Elajosom (gr.élaion – oliwa, sōma – ciało), ciałko mrówcze[1], ciałko tłuszczowe[2] – obfitujący w tłuszcze i węglowodany wyrostek nasion lub owoców niektórych roślin. Stanowi pokarm dla mrówek, które przyczyniają się w efekcie do rozprzestrzeniania takich diaspor[1]. Wytwarzanie elajosomów nie stanowi dla roślin wielkiego kosztu, daje im natomiast znaczne korzyści, ponieważ mrówki pożywiające się nimi nie tylko rozprzestrzeniają diaspory, ale także chronią je przed roślinożercami, przenoszą w pobliże gniazd stanowiących żyzne mikrosiedliska i często umieszczają w podłożu[3]. Ponieważ mrówki przy okazji zyskują pożywienie, relacja między tymi owadami i roślinami tworzącymi elajosomy jest przykładem mutualizmu[4].
Budowa, skład i funkcja
Elajosomy mogą mieć różne pochodzenie; jeśli znajdują się na nasionach, przylegając do łupiny nasiennej, to stanowią formę osnówki i zwykle powstają z różnych części zalążka, np. z integumentu[5]. Elajosomy powstawać mogą także z części owoców, a nawet kwiatów i szypułek[6].
Elajosomy, poza pożywnymi tłuszczami i węglowodanami, zawierają m.in. witaminyB i C oraz wabiący mrówki kwas rycynolowy. U poszczególnych gatunków roślin skład chemiczny elajosomów jest różny, bywa, że nie zawierają wcale tłuszczów (np. u kosmatki polnej lub perłówki zwisłej) lub pozbawione są węglowodanów (np. u fiołków i krzyżownicy gorzkawej)[2].
Sposób rozsiewania diaspor przez mrówki określany jest mianem myrmekochorii[5], czasem ze względu na przenoszenie przez zwierzęta w narządach gębowych zwany jest także stomatochorią[2]. Zwykle jednak pierwszym etapem rozprzestrzeniania diaspor zaopatrzonych w elajosom jest ich rozsianie autochoryczne – po którym mrówki zbierają opadłe nasiona lub owoce z ziemi. U niektórych roślin (np. u jasnoty białej i purpurowej) mrówki wyciągają diaspory z elajosomami z owoców. Diaspory przenoszone są do mrowisk, przy czym elajosomy bywają spożyte po drodze i wówczas nasiona są porzucane. Po spożyciu elajosomów w gnieździe nasiona wynoszone są przez mrówki poza jego obręb[2].
Występowanie elajosomów w świecie roślin
Elajosomy występują u co najmniej 11 tysięcy gatunków roślin należących do 334 rodzajów z 77 rodzin roślin okrytonasiennych. Stwierdzone zostały u różnych i niespokrewnionych grup roślin i dlatego szacuje się, że wyewoluowały niezależnie co najmniej 101, a być może nawet 147 razy. Przystosowanie do rozsiewania diaspor przez mrówki pojawia się zwykle w stosunkowo młodych rodzinach okrytonasiennych, które wyodrębniły się przed najdalej 80 milionami lat. Najwięcej roślin wykształcających elajosomy występuje we florze Australii, południowej Afryki i w strefie umiarkowanej półkuli północnej. Znaczne korzyści, jakie daje przystosowanie do myrmekochorii, sprawia, że elajosomy stanowią jeden z bardziej rozpowszechnionych w świecie roślin przykładów konwergencji[3].
Przykładem mimetyzmu polegającego na upodabnianiu się do nasion z elajosomami są jaja straszyka australijskiego (Extatosoma tiaratum). Jaja tego gatunku przypominają nasiona i zaopatrzone są w pożywny wyrostek zwany „capitulum” naśladujący właściwościami i funkcją elajosom. Jaja znoszone są przez mrówki do gniazd i zachowują żywotność po spożyciu „capitulum”[8].
Przypisy
↑ abAlicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 769. ISBN 83-214-1305-6.
↑ abcdeZbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska: Przystosowania roślin do środowiska. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1992, s. 511-512. ISBN 83-02-04299-4.