Nagroda Nobla – wyróżnienie przyznawane od początku XX wieku za wybitne zasługi dla ludzkości: naukowe, literackie lub w działaniach na rzecz pokoju. Zostało ustanowione ostatnią wolą fundatora – Alfreda Nobla, szwedzkiego przemysłowca i wynalazcy dynamitu. Początkowo było przyznawane w pięciu dziedzinach, jednak w latach 60. ustanowiono dodatkową nagrodę z ekonomii. Laureaci są wyłaniani corocznie, choć zdarzały się lata bez wyróżnionych. Są nimi osoby żyjące, najwyżej trzy w każdej z dziedzin, nie licząc przypadków, kiedy nagrodę pokojową otrzymują całe instytucje.
Nagroda Nobla nie była pierwszym wyróżnieniem tego typu – już w XVIII wieku brytyjskie Towarzystwo Królewskie (ang. Royal Society) ustanowiło Medal Copleya dla naukowców, a równolegle przyznawano odznaczenia państwowe jak polski Order Orła Białego za rozmaite zasługi. Mimo to Nagroda Nobla jako pierwsza skupiła się na różnych obszarach działalności cywilnej oraz została wyróżnieniem najsłynniejszym i najbardziej prestiżowym, m.in. przez swoją rekordową wysokość pieniężną. Była inspiracją dla innych laurów, mających ją dopełniać przez docenienie innych obszarów działań – jak matematyka, astronomia, biologia, nauki o Ziemi, informatyka, technika, filozofia, teologia, muzyka, sztuki wizualne czy te osiągnięcia w fizyce teoretycznej, które nie spełniają kryteriów noblowskich.
Laureatka tej nagrody to noblistka, a laureat – noblista. Ich liczba w danej instytucji, państwie lub narodowości bywa używana jako miara prestiżu takich grup, np. do tworzenia rankingów uczelni.
Każdy z laureatów otrzymuje złoty medal i dyplom honorowy. Nagroda Nobla ma także wymiar finansowy: znaczną kwotę pieniężną (do 2012 było to dziesięć milionów koron szwedzkich, czyli około 4,5 miliona złotych[a], od 2012 osiem milionów koron, czyli około 3,6 miliona złotych[3], zaś w 2017 dziewięć milionów koron, czyli około 4 mln złotych[4]), aby mógł kontynuować swoje badania lub prace bez konieczności zabiegania o fundusze.
Nagrody Nobla są przyznawane corocznie i w następujących dziedzinach:
Pokojowa Nagroda Nobla, przez Norweski Komitet Noblowski, za „najlepszą pracę na rzecz braterstwa między narodami, likwidacji lub redukcji stałych armii oraz za udział i promocję stowarzyszeń pokojowych”.
W 1968 Szwedzki Bank Narodowy ustanowił w dziedzinie ekonomii nagrodę imienia Alfreda Nobla:
Wtedy też zadecydowano, że nie będzie się zwiększać liczby dziedzin, w których są przyznawane nagrody noblowskie.
Nominacje i wybór
W przeciwieństwie do innych nagród nominacje do Nagrody Nobla są długie i rygorystyczne, podobnie jak proces wyboru laureatów. Z tego powodu nagroda ta stała się najbardziej prestiżową na świecie.
Propozycje dotyczące nominacji składa 3000 wybranych osobistości. Fundacja Nobla podaje, że do Pokojowej Nagrody Nobla nominować mogą następujące osoby:
Ostateczny termin zgłaszania nominacji upływa 31 stycznia. Automatycznie dyskwalifikowane są nominacje własnej osoby oraz nominacje osób zmarłych.
W odróżnieniu od innych nagród Komitety Noblowskie informują o stosowanych przez siebie kryteriach dopiero po 50 latach od wyboru laureatów[5].
Po upłynięciu terminu Komitet zbiera i selekcjonuje około 200 kandydatów. Lista jest wysyłana do wybranych ekspertów z dziedzin nominowanych, po czym wyłania się 15 osób. Następnie Komitet przesyła swoje rekomendacje, w zależności od rodzaju nagrody, do Akademii lub odpowiedniej instytucji, której członkowie głosują nad wyborem zwycięzcy.
Proces wyboru różni się nieznacznie w zależności od dyscypliny – przykładowo Nagroda Nobla w dziedzinie literatury jest rzadko przyznawana grupie osób, w odróżnieniu od Nagrody Nobla w innych dziedzinach.
Krytyka
Kontrowersyjni laureaci
Nagroda pokojowa
Pokojowa Nagroda Nobla jest krytykowana przez norweskiego działacza pokojowego Fredrika S. Heffermehla za przyznawanie jej jego zdaniem niezgodnie z wytycznymi samego Nobla, zwłaszcza wśród nagród przyznanych po 1945 roku. Heffermehl uważa, że większe znaczenie w wyborze laureatów mają osobiste preferencje członków komitetu niż intencje fundatora. Po analizie 118 przyznanych nagród Heffermehl uznał, że do 1945 roku 85% spełniało wytyczne fundatora („rozbrojenie, zmniejszenie potencjałów militarnych i zaangażowanie w proces zapobiegania konfliktom zbrojnym”). Po 1945 roku spełniało je zaledwie 45%[6].
W 1949 roku Egas Moniz dostał nagrodę za badania nad leczniczymi efektami lobotomii, co było bardzo kontrowersyjnym odkryciem. W związku z tym zostały złożone liczne protesty, między innymi przez wnuczkę jednej z ofiar lobotomii, Christine Johnson[8].
