W 1921 powstała Wojskowa Kontrola Generalna, jej szefem od 3 listopada 1921 był dr Paweł Minkowski[6]. Zalążkiem powstania Korpusu Kontrolerów w Wojsku Polskim był dekret z 20 marca 1921 O Administracji Sił Zbrojnych podpisany 11 kwietnia 1921 przez Marszałka Józefa Piłsudskiego i ministra spraw wojskowych generała porucznika Kazimierza Sosnkowskiego, powołując tym samym nową komórkę organizacyjną – Korpus Kontrolerów Wojskowych podlegający Ministrowi Spraw Wojskowych[7]. Organ KKW został zorganizowany na wzór Armii francuskiej, w której KK funkcjonował od roku 1882. Pracami nad organizacją Korpusu Kontrolerów i dostosowaniem wzorców francuskich dla potrzeb Wojska Polskiego kierował generał francuskiego KK Chappuis[8]. Zgodnie z etatem KKW liczył 50 oficerów, w tym: 5 generałów poruczników, 9 generałów podporuczników, 15 pułkowników, 15 podpułkowników i 6 majorów[9]. Instytucją kierującą całokształtem procesu kontrolnego był Sekretariat Generalny na którego czele stał Sekretarz Generalny, będący również Szefem Korpusu Kontrolerów Wojskowych. Szefem Wojskowej Kontroli Generalnej[a] 20 grudnia 1921 został płk dr Roman Górecki (1921–1922)[11]. Kolejnymi szefami byli: dr Paweł Minkowski (1922); ppłk rez. Jan Waygart (1922–1924)[11].
KK II RP
W 1924 został utworzony Korpus Kontrolerów jako samodzielny organ resortu Spraw Wojskowych, jego szefem był gen. bryg. dr Roman Górecki (1924–1926)[13][14][15]. 6 sierpnia 1926, po powrocie do władzy w maju 1926 marszałka Józefa Piłsudskiego, na podstawie dekretu Prezydenta RP Ignacego Mościckiego ustanowiono nową strukturę organizacyjną o nazwie Generalny Inspektor Sił Zbrojnych (GISZ), na jego czele stanął Generalny Inspektor, przewidziany w razie wojny na stanowisko Naczelnego Wodza. W tym samym roku między innymi zafunkcjonowało Biuro Inspekcji GISZ z szefem płk dypl. Jerzy Ferek-Błeszyński. Biuro Inspekcji było łącznikiem pomiędzy Generalnym Inspektorem SZ, a inspektorami armii[16].
14 października 1927 minister spraw wojskowych zarządził reorganizację Korpusu Kontrolerów. W ramach tej reorganizacji zostały wyodrębnione trzy jednostki organizacyjne: Szef Korpusu Kontrolerów; kadra Korpusu Kontrolerów; Biuro Kontroli. Szef KK pozostał w składzie osobowym MSWojsk. Kadra KK została ulokowana przy Ministerstwie Spraw Wojskowych i podlegała wprost ministrowi. Biuro Kontroli, w zależności od realizowanych zadań, podlegało I wiceministrowi spraw wojskowych lub szefowi KK[17]. Od 1926 szefem Korpusu Kontrolerów był Feliks Maciszewski (1926–1929), po nim płk Władysław Wielowieyski (1929–1939)[18]. W marcu 1939 lista starszeństwa korpusu oficerów kontrolerów obejmowała 6 pułkowników, 12 podpułkowników i 8 majorów[19]. Korpus kontrolerów w tamtych latach, nie tylko umożliwiał przechodzenie armii w okres pokojowego funkcjonowania, ale ułatwiał jej reorganizację. Przyczynił się również do budowania pozytywnego wizerunku armii[16][20].
