W rezultacie 25 stycznia 1919 roku powstała 5 Dywizja Strzelców Polskich (nazywana była też Dywizją Syberyjską), w składzie trzech pułków piechoty, batalionu szturmowego, pułku ułanów, pułku artylerii, batalionu inżynieryjnego, służby sanitarnej i taborów – łącznie niemal 12 tysięcy żołnierzy. Na jej czele stanął pułkownik Kazimierz Rumsza. Organizacyjnie dywizja należała wraz z 4 Dywizją Strzelców Polskich generała Lucjana Żeligowskiego (działającą na południu Rosji) do Armii Polskiej we Francji generała Józefa Hallera. Do szeregów Dywizji Syberyjskiej masowo garnęli się Polacy – dawni jeńcy z armii austro-węgierskiej i niemieckiej, jak też miejscowi ochotnicy, często zesłańcy polityczni bądź ich potomkowie. Dywizja od samego początku przystąpiła do walki z oddziałami komunistycznymi, wspomagając rosyjskie wojska kontrrewolucyjne admirała Aleksandra Kołczaka, Korpus Czechosłowacki i wojska Ententy. Do jej głównych zadań należała ochrona strategicznie ważnej Kolei Transsyberyjskiej na prawie tysiąckilometrowym odcinku od Nowonikołajewska przez Aczyńsk, Krasnojarsk do stacji Klukwiennaja. W tym celu wykorzystywała cztery pociągi pancerne o nazwach: „Kraków”, „Warszawa”, „Poznań” i „Poznań II” (zdobyty na bolszewikach). Po rzece Ob pływało kilka uzbrojonych statków z polskimi załogami. Obok walk dywizja prowadziła też działalność kulturalno-oświatową wśród żołnierzy i miejscowej polskiej ludności. Przy poszczególnych oddziałach istniały biblioteki, teatry i gospody żołnierskie. Instruktorzy oświatowi Dywizji prowadzili wykłady z historii i literatury polskiej, a także naukę czytania i pisania. Opieką otaczano działające w syberyjskich miastach polskie drużyny harcerskie. Z okazji świąt narodowych organizowano akademie i wieczornice. Wydawano polską prasę.
Od jesieni 1919 roku – wskutek wielkiej ofensywy bolszewickiej – Dywizja wycofywała się na wschód jako tylna straż pozostałych „białych” wojsk, powstrzymując nieprzyjacielski pościg. Jej marszowi w głąb Syberii towarzyszyły ciężkie walki w trudnych warunkach syberyjskiej zimy, między innymi w okolicach stacji kolejowych Tutalskaja, Litwinowo i 3-dniowy bój kapitana Werobeja pod miastem Tajga. W styczniu 1920 roku, po nawiązaniu tajnych kontaktów między Korpusem Czechosłowackim i bolszewikami, eszelony 5 Dywizji Strzelców Polskich zostały otoczone i 10 stycznia 1920 roku musiały skapitulować i złożyć broń koło stacji kolejowej Klukwiennaja (120 km na wschód od Krasnojarska). Niegodzące się na kapitulację resztki dywizji zorganizowały się w Harbinie w Odrębny Batalion Piechoty pod dowództwem kapitana Józefa Werobeja[2].
