INS Vikrant – lekki lotniskowiec Indyjskiej Marynarki Wojennej brytyjskiego typu Majestic, w służbie od 1961 do 1997 roku jako pierwszy lotniskowiec indyjski. Jego budowę rozpoczęto podczas II wojny światowej dla brytyjskiej Royal Navy pod nazwą „Hercules”, lecz jej nie ukończono w związku z końcem wojny. Po wojnie został ukończony według zmodyfikowanego projektu i sprzedany Indiom. Nosił numer burtowy R11. Po wycofaniu służył do 2012 roku jako okręt-muzeum, lecz ostatecznie został złomowany.
Budowa i nabycie
„Vikrant” był jednym z sześciu lotniskowców brytyjskiego typu Majestic, których budowa została rozpoczęta podczas II wojny światowej dla marynarki brytyjskiej, lecz nie została ukończona z powodu końca wojny. Wraz ze zbliżonym typem Colossus, typ Majestic powstał w ramach programu lekkich lotniskowców floty 1942 roku, mającego na celu szybką budowę licznych jednostek, mniej skomplikowanych i tańszych od typowych lotniskowców floty, dla zapewnienia ochrony myśliwskiej brytyjskim okrętom[1]. Główną różnicą między nimi było dostosowanie typu Magnificent do operowanie cięższych samolotów, o masie do 9 ton (20 000 funtów)[2]. Po wojnie cztery okręty zostały zakupione lub wypożyczone przez Australię i Kanadę i dokończone dla tych krajów, piąty został zakupiony przez Indie, a ostatniego nie dokończono[2].
Budowę lotniskowca zlecono stoczni Vickers Armstrong w Newcastle upon Tyne 7 sierpnia 1942 roku, pod numerem stoczniowym 61[2]. Przewidziano dla niego nazwę „Hercules” (od mitycznego rzymskiego herosa) i numer taktyczny R49[3]. Stępkę pod budowę położono 12 października 1943 roku[4]. Okręt zwodowany został 22 września 1945 roku, jako ostatni ze wszystkich lotniskowców lekkich programu 1942 roku i jedyny zwodowany już po zakończeniu II wojny światowej[5]. W maju 1946 roku roboty wykończeniowe wstrzymano, po czym w maju kolejnego roku zakonserwowany kadłub odstawiono w zatoce Gareloch u ujścia rzeki Clyde[5]. Stan zaawansowania prac wynosił wówczas 75%[4].
W 1955 roku rząd Indii doszedł do wniosku, że dla wzmocnienia swojej marynarki wojennej potrzebuje lotniskowca[4]. Tradycyjnym dostawcą okrętów dla Indii była wówczas Wielka Brytania, z której sił zbrojnych wywodziła się organizacyjnie armia Indii. W styczniu 1957 roku Indie kupiły „Hercules”, który miał zostać ukończony zgodnie z nowoczesnymi standardami, obejmującymi między innymi wyposażenie w ukośny pokład do lądowania, katapultę parową, lustrzany system wspomagania lądowania i nowoczesne wyposażenie radioelektroniczne[5]. Dla służby w gorącym klimacie otrzymał także systemy klimatyzacji i izolację termiczną[3]. Ukończenie zlecono stoczni Harland and Wolff w Belfaście, która wcześniej prowadziła analogiczne prace na bliźniaczym HMCS „Bonaventure” dla Kanady[6]. Okręt został ukończony i wcielony do marynarki indyjskiej 4 marca 1961 roku[5]. Otrzymał nazwę „Vikrant” (w sanskrycie: odważny, śmiały)[7]. Nosił stały numer burtowy R 11[8].
Opis
Architektura i kadłub
„Vikrant” miał klasyczną konstrukcję lotniskowca, z płaskim pokładem lotniczym na całej długości i nadbudówką wyspową na prawej burcie. Spośród okrętów typu Majestic, tylko HMCS „Magnificent” został ukończony zgodnie z oryginalnym projektem, z typowym dla II wojny światowej prostym pokładem lotniczym, natomiast pozostałe lotniskowce zostały zmodyfikowane i różniły się od oryginalnego projektu i od siebie nawzajem[2]. Zgodnie z nowymi tendencjami po wojnie, „Vikrant” otrzymał pokład do lądowania odchylony pod kątem ok. 7,5° w lewo od osi podłużnej[2]. Przednia część pokładu do lądowania wystawała w formie niewielkiego sponsonu poza obrys lewej burty na śródokręciu[9]. Wąska nadbudówka średniej wielkości z pojedynczym kominem była zabudowana na sponsonie po prawej stronie zgodnie z pierwotnym projektem[9]. W odróżnieniu natomiast od innych zmodyfikowanych okrętów, pokład do lądowania na rufie nie wystawał poza prawą burtę, pozostając równoległy do osi kadłuba zgodnie z pierwotnym projektem[9]. Na samej rufie pokład lotniczy został nieco wydłużony i ścięty pod kątem[9].
