SM UB-50 – niemieckiokręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 96 zbudowanych jednostek typu UB III. Okręt miał wyporność 516 ton w położeniu nawodnym i 651 ton pod wodą, a jego główną bronią było 10 torped o kalibrze 500 mm wystrzeliwanych z pięciu wyrzutni. Napędzana silnikami wysokoprężnymi i elektrycznymi jednostka rozwijała prędkość 13,6 węzła na powierzchni i 8 węzłów w zanurzeniu, osiągając zasięg nawodny wynoszący 9040 Mm przy prędkości 6 węzłów (i 55 Mm przy prędkości 4 węzłów pod wodą).
Wydane w kwietniu 1915 roku przez Inspektorat U-Bootów memorandum wzywało kierownictwo Cesarskiej Marynarki Wojennej do zaprojektowania i budowy uproszczonego typu okrętu podwodnego, który miał zostać wykorzystany w działaniach blokadowych Wielkiej Brytanii[1]. Budowa dużych, oceanicznych okrętów podwodnych trwała zbyt wiele czasu, podobnie jak używanych do ich napędu silników wysokoprężnych o dużej mocy, co powodowało duży niedobór jednostek tej klasy w niemieckiej flocie[1][2]. Wznowienie na początku 1916 roku nieograniczonej wojny podwodnej sprawiło, że konieczne stało się opracowanie średniej wielkości okrętu podwodnego uzbrojonego w torpedy, który można było szybko zbudować[3]. Przybrzeżne okręty typu UB II były zbyt słabo uzbrojone i miały niewystarczający zasięg, przez co ich użycie ograniczone było przeważnie do wód Morza Północnego i kanału La Manche, natomiast nowo projektowane torpedowe okręty podwodne musiały być zdolne do operowania wokół Wysp Brytyjskich i na Morzu Śródziemnym[4][5]. Zrezygnowano z wcześniejszego schematu prostych jednostek jednokadłubowych z zewnętrznymi zbiornikami balastowymi na rzecz konstrukcji dwukadłubowej[6][7].
Projekt nowego okrętu podwodnego średniej wielkości oparto na konstrukcji udanych podwodnych stawiaczy min typu UC II[2][4]. Dziobowej części okrętu nadano nowy profil, a szyby minowe zastąpiono przedziałem torpedowym z czterema wewnętrznymi wyrzutniami torped; powiększono również wyposażony w dwa peryskopykiosk[4]. Znacznie została powiększona moc silników spalinowych i elektrycznymi, jak również pojemność zbiorników paliwa, jednak odbyło się to kosztem zmniejszenia o 40% wielkości baterii akumulatorów i o blisko 30% ich pojemności w stosunku do SM U-16(inne języki), przez co spadła prędkość podwodna i zasięg[4]. Okręty charakteryzowały się doskonałą manewrowością i krótkim czasem zanurzania wynoszącym 30 sekund[8][9]. Budowa okrętów o nadanym przez Inspektorat U-Bootów numerze projektu 44, zwanych później typem UB III, miała rozpocząć się po zrealizowaniu przez stocznie kontraktów na budowę jednostek typu UB II i UC II, czyli najwcześniej wiosną 1917 roku[4].
SM[a] UB-50 zamówiony został 2 maja 1916 roku jako jednostka z liczącej 24 jednostki I serii okrętów typu UB III[4][b]. Powstał w stoczni Blohm & Voss w Hamburgu jako jeden z 26 okrętów typu UB III zbudowanych w tej wytwórni[4][10]. UB-50 otrzymał numer stoczniowy 295 (Werk 295)[11][12]. Stępkę okrętu położono w 1916 roku, a zwodowany został 6 stycznia 1917 roku[12][13]. Koszt budowy okrętu wyniósł 3 mln 276 tys. marek[14].