Epilog
Większość polskich żołnierzy została wzięta do niewoli i następnie skierowana do katorżniczej pracy w bardzo złych warunkach, w związku z czym bardzo wielu z nich zmarło. Ci, którzy przeżyli bolszewicką niewolę, wrócili do Polski dopiero po podpisaniu w marcu 1921 roku traktatu ryskiego kończącego wojnę polsko-bolszewicką 1919/1920 – kadra oficerska zasiliła Dywizję Ochotniczą. Natomiast blisko tysiąc oficerów i żołnierzy nie uznało faktu kapitulacji i – podzieliwszy się na małe oddziałki – przebiło na własną rękę do Irkucka. Stamtąd przez Mongolię i Mandżurię dotarli na wybrzeże Morza Japońskiego. Tam ocalali polscy żołnierze (ponad 900) i około 300 osób cywilnych, na czele których stanął były dowódca Dywizji pułkownik Kazimierz Rumsza, zaokrętowało się na pokład brytyjskiego parowca. Po blisko 3-miesięcznej podróży morskiej 1 lipca 1920 roku dotarli do Gdańska. Zgłosili się oni do walki z bolszewikami w kraju, w związku z czym sformowano z nich batalion strzelców i Legię Oficerską. Potem, gdy do oddziału dołączyło około 5 tysięcy ochotników z Kalisza, Kutna, Łodzi i Włocławka, została utworzona brygada piechoty, zwana Brygadą Syberyjską. O roztoczenie opieki nad zdemobilizowanymi i powracającymi z frontu żołnierzami z 5 Dywizji Syberyjskiej zwracali się księża posłowie, między innymi Władysław Chrzanowski.
W styczniu 1921 roku brygada została przeformowana w Dywizję Syberyjską, a w październiku tego roku przemianowana na 30 Dywizję Piechoty.
Zmarli i pomordowani żołnierze Dywizji Syberyjskiej byli chowani między innymi na cmentarzu w Krasnojarsku (400 ofiar). W syberyjskim mieście zachowanymi mogiłami zajmuje się obecnie miejscowa Polonia.
30 Dywizja Piechoty kontynuowała tradycje Dywizji Syberyjskiej, a jej pułki piechoty:
4 kompanie po 6 karabinów maszynowych i 100 żołnierzy
kompania zwiadu pieszego:
2 karabiny maszynowe i 100 żołnierzy
oddział zwiadu konnego: 2 lekkie karabiny maszynowe i 60 żołnierzy
kompania łączności
pluton saperów
kompania sztabowa
Skład pułku ułanów: 4 szwadrony po 150 szabel
Skład pułku artylerii: 6 baterii po 4 działa
Kawalerowie Virtuti Militari
Żołnierze „5 Dywizji Syberyjskiej WP na Wschodzie” odznaczeni 22 czerwca 1922 roku Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari[8]. Jedną gwiazdką *) oznaczono kawalerów VM – żołnierzy 82 pp, dwiema gwiazdkami **) oznaczono kawalerów VM – żołnierzy 83 pp
W okresie II Rzeczypospolitej Związek Sybiraków przyznawał odznakę pamiątkową 5 Dywizji Syberyjskiej[10]. Komisja Odznaki Pamiątkowej byłych Wojsk Polskich we Wschodniej Rosji (Syberia) wznowiła prace w 1937 roku[11].
Przypisy
↑Kazimierz Krajewski: Nie tylko Dowborczycy, Biuletyn IPN numer 1-2, 2009.
↑J.P. Wiśniewski: Ewakuacja oddziałów polskich z Dalekiego Wschodu w 1920, „Zesłaniec” 2004, numer 4, 15–37.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Witold Jarno: 1 Dywizja Strzelców Armii Generała Hallera, 2006, ISBN 83-88679-55-4.
StanisławS.BohdanowiczStanisławS., Ochotnik, AgnieszkaA.Knyt (oprac.), Warszawa: Ośrodek Karta, 2006, ISBN 83-88288-87-3, OCLC69301264. Brak numerów stron w książce
Michał Pawlikowski: „Syn Ziemi Radomszczańskiej. Życie i działalność posła na Sejm II Rzeczypospolitej ks. dr Władysława Chrzanowskiego 1886-1933”, Strzałków 2011, ISBN 978-83-933262-0-4.
Stefan W. Wojstomski: „Sprzymierzeńcy. Czesi na Syberii 1918-1920”, Warszawa 1938, Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, s. 243.
JózefJ.BirkenmajerJózefJ., Polska dywizja w tajgach Syberii, MartaM.Korczyńska (red.), GrzegorzG.Korczyński (red.), TomaszT.Bohajedyn (ilustr.), Kraków: Wydawnictwo Cztery Strony, 2015, ISBN 978-83-65137-04-3, OCLC907358736. Brak numerów stron w książce