Rejestr został wprowadzony przez Zygmunta II Augusta po Unii Lubelskiej. Kozacy wpisani do rejestru mieli zagwarantowaną wolność osobistą, egzempcję wojskową i otrzymywali żołd ze skarbu państwa, innym natomiast groziło wprzęgnięcie w system feudalno-pańszczyźnianych zależności[1].
Kozacy nie objęci rejestrem domagali się przez wiele lat jego poszerzenia, występowali przeciwko magnaterii kresowej (pochodzenia polskiego lub ruskiego).
Rejestr objął pierwotnie 500 Kozaków[2]. Z czasem liczba Kozaków rejestrowych się zwiększała, lecz i tak nie wszyscy chętni mogli być do niego wpisani.
Po powstaniu Pawluka Sejm w 1638 r. uchwalił Ordynację wojska zaporoskiego regestrowego w służbie Rzeczypospolitej będącego traktującą wszystkich Kozaków, którzy pozostali poza rejestrem jako w chłopy obrócone pospólstwo[3].
Gdy Władysław IV w latach 40. XVII wieku, mając w planach wojnę z Turcją, ogłosił zwiększenie liczby Kozaków rejestrowych z 6000 do 12 000, stawiło się aż 24 000 Kozaków. Nie w smak było to magnatom, którzy oskarżyli króla o tworzenie stałej armii, po to by zaprowadzić w Rzeczypospolitej monarchię absolutną[4].
Rejestr kozacki został zniesiony przez sejm po pokoju karłowickim (1699), kończącym wojny polsko-tureckie. W konsekwencji zniesienia rejestru wybuchło w 1702 oparte na likwidowanych kozackich pułkach rejestrowych powstanie Paleja, ostatnie powstanie kozackie przeciw Rzeczypospolitej.
Przypisy
↑Omówienie kozackich przywilejów: „Z tym najprzedniejszym w Rzpltey stanem porównani” – przywileje elity kozackiej (rejestrowych) w pierwszej ćwierci XVII wieku, w: Vade Nobiscum VI s. 143 - 149.
↑Volumina Legum t. 3, s. 440. Liczebność rejestru ustalono na poziomie z 1625 r. lecz wprowadzono dodatkowe zakazy i nakazy, w tym poddanie rejestrowych dowództwu komisarza wyznaczanego przez Sejm na wniosek hetmanów koronnych.