Okręt napędzany był na powierzchni przez dwa 6-cylindrowe, czterosuwowe silniki wysokoprężne MAN S6V35/35 o łącznej mocy 809 kW (1100 KM) przy 450 obr./min, zaś pod wodą poruszał się dzięki dwóm silnikom elektrycznym SSW o łącznej mocy 580 kW (788 KM) przy 362 obr./min[7][19]. Dwa wały napędowe obracały dwie śruby o średnicy 1,4 metra każda[9]. Jednostka wyposażona była w dwa stery kierunku i dwa podwójne stery głębokości[20]. Okręt osiągał prędkość 13,6 węzła na powierzchni i 8 węzłów w zanurzeniu[7][14]. Zasięg wynosił 9040 Mm przy prędkości 6 węzłów w położeniu nawodnym oraz 55 Mm przy prędkości 4 węzłów pod wodą[7][14]. Zbiorniki mieściły 75 ton paliwa[12][14][c], a energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów po 62 ogniwa, zlokalizowanych pod przednim i tylnym pomieszczeniem mieszkalnym załogi[20]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 50 metrów[8][12][d], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 30 sekund[8][21].
Głównym uzbrojeniem okrętu było pięć wewnętrznych wyrzutni torpedkalibru 500 mm: cztery dziobowe i jedna na rufie, z łącznym zapasem 10 torped[5][9]. Broń artyleryjską stanowiło umieszczone przed kioskiem działo pokładowe kalibru 8,8 cm TK L/30 C/08, z zapasem amunicji wynoszącym od 160 do 296 naboi[9][12]. Okręt wyposażony był w dwa peryskopy: wachtowy i bojowy[18]. Wyposażenie ratownicze stanowiła umieszczona na pokładzie łódź ratunkowa[9].
8 września na Oceanie Atlantyckim (na pozycji 48°30′N12°20′W/48,500000-12,333333) okręt zatrzymał i po ewakuacji załogi zatopił zbudowany w 1895 roku amerykański drewniany czteromasztowy szkuner „William H. Clifford” o pojemności 1593 BRT, płynący z Hawru do Nowego Jorku[24]. 12 września w odległości 18 Mm na północny zachód od Przylądka Sines(inne języki) U-Boot zatrzymał zespół składający się ze zbudowanego w 1914 roku brytyjskiegoholownika HS 3 (121 BRT) i płynącej na jego holu barki Rb 10, przewożącej zapasy wojenne z Wysp Brytyjskich do Iraku; obie jednostki po zejściu załóg zostały zatopione za pomocą ładunków wybuchowych[25][26][27]. Nazajutrz na tych samych wodach załoga UB-50 zatrzymała i zatopiła dwa portugalskieżaglowce: zbudowany w 1897 roku „Gomizianes Da Graça Odemira” o pojemności 32 BRT, który wypłynął z Vila Nova de Milfontes(inne języki) i pochodzący z 1847 roku „Correiro De Sines” (32 BRT)[28][29]. 14 września w odległości 15 Mm na południowy zachód od Przylądka Sines ten sam los spotkał zbudowany w 1872 roku portugalski trzymasztowy szkuner „Sado” o pojemności 196 BRT, płynący z ładunkiem żelaza i wina z Malagi do Lizbony[30]. 18 września w odległości 8 Mm na południowy zachód od Przylądka Spartel(inne języki) U-Boot storpedował bez ostrzeżenia i zatopił zbudowany w 1895 roku uzbrojony brytyjski parowiec „Polar Prince” o pojemności 3611 BRT, transportujący węgiel ze Milford Haven na Maltę (na pozycji 35°30′N6°45′W/35,500000-6,750000; z załogi nikt nie zginął, jedynie kapitan został wzięty do niewoli)[25][31]. Dwa dni później lista wojennych osiągnięć załogi okrętu podwodnego