Wiele gatunków ciemierników, mieszańców między nimi i odmian uprawnych uprawianych jest jako rośliny ozdobne[5], atrakcyjne ze względu na bardzo wczesne kwitnienie, często jeszcze w okresie zimowym[7]. Wiele gatunków wykorzystywanych było od dawna w ziołolecznictwie oraz w homeopatii[8]. W roślinach występują substancje czynne – saponiny steroidowe (np. helleboryna) oraz bufadienolidy (np. helebryna). O ile w homeopatii wykorzystywane bywają rozcieńczone preparaty z tych roślin, o tyle we współczesnej medycynie nie są one wykorzystywane[9].
Morfologia
Pokrój
Rośliny dorastające do 80 cm wysokości, z silnym kłączem[5].
Grube, skórzaste, nierzadko zimotrwałe, liście odziomkowe długoogonkowe, 7–12-sieczne lub dzielne, o odcinkach na brzegu mniej lub bardziej ząbkowanych[5][10].
Często zwisające, okazałe. Mają 5 trwałych, dużych i barwnych działek okwiatu, płatki zielone lub purpurowe, w liczbie 5–15 zredukowane do drobnych, rurkowatych, kubkowatych lub dwuwargowych miodników. Pręciki liczne. 2–15 słupków (najczęściej 5, natomiast u H. foetidus i H. dumentorum – 3) z górnymi zalążniami i długimi szyjkami[5][10].
Wielonasienne mieszki z długimi dzióbkami, u niektórych gatunków nasiona zawierają białawe elajosomy[5][10].
Biologia i ekologia
Byliny, geofity kłączowe. Kwiaty zapylane są przez owady, głównie pszczoły. Nasiona rozsiewane są u części gatunków przez mrówki. Rosną w widnych lasach i zaroślach[5]. Wymagają zwykle gleb próchnicznych o odczynie obojętnym do zasadowego, tylko niektóre gatunki rosną na glebach kwaśnych. Zwykle rosną na glebach wilgotnych i w większości są odporne na mrozy sięgające do -15 °C[8].
Wszystkie gatunki są trujące[11]. Zawierają toksyczne, w smaku piekące glikozydy bufadienolidowe – helleborynę i helleborydynę (stosowane też w medycynie). Po przełamaniu liście wydzielają silny, ostry zapach[5].
Wiele gatunków jest uprawianych na rabatach jako rośliny ozdobne. Uprawiane są głównie ze względu na ładne kwiaty oraz fakt, że kwitną bardzo wczesną wiosną, a niektóre gatunki nawet w zimie[14]. Ich kwiaty są dość trwałe, mogą więc być używane na kwiat cięty[11].
W Polsce (niegdyś w Bieszczadach) i na Słowacji ciemiernik purpurowy (H. purpurascens) stosowany był w medycynie ludowej w dolegliwościach sercowych. Ciemiernik kaukaski (sprzedawany pod rosyjską nazwą "moroznik") jest wykorzystywany jako lek oczyszczający organizm i wspomagający przy odchudzaniu. Ze względu na silne własności trujące stosowanie ciemiernika lub jego preparatów dopuszczalne jest tylko pod kontrolą lekarza.
Uprawa
Ciemierniki najlepiej rosną na częściowo zacienionych stanowiskach, na przepuszczalnej, próchnicznej i stale wilgotnej ziemi[14]. Rozmnaża się je przez nasiona wysiewane zaraz po ich zbiorze, gdyż szybko tracą one zdolność kiełkowania[11]. Można też rozmnażać je przez podział silnie rozrośniętych kęp, najlepiej robić to również zaraz po przekwitnieniu[11]. Po przekwitnieniu wskazane jest usuwanie kwiatostanów oraz ściółkowanie gleby kompostem. Rośliny bywają atakowane przez mszyce, zwalcza się je preparatami chemicznymi.
Przekwitły kwiat ciemiernika wonnego, w centrum dojrzewające mieszki.
Kwiat ciemiernika purpurowego.
Ciemiernik biały
Ciemiernik gajowy
Owoce ciemiernika gajowego
Kwitnący ciemiernik korsykański
Zasięgi różnych gatunków ciemiernika.
Przypisy
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26](ang.).
↑ abHelleborus Tourn. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-27].
↑ abcdefghRoger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 54. ISBN 0-333-74890-5.
↑ZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 93, ISBN 978-83-62975-45-7.
↑Genus: Helleborus. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2013-03-28]. (ang.).
↑Ludmiła (red.) Karpowiczowa: Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973. Brak numerów stron w książce
↑ abGeoffreyG.BurnieGeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC271991134.