nl Tongvaren-associatie

Tongvaren-associatie
	Vegetatieaspect
Syntaxonomische indeling
Klasse:	Asplenietea; (muurvaren-klasse)
Orde:	Tortulo-Cymbalarietalia; (muurleeuwenbek-orde)
Verbond:	Cymbalario-Asplenion; (muurleeuwenbek-verbond)
Associatie
	Filici-Saginetum; Segal 1969
	Afbeeldingen op Wikimedia Commons

De tongvaren-associatie (Filici-Saginetum) is een associatie uit het muurleeuwenbek-verbond (Cymbalario-Asplenion). De associatie omvat eutrafente rots- en muurvegetatie van schaduwrijke standplaatsen met een hoge pH en een hoge relatieve luchtvochtigheid.

Naamgeving en codering

Synoniemen
Filici-Bryetum argentei Segal 1962 nom. nud.^[1]

Syntaxoncode voor Nederland (rVvN): r21Ab02
BWK-karteringscode: km

De wetenschappelijke naam Filici-Saginetum verwijst naar twee belangrijke plantentaxa binnen deze associatie. Het prefix Filici- is afgeleid van filix (varen) en refereert naar het aspectbepalend optreden van diverse diagnostische varentaxa.^[1] Saginetum is afgeleid van de botanische naam van liggende vetmuur (Sagina procumbens).

Fysiognomie

Fysiognomisch wordt de tongvaren-associatie vooral gekarakteriseerd door het zeer sterk op de voorgrond treden van twee groepen van cryptogamen: in de eerste plaats varens en daarnaast mossen. De naamgevende tongvaren – die vaak opvalt door de tongvormige, glimmende bladeren – bepaalt doorgaans in hoge mate het vegetatieaspect. Tevens behoren mannetjesvaren en soms ook wijfjesvaren tot de belangrijkste blikvangende soorten binnen de associatie, alhoewel zij dikwijls kleiner blijven dan wanneer zij in terrestrische vegetatietypen groeien.^[1] Doordat tongvarens en mossen groenblijvend zijn, behoudt het vegetatieaspect jaarrond de (glimmende) groene kleur.

De tongvaren-associatie kan zowel open tot gesloten rots- en muurvegetatie betreffen. Meestal treedt de gemeenschap min of meer lintvormig op. De vegetatiestructuur wordt gevormd door enkel een kruidlaag en een moslaag. In de goed ontwikkelde kruidlaag zijn varens dominant, maar bloeiende planten zijn meer aanwezig dan bij de muurvaren-associatie. Muurleeuwenbek en liggende vetmuur zijn de meest algemene zaadplant, naast straatgras. De moslaag is meestal aanwezig en soortenrijk, met voornamelijk bladmossen. Gewoon muursterretje en gewoon purpersteeltje zijn de meest gevonden soorten. Meer dan in andere associaties uit de muurvaren-klasse komen levermossen in de moslaag voor.

Ecologie

De tongvaren-associatie kan zich ontwikkelen op verticale tot sterk hellende oppervlakken van rotsen, muren en overige stenige substraattypen. Het gaat hierbij om (enigszins) verweerde, kalkrijke, eutrofe (nitraat- en fosfaatrijke) substraten met een hoge pH. Bovendien moet het milieu een vrij hoge tot zeer hoge luchtvochtigheid hebben en half tot zwaar beschaduwd zijn. Veelal betreft het relatief koele standplaatsen die op het noorden zijn geëxponeerd. Vooral de vaatplanten die in deze gemeenschap groeien zijn voor hun kieming aangewezen op scheuren en/of voegen.

In gebieden waar rotsachtige standplaatsen van nature zo goed als ontbreken (zoals in Nederland) treedt de tongvaren-associatie op als een uitgesproken cultuurvolgend vegetatietype. De gemeenschap is dan afhankelijk van antropogene milieus die voldoen aan de eerdergenoemde standplaatseisen. In de urbane cultuurlandschappen van de Lage Landen zijn in het bijzonder de waterkerende muren en/of beschoeiingen van grachten, kades, sluizen en werven de meest opvallende standplaatsen; hier koloniseert de associatie vaak op lintvormige wijze de grootste (aaneengesloten) oppervlakten. Met kleinere oppervlakten (puntvormig) is de tongvaren-associatie – of associatiefragmenten ervan – in stedelijke gebieden ook veel op min of meer 'verborgen' standplaatsen te vinden zoals de binnenwanden van keldergaten, rioolputtten, straatkolken of in smalle tussenruimten van muren naast stilstaande objecten zoals transformatorhuisjes en telefooncellen. Voorts vormen muren bij lekkende regenpijpen of oude waterpompen ook zeer geschikte milieus. Minder aan het stedelijk gebied of de bebouwde kom gebonden antropogene standplaatsen zijn grondkerende (stapel)muren bij holle wegen, muren van toegangsdammen, waterputten en beschaduwde delen van (ruïnes van) bunkers en oude erfafscheidingsmuren. Verder vestigt de associatie zich vaak op bruggen en mijn- en watertunnelingangen.

In meer natuurlijke milieus is de associatie zeldzamer. Hier is zij aangewezen op rotsachtige standplaatsen die aan de voornoemde standplaatseisen voldoen. Voorbeelden zijn steile rotswanden nabij waterpartijen en (de ingangen van) grotten.