powiększyła się o dwa parowce: zbudowany w 1881 roku uzbrojony brytyjski „Fabian” o pojemności 2246 BRT, płynący z ładunkiem drobnicy z Almeríi do Liverpoolu, storpedowany bez ostrzeżenia i zatopiony w odległości 30 Mm na północny zachód od Przylądka Spartel (na pozycji 35°45′N6°40′W/35,750000-6,666667, w wyniku ataku śmierć poniosło trzech marynarzy)[25][32] i pochodzący z 1912 roku włoski „Goffredo Mameli” (4124 BRT), płynący z ładunkiem rudy żelaza w konwoju z Włoch przez Gibraltar do Wielkiej Brytanii, zatopiony w ataku torpedowym w odległości 45 Mm na południowy zachód od Przylądka Spartel (na pozycji 36°05′N6°15′W/36,083333-6,250000, na pokładzie zginęło pięciu członków załogi)[33]. 22 września po wpłynięciu na wody Morza Śródziemnego UB-50 zatopił w pobliżu Oranu dwa kolejne parowce: zbudowany w 1916 roku norweski „John Knudsen” o pojemności 1670 BRT, płynący z ładunkiem węgla z Cardiff do Oranu (na pozycji 36°00′N1°01′W/36,000000-1,016667, w wyniku ataku śmierć poniósł jeden marynarz)[34] oraz pochodzący z 1889 roku grecki „Alkyon” (2464 BRT),transportujący węgiel na trasie Newcastle upon Tyne – Palermo (obyło się bez strat w ludziach)[35]. 26 września na południe od Sardynii załoga U-Boota zatrzymała i zatopiła zbudowany w 1916 roku włoski żaglowiec „Ciro” o pojemności 296 BRT[36].
28 października okręt zatopił w atakach torpedowych dwa parowce: na południe od Sardynii zbudowany w 1875 roku włoski „Senegal” o pojemności 845 BRT (na pozycji 37°58′N8°37′E/37,9666678,616667; w wyniku ataku zginęło dwóch marynarzy) oraz pochodzący z 1901 roku francuski „Marc Fraissinet” (3060 BRT), płynący z Marsylii do Bizerty z ładunkiem drewna, amunicji i siana; atak miał miejsce w odległości 15 Mm na północ od Tabarki na pozycji 37°01′N8°37′E/37,0166678,616667, a na pokładzie statku śmierć poniosła jedna osoba[39][40]. 1 listopada na pozycji 37°12′N6°22′E/37,2000006,366667 UB-50 storpedował zbudowany w 1906 roku brytyjski parowiec „Margam Abbey” o pojemności 4367 BRT, płynący z ładunkiem węgla z Cardiff do Aleksandrii. Uszkodzony statek, na którym w wyniku ataku zginęło dwóch marynarzy został sztrandowany w pobliżu Collo(inne języki), jednak ostatecznie uległ zniszczeniu[41]. 4 listopada w odległości 42 Mm na północny zachód od Przylądka Bon (na pozycji 37°44′N10°38′E/37,73333310,633333) okręt podwodny storpedował bez ostrzeżenia i zatopił zbudowany w 1906 roku uzbrojony brytyjski parowiec „Antaeus” o pojemności 3061 BRT, płynący pod balastem z Malty do Bizerty (nikt nie zginął, a kapitan został wzięty do niewoli)[25][42]. Następnego dnia na tych samych wodach (na pozycji 37°19′N8°41′E/37,3166678,683333) U-Boot storpedował zbudowany w 1902 roku brytyjski parowiec „Amberton” o pojemności 4556 BRT, który sztrandowano nieopodal Collo (na pokładzie nikt nie zginął, a statek podniesiono w grudniu 1919 roku)[43]. 9 listopada na pozycji 36°53′N5°30′E/36,8833335,500000 UB-50 zatopił bez strat w załodze płynący z Manili do Barcelony zbudowany w 1896 roku amerykański parowiec „Rizal” o pojemności 2744 BRT[44].