Wyporność standardowa wynosiła 15 700 ts, a pełna 19 500 ts[4]. Długość całkowita wynosiła 213,4 m, a na linii wodnej 192 m[10]. Szerokość kadłuba na linii wodnej wynosiła 24,4 m, a maksymalna na pokładzie lotniczym wynosiła 39 m[4]. Zanurzenie wynosiło 7,3 m[4].
Okręt wyposażono w jedną katapultę parową produkcji brytyjskiej (bliźniaczy HMAS „Melbourne” miał katapultę typu BH3, służącą do wyrzucania samolotów o masie do 9 ton – 20 000 funtów, z prędkością 56 węzłów)[2]. Katapulta została umieszczona na dziobowym pokładzie lotniczym, po lewej stronie od osi symetrii, skierowana pod kątem w prawo[9]. W czasie modernizacji w latach 1987–1989 zdjęto katapultę, a na dziobie zamontowano wznoszącą się pod kątem 12° oprofilowaną z przodu rampę startową (skocznię – ang. ski-jump), ułatwiającą start samolotów Sea Harrier z krótkim rozbiegiem[11][5]. Początkowo na pokładzie do lądowania okręt miał zamontowane liny hamujące (aerofiniszer), również zdjęte w toku modernizacji, po której utracił zdolność operowania z niego samolotów konwencjonalnego startu i lądowania[12]. „Vikrant” posiadał dwie windy lotnicze, w osi symetrii pokładu, powiększone w stosunku do oryginalnego projektu[9].
Załoga obejmowała normalnie 1075 osób, a w czasie wojny była zwiększana do maksymalnie 1345 osób[10][8].
Grupa lotnicza
Według oryginalnego projektu z okresu II wojny światowej okręt miał przenosić do 37 ówczesnych samolotów[13]. W służbie „Vikrant” przenosił do 21 samolotów i śmigłowców, lecz zwykle było ich 16–17[4]. Początkowo typowa grupa lotnicza obejmowała dziesięć samolotów myśliwsko-szturmowych Hawker Sea Hawk, cztery samoloty patrolowe (zwalczania okrętów podwodnych) Breguet 1050 Alizé produkcji francuskiej i dwa śmigłowce poszukiwawczo-ratunkowe Alouette III[4]. Samoloty Sea Hawk FGA.6, zakupione w Wielkiej Brytanii, używane były na lotniskowcu przez dywizjon 300 White Tiger[14]. Indie zdawały sobie sprawę z małej nowoczesności samolotów Sea Hawk w tym czasie i początkowo zamierzały nabyć francuskie samoloty Dassault Étendard IV, lecz wymagałoby to mocniejszej katapulty i dalej idących zmian konstrukcji[2]. W 1969 roku Indie starały się następnie nabyć amerykańskie pokładowe samoloty szturmowe Douglas A-4 Skyhawk, lecz USA odmówiły ich sprzedaży[5]. We wczesnych latach 70. nabyto natomiast brytyjskie śmigłowce przeciwpodwodne Westland Sea King Mk 42, które zaczęły zastępować samoloty Alizé[15]. Zamiast Alouette III używany był także jego indyjski licencyjny wariant HAL Chetak[10].
Po modernizacji, od 1984 roku okręt przenosił myśliwsko-szturmowe samoloty V/STOL (pionowego lub krótkiego startu i lądowania) BAe Sea Harrier[5]. Indie używały tych samolotów w eksportowej wersji FRS.51[10]. Jednocześnie do 1987 roku obok śmigłowców Sea King używano nadal samolotów patrolowych Alizé[15]. Typowa grupa obejmowała 6–8 Sea Harrierów, 6–8 Alizé i sześć śmigłowców Sea King i Alouette III[15]. Po drugiej modernizacji i zamontowaniu rampy startowej na dziobie w 1989 roku, grupę lotniczą stanowiło według niektórych źródeł sześć Sea Harrierów, 3-6 śmigłowców zwalczania okrętów podwodnych Westland Sea King i śmigłowce Alouette III, łącznie około 15 maszyn[4].
