Olbrzymka[4] (Cyathea) – rodzajpaproci z rodziny olbrzymkowatych. Liczba zaliczanych tu gatunków zależy od ujęcia rodzaju, które jest bardzo zmienne u różnych autorów. Nierzadko uznaje się, że jest to jedyny rodzaj w obrębie olbrzymkowatych i zalicza się tu wszystkie należące do niej gatunki tj. ok. 650[5][6]. W systemie Smitha i in. z 2006 był to jeden z 5 rodzajów[7], a w systemie PPG I z 2016 – jeden z trzech rodzajów z ok. 265 gatunkami[2]. Stale odkrywane są też nowe gatunki, np. tylko z Peru w 2017 opisano ich 11[8]. Są to paprocie drzewiaste rozpowszechnione na wszystkich kontynentach w strefie międzyzwrotnikowej z centrum zróżnicowania w tropikach amerykańskich i na wyspach Oceanu Spokojnego, mniej licznie reprezentowane w Afryce (14 gatunków). Na półkuli południowej sięgają wysp subantarktycznych, ale na półkuli północnej brak ich w strefie klimatu umiarkowanego[6].
Są to paprocie naziemne, rzadko epifityczne[5]. Spotykane są często w górskich lasach mglistych, rzadko wchodząc w strefę roślinności alpejskiej. Liczne gatunki rosną także w podszycie lasów wilgotnych, często w wąwozach. Niektóre gatunki zasiedlają tereny otwarte, w tym mokradła[6]. Wiele gatunków bardzo szybko porasta luki powstające w lasach i poręby[5]. Roczne przyrosty na wysokość wynoszą do ok. 30 cm[9].
Pnie olbrzymek wykorzystywane bywają jako materiał konstrukcyjny, wydrążone używane są jako ule. Bogate w skrobię wnętrze pni bywa wykorzystywane jako pożywienie lub karma dla świń, posiekane zewnętrzne części pni używane są jako podłoże dla uprawy storczyków. Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne i wykorzystywane jako rośliny lecznicze[5].
Nazwa rodzaju utworzona została od greckiego słowa κυαθος (kyathos) oznaczającego „filiżankę/kielich” w nawiązaniu do kształtu zawijki otaczającej zwykle u tych roślin kupki zarodni[9].
Morfologia
Pokrój
Paprocie drzewiaste zwykle osiągające duże rozmiary, rzadziej średniej wielkości[6], o średnicy pnia do 20 cm[9]. Do rodzaju należy prawdopodobnie najwyższa paproć drzewiasta – C. brownii osiągająca ponad 20 m wysokości[5]. Pęd zwykle silnie wydłużony i wzniesiony, cienki lub tęgi[6], zwieńczony pióropuszem pierzasto podzielonych liści, co nadaje tym roślinom wygląd podobny do palm[10]. Pęd w górnej części pokryty jest łuskami[6]. Ponieważ pędy paproci nie mają możliwości przyrostu wtórnego na grubość – mechanicznie wzmacniane są przez bardzo liczne korzenie przybyszowe, które wraz z trwałymi nasadami liści tworzą zbitą okrywę pędu, wzmacniającą go od zewnątrz[10]. U niektórych gatunków poza nasadą zachowują się także osie liści, które zwisając wzdłuż pnia tworzą osłaniającą go „suknię”, chroniącą górną część pnia z pąkiem szczytowym przed pnączami i epifitami[5]. Pęd rzadko się dzieli, zwykle jeszcze pod powierzchnią gruntu[6] (jedynym wyjątkiem z pniem rozwidlającym się nad powierzchnią jest C. tuyamae)[5].
Skupione w formie pióropusza na szczycie pędu[6], osiągające do 4 m długości[10]. Oś liścia tęga, zwykle owłosiona i zawsze pokryta łuskami, często wyrastającymi na różnego rodzaju brodawkowatych lub kolczastych wyrostkach. Blaszka liściowa jest pierzasto podzielona, zwykle co najmniej podwójnie. Pokryta jest przynajmniej za młodu włoskami i łuskami, od spodu u niektórych gatunków sinego koloru[6].
Skupione na spodniej stronie liści w kupki (sori), rozwijające się na żyłkach przewodzących, zwykle w ich rozwidleniach[6]. W przeciwieństwie do paproci drzewiastych z rodziny diksoniowatych sori znajdują się na obrzeżach listków i mają kształt okrągły lub eliptyczny[11]. Zarodnie są zwykle liczne, drobne i okryte zawijką wyrastającą dookoła u ich nasady[6].
Systematyka
Rodzaj należy do rodziny olbrzymkowatychCyatheaceae Kaulf.[7][5][6][2] Jego ujęcie jest jednak bardzo różne u różnych autorów i w różnych systemach. W obrębie rodziny wyróżniany bywa jako jedyny i obejmuje wówczas wszystkie 650 gatunków należących do rodziny[5][6]. Był też wyróżniany jako jeden z 3, 5, 6 rodzajów[6]. W 2007 na podstawie badań molekularnych zaproponowano podział rodziny na trzy monofiletyczne rodzaje[11] i takie ujęcie przyjęte zostało w systemie klasyfikacyjnym paproci PPG I z 2016[2]. Zgodnie z tym ujęciem do rodzaju tego zaliczanych jest około 265 gatunków opisywanych w przeszłości m.in. w takich rodzajach jak: Actinophlebia C.Presl; Chnoophora Kaulf.; Cnemidaria C.Presl; Cnemidopteris Reichenb.; Cormophyllum Newm.; Disphenia C. Presl; Hemitelia R.Br.; Hemistegia C.Presl; Hymenophyllopsis K.I.Goebel; Microstegnus C.Presl; Trichopteris C.Presl; ×Cyathidaria Caluff. Wyodrębniane jako osobne rodzaje są natomiast Sphaeropteris Bernh. i pierzastkaAlsophila R.Br.[2]
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28](ang.).
↑ abcdeThe Pteridophyte PhylogenyT.P.P.GroupThe Pteridophyte PhylogenyT.P.P., A community-derived classification for extant lycophytes and ferns, „Journal of Systematics and Evolution”, 54 (6), 2016, s. 563–603, DOI: 10.1111/jse.12229.
↑ abcdefghijklmnK.U.Kramer, P.S. Green (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. I. Pteridophytes and Gymnosperms. Berlin, Heidelberg, New York, London, Paris, Tokyo, Hongkong, Barcelona: Springer-Verlag, 1990, s. 98-99. ISBN 0-387-51794-4.
↑ abSmith, A. R., K. M. Pryer, E. Schuettpelz, P. Korall, H. Schneider & P. G. Wolf. A classification for extant ferns. „Taxon”. 55 (3), s. 705–731, 2006. (ang.).
↑ abcSue Olsen: Encyclopedia of Garden Ferns. Portland, Or.: Timber Press, 2007, s. 181-183. ISBN 978-0-88192-819-8.
↑ abcAlicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 591. ISBN 83-214-1305-6.
↑ abKorall, P., D.S. Conant, J.S. Metzgar, H. Schneider, and K.M. Pryer. 2007. A molecular phylogeny of scaly tree ferns (Cyatheaceae). American Journal of Botany 94(5): 873-886.
↑Cyathea Sm.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-06-02].