19 grudnia u wschodnich wybrzeży Sycylii załoga U-Boota zatrzymała i zatopiła zbudowany w 1913 roku włoski drewniany szkuner „S. Giuseppe B.” o pojemności 96 BRT (na pozycji 36°49′N15°16′E/36,81666715,266667)[45]. 21 grudnia w odległości 50 Mm na północny wschód od Wysp Cani(inne języki) (na pozycji 38°10′N10°30′E/38,16666710,500000) okręt podwodny storpedował bez ostrzeżenia i zatopił zbudowany w 1917 roku uzbrojony brytyjski parowiec „City Of Lucknow” o pojemności 8293 BRT, przewożący ładunek drobnicy z Glasgow do Kalkuty (obyło się bez strat w załodze)[25][46]. 25 grudnia na przybrzeżnych wodach między Algierem a Bizertą UB-50 zatopił ogniem artyleryjskim zbudowany w 1884 roku włoski bark z żelaznym kadłubem „Sant’ Antonio” (843 BRT)[47].
1918 rok
Na początku 1918 roku niemieckie siły podwodne na Morzu Śródziemnym przeszły reorganizację, w wyniku której Flotylla Pola została podzielona na dwie części: I Flotylla w Poli (niem. I. U-Flottille Mittelmeer) i II Flotylla w Cattaro (II. U-Flottille Mittelmeer), a UB-50 znalazł się w składzie tej drugiej[11][48]. W tym roku w miejsce działa kalibru 8,8 cm zamontowano działo kalibru 10,5 cm Utof L/45 C/16 (zapas pocisków wynosił od 108 do 192)[9][49].
1 stycznia w wyniku przeprowadzonego na wschód od Przylądka Bon (na pozycji 37°27′N9°51′E/37,4500009,850000) ataku ciężkich uszkodzeń doznał zbudowany w 1914 roku brytyjski parowiec „Egyptian Transport” o pojemności 4648 BRT, transportujący węgiel z Cardiff do Bizerty. Statek został sztrandowany nieopodal portu przeznaczenia, a później został podniesiony i naprawiony (w wyniku ataku na jego pokładzie zginęło pięć osób)[50]. Dwa dni później w odległości 20 Mm na północ od Przylądka Bon okręt storpedował bez ostrzeżenia i zatopił dwa uzbrojone brytyjskie parowce: zbudowany w 1901 roku „Allanton” o pojemności 4253 BRT, płynący z ładunkiem węgla z Kingston upon Hull na Maltę (na pozycji 37°26′N11°00′E/37,43333311,000000, nikt nie zginął) oraz pochodzący z 1915 roku „Steelville” (3649 BRT), przewożący węgiel i drobnicę z Barry na Maltę (na pozycji 37°25′N11°06′E/37,41666711,100000, także bez strat ludzkich)[25][51][52]. 7 stycznia ten sam los spotkał zbudowany w 1890 roku uzbrojony brytyjski parowiec „Arab” o pojemności 4191 BRT, transportujący węgiel z Cardiff do Mesyny, storpedowany bez ostrzeżenia i zatopiony ze stratą 15 członków załogi w odległości 18 Mm na północny wschód od Przylądka Serrat(inne języki) (na pozycji 37°28′N9°23′E/37,4666679,383333)[25][53].
22 marca UB-50 wykonał ataki na dwa alianckie parowce: zbudowany w 1908 roku francuski „Saint Jean II” o pojemności 2457 BRT, płynący z Bizerty do Mesyny, zatopiony w odległości 61 Mm na północny zachód od Przylądka Bon (na pozycji 37°56′N10°49′E/37,93333310,816667) oraz pochodzący z 1904 roku brytyjski „Shadwell” (4091 BRT), płynący pod balastem z Neapolu do Bizerty, uszkodzony w ataku torpedowym na północ od portu docelowego (na pozycji 37°53′N9°54′E/37,8833339,900000, w wyniku ataku zginęło 15 członków załogi)[54][55]. 26 marca na północ od Bône okręt zatopił zbudowany w 1916 roku duży włoski parowiec „Volturno” o pojemności 11 495 BRT, płynący z Portland do Neapolu (na pozycji 37°27′N8°07′E/37,4500008,116667)[56].