Uzbrojenie i wyposażenie
Uzbrojenie stanowiło tylko 15 armat przeciwlotniczych kalibru 40 mm Bofors L/60, w tym cztery dwulufowe i siedem pojedynczych stanowisk[4]. Po 1982 roku pozostało siedem pojedynczych działek[4]. W 1986 roku roczniki flot wskazywały cztery działka[8].
Okręt posiadał od początku zestaw radarów. Początkowo były to przede wszystkim radary: typu 960 – dalekiego zasięgu dozoru powietrznego na fale metrowe, typu 277 – wysokościomierz na fale decymetrowe (według innych źródeł typu 278), oraz typu 293 – dozoru nawodnego i wykrywania celów niskolecących na fale decymetrowe[a]. W połowie lat 80. zostały one wymienione na nowocześniejsze produkcji holenderskiej[11]. Stanowiły je: radar dozoru powietrznego Signaal LW-05, dozoru nawodnego ZW-06 (pasmo I) i nawigacyjne ZW-10/11[16]. Przez cały okres służby lotniskowiec miał radar kierowania podejściem samolotów (Carrier Controlled Approach) typu 963[8][17]. W 1985 roku zamontowano też system dowodzenia Selenia IPN-10[11].
Napęd
Napęd stanowiły zgodnie z projektem dwa zespoły turbin parowych systemu Parsonsa(inne języki) z jednostopniowymi przekładniami redukcyjnymi, napędzające dwie śruby[4]. Parę wytwarzały cztery trójwalczakowe kotły typu Admiralicji[4]. Moc projektowa napędu wynosiła 40 000 SHP[2][4]. Prędkość maksymalna wynosiła 24,5 węzła[10]. Zasięg wynosił 12 000 mil morskich przy prędkości 14 w lub 6300 mil morskich przy 23 w[10].
Służba
INS „Vikrant” podniósł banderę indyjską 4 marca 1961 roku w Belfaście, po czym pozostał przez pewien czas na wodach europejskich w celu prób i zgrania załogi[18]. Pierwszym dowódcą został komandor Pritam Singh Mahindroo[19]. Już od 1960 roku indyjscy lotnicy szkolili się na samolotach Breguet Alizé we Francji oraz na Hawker Sea Hawk w Wielkiej Brytanii (300 Dywizjon osiągnął gotowość bojową 7 lipca 1960 roku w bazie Brawdy w Walii)[18]. Pierwsze lądowanie na lotniskowcu indyjskiego Sea Hawka odbyło się 18 maja 1961 roku w Portsmouth (pilot Radhakrishna Hariram Tahiliani, późniejszy admirał)[5][18]. 23 maja podczas rejsu na Morze Śródziemne do Tulonu zaokrętowano 310 Dywizjon z samolotami zwalczania okrętów podwodnych Alizé i klucz poszukiwawczo-ratowniczy z wypożyczonymi od marynarki francuskiej śmigłowcami Alouette III[19]. Dopiero 4 sierpnia na wodach angielskich zaokrętowany został 300 Dywizjon z Sea Hawkami, po czym lotniskowiec wyruszył w podróż do kraju przez Kanał Sueski, odbywając po drodze ćwiczenia koło Malty, którą opuścił 6 października[19]. 3 listopada 1961 roku przybył do swojej bazy w Bombaju[5]. Miało wówczas miejsce uroczyste przyjęcie okrętu do służby w obecności premiera Nehru[3].
Już w grudniu 1961 roku „Vikrant” wziął udział w osłonie operacji Vijay – zajęcia Indii Portugalskich[2][20]. Nie uczestniczył jednak w walkach, które miały miejsce 18 grudnia, z uwagi na brak konieczności[19]. Podczas wojny chińsko-indyjskiej w 1962 roku rozważano użycie 300 Dywizjonu z baz lądowych na północy kraju, lecz nie doszło wówczas do tego[3].
Podczas wojny z Pakistanem we wrześniu 1965 roku „Vikrant” znajdował się w remoncie w Bombaju i nie wziął udziału w walkach[21]. Jego samoloty działały jednak z baz lądowych, chociaż nie doszło ostatecznie do ich użycia przeciw celom na lądzie[22].
Podczas kolejnej wojny z Pakistanem w 1971 roku „Vikrant” miał problemy z kotłownią – przynajmniej jeden z kotłów był niesprawny, co ograniczało prędkość do 16 węzłów, lecz został użyty do zwycięskiej operacji przeciw Pakistanowi Wschodniemu w Zatoce Bengalskiej[5]. Wraz z okrętami eskorty skutecznie blokował wybrzeże Pakistanu Wschodniego[23]. 4 grudnia jego samoloty dokonały pierwszego nalotu na lotnisko w Koks Badźar i port w Chittagong[5]. W kolejnych dniach ataki lotnicze przeciwko celom naziemnym i jednostkom pływającym były powtarzane, przy użyciu zarówno Sea Hawków, jak Alizé[5].
