Szczepańskiego oraz następujące wytyczne: „Wszystkie własne publikacje autorów z poniższej listy zgłaszane przez prasę i wydawnictwa książkowe oraz wszystkie przypadki wymieniania ich nazwisk należy sygnalizować kierownictwu Urzędu, w porozumieniu z którym może jedynie nastąpić zwolnienie tych materiałów. Zapis nie dotyczy radia i TV, których kierownictwo we własnym zakresie zapewnia przestrzeganie tych zasad. Treść niniejszego zapisu przeznaczona jest wyłącznie do wiadomości cenzorów”[11].
Andrzej Werner przypisuje Szczepańskiego do odrębnego nurtu w polskiej literaturze, „programowo odrzucającego ideowe, a już zwłaszcza doktrynalne spory”, skupiającego „pisarzy zwróconych ku życiu, ludzkiej rzeczywistości bez pośredniczącej roli idei, nie wysuwających na plan pierwszy swoich sądów, poglądów i postulatów, usuwających się w cień, by uwypuklić to, co istnieje niezależnie od wyobrażeń podmiotu, obserwujących życie w jego rzeczywistych historycznych wymiarach, by odnaleźć w nim uniwersalne cechy ludzkie, może ślad transcendencji, może tęsknotę za nim”.
Z kolei Andrzej Sulikowski zwraca uwagę na problematykę górską w twórczości Jana Józefa Szczepańskiego[13].
Poeta Janusz Szuber zadedykował Janowi Józefowi Szczepańskiemu wiersz Które kiedyś były, wydany w tomikach poezji Okrągłe oko pogody z 2000 r.[14] oraz Tam, gdzie niedźwiedzie piwo warzą z 2004 r.[15]
Twórczość
Publikacje
Portki Odysa (powieść) Warszawa: Czytelnik, 1954
Polska jesień (powieść) Kraków: Wydawnictwo Literackie (WL), 1955
Buty i inne opowiadania, Kraków: WL, 1956
Pojedynek (powieść) Kraków: WL, 1957
Tombakowy pierścionek i inne opowiadania (współautor: B. Mańkowski), Warszawa: Czytelnik, 1957
Dzień bohatera (opowiadania) Warszawa: Czytelnik, 1959
Jeszcze nie wszystko (opowiadania), Kraków: Baran i Suszczyński
Wszyscy szukamy (eseje), Warszawa: Biblioteka „Więzi”, 1998
Obiady przy świecach (wybór opowiadań), Rosner & Wspólnicy, 2003
Dziennik (dzienniki) T. I 1945-1956, Kraków: WL, 2009; T. II 1957-1963, Kraków: WL, 2011; T. III 1964-1972, Kraków: WL, 2014; T. IV 1973-1980, Kraków: WL, 2015 (ss. 728) ISBN 978-83-08-05483-3; T. V 1981–1989, Kraków: WL, 2017 (s. 896) ISBN 978-83-08-06309-5.
Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, T. 8, pod red. J. Czachowskiej, A. Szałagan. Warszawa: WSiP, 2003, s. 135. ISBN 83-02-08697-5.
Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 95. ISBN 978-83-61344-70-4.
Tomasz Lem: Awantury na tle powszechnego ciążenia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2009. ISBN 978-83-08-04379-0.
Andrzej Sulikowski: „Nie można świata zostawić w spokoju”. O twórczości Jana Józefa Szczepańskiego. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1992.
Andrzej Sulikowski: Jan Józef Szczepański. Studia i wspomnienia. Szczecin: Wydawnictwo Print Group, 2005. ISBN 83-60065-15-2.