Syndynamiek

Er is relatief weinig bekend over de syndynamiek van de tongvaren-associatie. De tongvaren-associatie ontwikkelt zich doorgaans uit rompgemeenschappen van het muurleeuwenbek-verbond of rechtstreeks uit vegetatie uit de klasse van stippelkorsten en achterlichtmossen of de kringmos-klasse. Na zeer lange tijd kan de tongvaren-associatie uiteindelijk overgaan in rompgemeenschappen uit de klasse van nitrofiele zomen.

Vegetatiezonering

In de vegetatiezonering kan de tongvaren-associatie contactgemeenschappen vormen met een hoog aantal (tamelijk uiteenlopende) andere syntaxa. Binnen de muurvaren-klasse zelf staat de tongvaren-associatie vaak in contact met rompgemeenschappen uit de muurleeuwenbek-orde en het onderliggende muurleeuwenbek-verbond, waartoe de associatie zelf ook behoort. Zelden wordt de verwante muurvaren-associatie (eveneens een associatie uit het muurleeuwenbek-verbond) als contactgemeenschap aangetroffen. Op waterkerende muren staat de associatie vaak aan de onderzijde in contact met vegetatie uit de riet-klasse, tandzaad-klasse de klasse van (spat)watergemeenschappen en soms ook de kegelmos-associatie. Ook vormen gemeenschappen van de klasse van stippelkorsten en achterlichtmossen vaak contactbegroeiingen. Op niet-waterkerende muren komt vaak de typische subassociatie van de associatie van vetmuur en zilvermos voor als contactgemeenschap, waarmee het bovendien opvallend veel soorten gemeenschappelijk heeft.

Verspreiding

Het verspreidingsgebied van de tongvaren-associatie omvat het atlantische, subatlantische en continentale deel van Europa. In het mediterrane deel van Europa treedt vegetatie uit het verbond van klein glaskruid op als vicariant.^[1]

In Nederland is goed ontwikkelde vegetatie van de tongvaren-associatie vrij zeldzaam. De zwaartepunten van deze associatie liggen in West-Nederland en Zuid-Limburg.

Diagnostische taxa voor Nederland en Vlaanderen

De tongvaren-associatie heeft binnen Nederland en Vlaanderen slechts twee kentaxa; dit zijn tongvaren en rechte driehoeksvaren. In de onderstaande synoptische tabel staan per vegetatielaag de belangrijkste diagnostische plantentaxa van de associatie voor Nederland en Vlaanderen.

Kruidlaag

Kentaxon	Diff.soort	Abundantie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
kA		A	tongvaren	Asplenium scolopendrium
kA		O	rechte driehoeksvaren	Gymnocarpium robertianum
kV		O	zwartsteel	Asplenium adiantum-nigrum
kO		O	muurleeuwenbek	Cymbalaria muralis
kK		F	muurvaren	Asplenium ruta-muraria
kK		O	steenbreekvaren	Asplenium trichomanes
kK		O	blaasvaren	Cystopteris fragilis
kK		Z	gele helmbloem	Pseudofumaria lutea
		F	mannetjesvaren	Dryopteris filix-mas	constante soort
		F	liggende vetmuur	Sagina procumbens
		F	straatgras	Poa annua
		O	wolfspoot	Lycopus europaeus
	dA	O	smalle stekelvaren	Dryopteris carthusiana	t.o.v. de muurvaren-associatie
		O	wijfjesvaren	Athyrium filix-femina
		O	Canadese fijnstraal	Erigeron canadensis
		O	veldbeemdgras	Poa pratensis
		O	gewone paardenbloem	Taraxacum officinale s.l.
		O	gewone melkdistel	Sonchus oleraceus
		O	zwarte els	Alnus glutinosa	als dwergstruik
		O	klimop	Hedera helix

Moslaag

Kentaxon	Diff.soort	Abundantie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
kO		A	gewoon muursterretje	Tortula muralis	constante soort
		F	gewoon purpersteeltje	Ceratodon purpureus
	dA	O	zilvermos	Bryum argenteum	t.o.v. de muurvaren-associatie
		O	zodeknikmos	Bryum caespiticium
		O	gewoon pluisdraadmos	Amblystegium serpens
		O	gedraaid knikmos	Bryum capillare
		O	gewoon dikkopmos	Brachythecium rutabulum

Fauna

Voor bepaalde insecten vormt de vegetatie van de tongvaren-associatie in urbane gebieden een belangrijk habitat. Voorbeelden zijn de motten tongvarenvretertje (Psychoides verhuella) en Psychoides filicivora en de mineervliegensoort Chromatomyia scolopendri.

Mycoflora

De tongvaren-associatie vormt een belangrijk habitat voor tongvarenroest.

Fotogalerij

Een associatiefragment met verwilderde tongvarencultivars
Rups van het tongvarenvretertje

Zie de categorie Filici-Saginetum van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Bronnen, noten en/of referenties

↑ ^a ^b ^c ^d Meertens, M.H., Schaminée, J.H.J. & Weeda, E.J. (1998). Asplenietea trichomanis. In: J.H.J. Schaminée, E.J. Weeda, & V. Westhoff (1998). De vegetatie van Nederland (deel 4). Opulus Press, Uppsala/Leiden.

[VvN_4-1] Meertens, M.H., Schaminée, J.H.J. & Weeda, E.J. (1998). Asplenietea trichomanis. In: J.H.J. Schaminée, E.J. Weeda, & V. Westhoff (1998). De vegetatie van Nederland (deel 4). Opulus Press, Uppsala/Leiden.

[1]