6 kwietnia na wodach pomiędzy Bizertą a Przylądkiem Bon (na pozycji 37°27′N9°53′E/37,4500009,883333) U-Boot zatopił w ataku torpedowym zbudowany w 1898 roku francuski statek-pułapkę żaglowiec z pomocniczym napędem motorowym „Madeleine III” (149 BRT), na pokładzie którego zginęło 17 członków załogi (trzech rozbitków zostało podjętych przez okręt podwodny i trafiło do niewoli)[57]. 11 kwietnia w odległości 36 Mm na północny wschód od Przylądka Bon okręt storpedował bez ostrzeżenia i zatopił zbudowany w 1901 roku uzbrojony brytyjski parowiec „Highland Prince” o pojemności 3390 BRT, płynący z Aleksandrii do Bizerty (na pozycji 37°32′N11°32′E/37,53333311,533333, na statku zginęło trzech marynarzy)[25][58]. Tego dnia na zachód od Sycylii załoga U-Boota zatopiła też włoski żaglowiec „Carmela G” (41 BRT)[59].
17 maja w odległości 50 Mm na południowy wschód od Przylądka Gata(inne języki) UB-50 storpedował bez ostrzeżenia i zatopił zbudowany w 1912 roku uzbrojony brytyjski parowiec „Mavisbrook” o pojemności 3152 BRT, transportujący węgiel z Cardiff na Maltę (na pozycji 36°05′N1°35′W/36,083333-1,583333, w wyniku ataku zginęło 18 członków załogi wraz z kapitanem)[25][60]. W tym dniu nieopodal Oranu (na pozycji 36°12′N1°07′W/36,200000-1,116667) okręt uszkodził też zbudowany w 1901 roku brytyjski parowiec „Elswick Grange” (3926 BRT), przewożący ładunek węgla z Cardiff przez Gibraltar na Maltę (na pokładzie statku śmierć poniósł jeden marynarz)[61]. 19 maja w odległości 40 Mm od Przylądka Palos(inne języki) U-Boot zatrzymał i po ewakuacji załogi zatopił z działa pokładowego zbudowany w 1899 roku duński trzymasztowy szkuner z żelaznym kadłubem „Kirstine Jensen” o pojemności 168 BRT, płynący z ładunkiem zapałek z Göteborga do Tunisu (na pozycji 36°49′N0°50′W/36,816667-0,833333)[62]. Następnego dnia w odległości 20 Mm na południowy zachód od latarni morskiej Sabinal(inne języki) UB-50 zatopił w ataku torpedowym zbudowany w 1913 roku szwedzki parowiec „New Sweden” o pojemności 5319 BRT, płynący pod balastem w konwoju GaG24 z Genui do Gibraltaru (na pozycji 36°24′N2°40′W/36,400000-2,666667, nikt nie zginął)[63]. 22 maja w odległości 14 Mm od Islas Chafarinas U-Boot uszkodził ogniem z działa pokładowego zbudowany w 1891 roku włoski parowiec „Maria Pia” (180 BRT), przewożący pasażerów na trasie Melilla – Oran (w wyniku trafienia pojedynczym pociskiem śmierć poniosło pięć osób, w tym kapitan jednostki)[64]. 25 maja na północ od Isla de Alborán okręt zatrzymał i zatopił dwa alianckie żaglowce: zbudowany w 1899 roku „Amiral Lafont” z pomocniczym napędem motorowym o pojemności 117 BRT, przewożący zboże i orzeszki ziemne z Dakaru do Marsylii (na pozycji 36°31′N2°27′W/36,516667-2,450000) i pochodzący z 1907 roku włoski „Santa Teresa” (257 BRT), transportujący ładunek ołowiu z Malagi do Genui (na pozycji 36°30′N2°43′W/36,500000-2,716667)[65][66].