Pośmiertne nominacje (nie nagrodzenie) do nagrody nie są dozwolone. Wywołuje to krytykę z powodu braku nagród dla osób, które zmarły, zanim mogły być nominowane. W trzech przypadkach nagroda została przyznana pośmiertnie, gdy przyszli laureaci zmarli już po otrzymaniu nominacji. Zdobywcami nagrody zostali w ten sposób: Erik Axel Karlfeldt (1931, w dziedzinie literatury), sekretarz generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych Dag Hammarskjöld (1961, Pokojowa Nagroda Nobla) i Ralph Steinman (2011, w dziedzinie medycyny i fizjologii).
Mahatma Gandhi był nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla pięciokrotnie między latami 1937 a 1948, ale nigdy nie został jej laureatem. Okazało się, że planowano uhonorować go w 1948, jednak został zamordowany na początku owego roku. Rozważano nadanie mu nagrody pośmiertnie, jednak ostatecznie zaniechano tego i zdecydowano o nienagradzaniu nikogo w 1948.
William Vickrey (nagroda w dziedzinie ekonomii w roku 1996) zmarł, zanim otrzymał nagrodę, lecz już po ogłoszeniu wyników.
3 października 2011 roku Komitet ogłosił, że nagrodę w dziedzinie fizjologii lub medycyny otrzymał zmarły trzy dni wcześniej Ralph Steinman, co było spowodowane faktem, iż Komitet nie wiedział o śmierci naukowca w chwili ogłoszenia werdyktu[10].
Brak uznania podobnych osiągnięć
Surowe zasady o nieprzyznawaniu nagrody więcej niż trzem osobom także rodzą krytykę. Jeśli nagrodę przyznaje się za osiągnięcia uzyskane przez zespół badawczy składający się z więcej niż trzech osób – co najmniej jeden członek zespołu nie zostanie jej laureatem. Przykładowo, w 2002 nagrodę za rozwój spektrometrii mas w chemii proteinowej otrzymali Kōichi Tanaka oraz John Fenn, jednak nie uznano osiągnięć Franza Hillenkampa i Michaela Karasa z Instytutu Fizyki i Chemii Teoretycznej Uniwersytetu we Frankfurcie.
Zasada przeciwko pośmiertnemu nagradzaniu nie pozwala na uhonorowanie ważnych osiągnięć współpracowników zmarłych przed przyznaniem nagrody. Przykładowo, prace Rosalind Franklin nad odkryciem struktury DNA w 1953 miały kluczowe znaczenie, jednak sama Franklin zmarła na raka jajnika w 1958, a nagrodę w 1962 zdobyli jej współpracownicy – Francis Crick, James Watson i Maurice Wilkins.
Krytyka została zwielokrotniona w 2005 po przyznaniu Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki Royowi Glauberowi, a nie zdecydowano się na wyróżnienie George’a Sudarshana. Prawdopodobnie uznano, że praca Sudarshana była bardziej ogólna. Chociaż Glauber opublikował wyniki badań jako pierwszy w 1963, późniejsze prace Sudarshana (w tym samym roku) są tymi, na których opiera się większość optyki kwantowej.
Brak nagrody w dziedzinie matematyki
Jest kilka prawdopodobnych powodów, dla których Alfred Nobel nie stworzył nagrody dla matematyków. Sądzi się, że zamierzeniem Nobla była nobilitacja „wynalazków i odkryć” przynoszących ludzkości największe korzyści i chciał on uhonorować prace praktyczne, a nie teoretyczne (nie uważał matematyki za naukę, która może przynieść ludzkości wymierne dobra). Istnieje też wiele popularnych, jednak niepotwierdzonych, teorii mówiących, że Nobel pominął matematyków z powodu osobistej niechęci do jednego z nich (najczęściej wymieniany jest tu Gösta Mittag-Leffler)[11] – najbardziej rozpowszechnionym, jednak także niemającym oparcia w faktach, przekonaniem jest, że (w czasach studenckich lub nieco później) narzeczona lub kochanka Nobla zdradziła go z (tym) matematykiem[12][13].
Kolejnym prawdopodobnym powodem było istnienie znanej skandynawskiej nagrody dla matematyków. Przyznawane w ówczesnym okresie nagrody matematyczne fundowane były przez czasopismo naukowe Acta Mathematica. Wpływy założyciela fundacji, Gösty Mittaga-Lefflera, skłoniły Oskara II do przyznania nagród wybitnym matematykom z całej Europy, jak Charles Hermite, Joseph Louis François Bertrand, Karl Weierstraß, Henri Poincaré.
W 2001 rząd Norwegii rozpoczął przyznawanie Nagrody Abela, jako uzupełnienie brakującej Nagrody Nobla w dziedzinie matematyki. Od 2004 Nagroda Shawa – przypominająca Nagrodę Nobla – dotyczy także matematyki, jako dyscypliny naukowej. Medal Fieldsa jest często nazywany „Nagrodą Nobla w dziedzinie matematyki”, jednak to porównanie nie jest trafne ze względu na fakt, że przyznawany jest co cztery lata, i to jedynie matematykom do 40. roku życia.
Podobnie jak Nagroda Nobla w zakresie nauk ścisłych, Nagroda Crafoorda w matematyce przyznawana jest przez Szwedzką Akademię Królewską. Powszechnie określa się ją matematycznym odpowiednikiem Nagrody Nobla w zakresie nauk ścisłych.
Nobliści i uczelnie
„Posiadanie” jak największej liczby noblistów w swoich kadrach jest dla uczelni bardzo ważne, stanowi jedno z głównych kryteriów w opracowywaniu rankingów uczelni. Największą liczbą noblistów w kadrze naukowej może poszczycić się Uniwersytet Harvarda, gdzie pracowało do tej pory 24 laureatów[14].
↑Horace Freeland Judson: No Nobel Prize for Whining. „The New York Times”, 2003-10-20. [dostęp 2011-02-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-18)]. (ang.).