W lipcu 1972 roku na okręcie zademonstrowano lądowanie samolotu pionowego lub krótkiego startu i lądowania Hawker Siddeley Harrier (o znakach G-VTOL), co spowodowało zainteresowanie rządu Indii i próby zakupu morskiej wersji tego samolotu dla zamiany przestarzałych Sea Hawków[5]. W latach 70. zakupiono śmigłowce przeciwpodwodne Westland Sea King dla 330 Dywizjonu[5]. Od stycznia 1979 do 3 stycznia 1982 roku trwał remont połączony z wymianą kotłów okrętu[24][8]. Między grudniem 1982 a lutym 1983 roku dokonano pierwszej modernizacji okrętu, przystosowując go do samolotów Harrier[11]. W lutym 1984 roku zaokrętowano 300 Dywizjon nowo przezbrojony w samoloty Sea Harrier[5]. W 1986 roku przeprowadzono modernizację radarów i systemów dowodzenia[5].
W latach 1987–1989 okręt poddano drugiej głębszej modernizacji, podczas której zdjęto katapultę i aerofiniszer, a na dziobie zamontowano rampę (skocznię) startową ułatwiająca start samolotów Harrier[11]. Stan techniczny okrętu jednak się pogarszał, a w 1994 roku przeszedł on pożar[5]. W 1995 roku został wycofany do rezerwy[5]. Wycofano go ostatecznie ze służby 31 stycznia 1997 roku[5].
Po wycofaniu ze służby zastanawiano się nad dalszym losem okrętu, który przez cztery lata stał odstawiony[11]. Zdecydowano przekształcić go w okręt-muzeum. W grudniu 2001 roku został po raz pierwszy udostępniony publiczności w ograniczonym zakresie podczas Tygodnia Marynarki w Bombaju[11]. W ciągu kolejnych lat zorganizowano na nim ekspozycje muzealne prezentujące historię indyjskiej marynarki, w tym ekspozycję pokładowych statków powietrznych[25]. Brak wystarczających źródeł finansowania jednak spowodował pogarszanie się stanu okrętu i w 2012 roku został on zamknięty dla publiczności jako niebezpieczny[26]. Podejmowane przez różne osoby próby uratowania okrętu nie powiodły się i został on następnie sprzedany w 2014 roku na złom[26].
„Vikrant” przez większość służby miał ograniczone możliwości uderzeniowe z uwagi na problemy techniczne i szybko przestarzałą grupę lotniczą, jednakże przeciwnicy Indii nie mieli w tym okresie w ogóle okrętów tej klasy[5]. Zapewniał też pewne możliwości działań przeciwpodwodnych[5]. Imię „Vikrant” otrzymał następnie nowo zbudowany lotniskowiec, który wszedł do służby w 2022 roku[7].
↑Conway's All the world’s fighting ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). Londyn: Conway Maritime Press, 1985, s. 22. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
↑Tony Buttler: Hawker Sea Hawk. Hall Park Books, 2001, s. 37, seria: Warpaint. No.29. (ang.).
David Hobbs: British Aircraft Carriers. Design, Development and Service Histories. Barnsley: Seaforth Publishing, 2013. ISBN 978-1-84832-138-0. (ang.).
L. Kaszejew. Wojenno-morskoj fłot w Indo-Pakistanskich konfliktach. „Morskaja Kollekcyja”. Nr 9(180)/2014, 2014. Moskwa. (ros.).
Krzysztof Kubiak. Indyjskie lotnictwo pokładowe w wojnach z Pakistanem. „Lotnictwo”. Nr 4/2018. XXI (198), kwiecień 2018. Magnum-X. ISSN1732-5323.
Adam Śmigielski. Stary Vikrant. „Morze, Statki i Okręty”. 2/2006. X (56), marzec – kwiecień 2006. Warszawa: Magnum X.
Conway’s All the world’s fighting ships 1922–1946. Robert Gardiner, Roger Chesneau (red.). London: Conway Maritime Press, 1980. ISBN 0-85177-146-7. (ang.).
Jane’s Fighting Ships 1975-76. John Moore (red.). Nowy Jork: Franklin Watts, 1975. ISBN 0-531-03251-5. (ang.).
Jane’s Fighting Ships 1986-87. John Moore (red.). Londyn: Jane’s Publishing Company, 1986. ISBN 0-7106-0828-4. (ang.).