1 lipca nowym dowódcą jednostki został por. mar. (niem. Oberleutnant zur See) Heinrich Kukat(inne języki), dowodzący wcześniej UC-20[67]. 13 lipca na południe od latarni morskiej Santa Maria di Leuca(inne języki) U-Boot storpedował zbudowany w 1914 roku brytyjski parowiec „Imber” (2514 BRT), który wypłynął z Tarentu (statek został uszkodzony bez strat w załodze na pozycji 39°14′N18°38′E/39,23333318,633333)[68]. 16 lipca w odległości 72 Mm na południowy zachód od Malty UB-50 storpedował bez ostrzeżenia i zatopił zbudowany w 1918 roku uzbrojony brytyjski parowiec „War Swallow” o pojemności 5216 BRT, transportujący węgiel z Newcastle upon Tyne przez Gibraltar do Port Saidu (na pozycji 34°35′N15°00′E/34,58333315,000000, w wyniku ataku zginęło siedmiu marynarzy)[25][69]. Trzy dni później w Cieśninie Sycylijskiej okręt podwodny zatopił w ataku torpedowym zbudowany w 1877 roku włoski parowiec „Adria 1” (1809 BRT), płynący z ładunkiem bawełny z Palermo do Tunisu (na pozycji 37°10′N11°12′E/37,16666711,200000[70]). 21 lipca w wyniku dokonanego na pozycji 40°52′N6°38′E/40,8666676,633333 ataku torpedowego U-Boota na zbudowany w 1899 roku brytyjski parowiec „Upada” o pojemności 5257 BRT, płynący pod balastem z Bizerty do Marsylii statek został uszkodzony i stracił trzech członków załogi[71]. Dwa dni później w odległości 73 Mm na południowy wschód od Mahón okręt storpedował bez ostrzeżenia i zatopił zbudowany w 1904 roku uzbrojony brytyjski parowiec „Messidor” o pojemności 3883 BRT, przewożący węgiel z Manchesteru do Civitavecchia (na pozycji 38°59′N5°18′E/38,9833335,300000, w wyniku ataku śmierć poniosła jedna osoba)[25][72]. 24 lipca w odległości 50 Mm na południowy wschód od Mahón U-Boot storpedował bez ostrzeżenia i zatopił zbudowany w 1906 roku uzbrojony brytyjski parowiec „Rutherglen” (4214 BRT), płynący z Newport do Genui z ładunkiem węgla (na pozycji 39°43′N5°17′E/39,7166675,283333, nikt nie zginął)[25][73]. Nazajutrz w odległości 53 Mm na północny wschód od Przylądka Serrat ten sam los spotkał zbudowany w 1893 roku uzbrojony brytyjski parowiec „Magellan” o pojemności 3642 BRT, przewożący ładunek drobnicy z Malty na Wyspy Brytyjskie, storpedowany bez ostrzeżenia i zatopiony na pozycji 38°06′N9°08′E/38,1000009,133333 ze stratą jednego członka załogi[25][74]. 27 lipca u wybrzeży Tunezji okręt zatrzymał i zatopił ogniem artyleryjskim zbudowaną w 1916 roku włoską drewnianą barkentynę „Antonio S.” o pojemności 175 BRT (na pozycji 35°27′N11°09′E/35,45000011,150000)[75].
W obliczu upadku Monarchii Austro-Węgierskiej 29 października UB-50 wypłynął w rejs do Niemiec[76]. 8 listopada okręt sforsował Cieśninę Gibraltarską, atakowany podczas jej pokonywania bombami głębinowymi przez brytyjskie niszczyciele[76]. Rankiem następnego dnia na zachód od Gibraltaru płynący na powierzchni U-Boot zauważył dużych rozmiarów okręt, rozpoznany jako pancernik typu King Edward VII(inne języki)[76][77]. Okręt zanurzył się i o godzinie 8:08 z dystansu 2000 metrów odpalił dwie torpedy, trafiając HMS „Britannia”(inne języki)[76]. UB-58 bez uszkodzeń przetrwał schodząc na głębokość 50 metrów kontratak eskortujących pancernik niszczycieli, które zrzuciły 21 bomb głębinowych, po czym wyszedł na głębokość peryskopową i obserwował uszkodzony, nabierający coraz więcej przechyłu okręt liniowy, który o godzinie 11:31 przewrócił się do góry stępką i zatonął[78]. Do zatopienia doszło w odległości 11 Mm na północny zachód od Przylądka Spartel, a na pokładzie pancernika zginęło 51 osób[77]. HMS „Britannia” była przedostatnim brytyjskim okrętem zatopionym przez U-Booty podczas I wojny światowej[79].
12 listopada dowódca UB-50 dowiedział się o zawarciu rozejmu w Compiègne, po czym 24 listopada zawinął do Lerwick[79]. Nazajutrz wyruszył w dalszą drogę, dopływając 29 listopada do Kilonii[79]. 16 stycznia 1919 roku UB-50 został poddany Brytyjczykom, a w 1922 roku został złomowany w Swansea[7][11].
Podsumowanie działalności bojowej
W latach 1917–1918 SM UB-50 odbył łącznie siedem misji bojowych, podczas których za pomocą torped, artylerii oraz ładunków wybuchowych zatopił 39 statków o łącznej pojemności 98 071 BRT i pancernik o wyporności 16 350 ton, zaś siedem statków o łącznej pojemności 25 172 BRT zostało uszkodzonych[80]. Na pokładach zatopionych i uszkodzonych jednostek zginęły co najmniej 142 osoby, w tym 51 na brytyjskim pancerniku HMS „Britannia”[80][77]. Pełne zestawienie strat przedstawia poniższa tabela[80]:
Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
R.H. Gibson, Maurice Prendergast: Niemiecka wojna podwodna 1914-1918. Oświęcim: Napoleon V, 2014. ISBN 978-83-7889-074-4.
Erich Gröner: Die deutschen Kriegsschiffe 1815–1945: U-Boote, Hilfskreuzer, Minenschiffe, Netzleger, Sperrbrecher. T. 3. Koblenz: Bernard & Graefe, 1985. ISBN 3-7637-4802-4. (niem.).
Guðmundur Helgason: Adria 1. uboat.net. [dostęp 2024-09-18]. (ang.).
Guðmundur Helgason: Alkyon. uboat.net. [dostęp 2024-09-18]. (ang.).
Guðmundur Helgason: Allanton. uboat.net. [dostęp 2024-09-18]. (ang.).
Guðmundur Helgason: Amberton. uboat.net. [dostęp 2024-09-18]. (ang.).
Guðmundur Helgason: Amiral Lafont. uboat.net. [dostęp 2024-09-18]. (ang.).
Guðmundur Helgason: Antaeus. uboat.net. [dostęp 2024-09-18]. (ang.).
Guðmundur Helgason: Antonio S.. uboat.net. [dostęp 2024-09-18]. (ang.).
Guðmundur Helgason: Arab. uboat.net. [dostęp 2024-09-18]. (ang.).
Witold Koszela: Zapomniana flota. Okręty Austro-Węgier w I wojnie światowej. Oświęcim: Napoleon V, 2019. ISBN 978-83-8178-199-2.
Eberhard Möller, Werner Brack: The Encyclopedia of U-Boats: From 1904 to the Present. London: Greenhill Books, 2004. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
Andrzej Perepeczko: U-booty I wojny światowej. Warszawa: Lampart, 2000. ISBN 83-86776-51-X.
Eberhard Rössler: The U-Boat: The Evolution And Technical History Of German Submarines. Annapolis: Naval Institute Press, 1989. ISBN 0-87021-966-9. (ang.).
Gordon Williamson: U-booty Kajzera. Niemieckie okręty podwodne I wojny światowej. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2016. ISBN 978-83-65652-73-7.