Po zakończeniu wojny obronnej w 1939 nastąpił okres, gdzie żołnierze polscy byli rozproszeni po całej Europie. Od października 1939 do czerwca 1941 działalność kontrolno-inspekcyjna prowadzona była doraźnie bez funkcjonowania instytucjonalnych struktur kontrolnych w polskich jednostkach wojskowych[21]. W lipcu 1940 przy Naczelnym Wodzu w Londynie utworzono stanowiska generałów do zleceń w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie (PSZ). W latach 1940–1942 funkcję tę pełnił gen. bryg. Bolesław Bronisław Duch[22].
We wrześniu 1943 utworzono stanowisko inspektora wyszkolenia, którym został do kwietnia 1944 gen. dyw. Józef Zając. Poza działalnością kontrolną wykonywaną przez inspektora wyszkolenia w okresie tym działalność inspekcyjną prowadził Naczelny Wódz, gen. broni Władysław Sikorski, a po katastrofie gibraltarskiej nowo mianowany Naczelny Wódz PSZ gen. broni Kazimierz Sosnkowski[21].
Koniec wojny zastał Wojsko Polskie w okresie intensywnego rozwoju organizacyjnego. Od 1945 powstawały nowe związki taktyczne i oddziały wojsk. Na wyzwalanych obszarach organizowano okręgi wojskowe[23], a wraz z nimi organizowano organa kontrolne. Siły zbrojne były wojskowo i politycznie podporządkowane ZSRR, nie uznawały zwierzchnictwa polskiego rządu na uchodźstwie w Londynie[24]. W latach 1945–1947 przeniesiono do ludowego Wojska Polskiego 16 460 oficerów radzieckich[25]. Do roku 1948 w wojsku utrzymywały się liberalne tendencje w kształtowaniu oblicza personalnego LWP, zbliżone do tych, które przyjęte zostały w Wojsku Polskim w roku 1918, gdy stanowiska oficerskie zajmowali nie tylko legioniści, ale i oficerowie służący przedtem w państwach zaborczych[26].
ISZ, ZIWP, GKW
Organy kontrolne w Sztabie Generalnym WP (1944–1996)
W latach 1944–1993, z zadaniem kontroli szkolenia bojowego i operacyjnego, funkcjonowały w Wojsku Polskim organy kontrolne: Oddział Inspekcji (1944); Wydział Inspekcji przy Sztabie Generalnym WP (1945); Oddział VII Wyszkolenia Bojowego (1946); Wydział Inspekcji Oddziału III Operacyjnego SG WP (1948); Oddział Inspekcji Rodzajów Wojsk i Broni przy Głównym Inspektoracie Wyszkolenia Bojowego (1950); Oddział Inspekcji Rodzajów Wojsk, Broni i Służb (1950); Zarząd Inspekcji Wyszkolenia Bojowego przy Głównym Zarządzie Szkolenia Bojowego (1952); Zespoły Inspekcyjne przy Zarządzie Szkolenia Operacyjnego i Inspekcji Wojsk (1961)[28]. W lutym 1966 dokonując reorganizacji Inspektoratu Szkolenia powołano samodzielny organ kontrolny o nazwie Inspekcja Sił Zbrojnych[b], który funkcjonował przy Głównym Inspektoracie Szkolenia[30] prowadząc działalność do 30 marca 1993. Pierwszym szefem Inspekcji Sił Zbrojnych został gen. bryg. Aleksander Ligaj, kolejni to: gen. dyw. Henryk Rapacewicz (1973–1975); gen. dyw. Władysław Mróz (1975–1985); gen. dyw. Apoloniusz Golik (1986–1991); gen. dyw. Bolesław Matusz (1991–1993)[31].
Z dniem 1 kwietnia 1993 utworzono Zespół Inspekcji WP jako instytucję centralną Ministerstwa Obrony Narodowej podległą szefowi Sztabu Generalnego WP[32]. Do czasowego pełnienia obowiązków szefa Inspekcji WP wyznaczono płk Romana Gralewskiego[33]. Z dniem 19 września 1994 stanowisko objął gen. bryg. Andrzej Tyszkiewicz, które wykonywał do 30 czerwca 1995, po czym obowiązki przyjął ponownie płk Roman Gralewski. Z dniem 28 października 1996 zespół Inspekcji WP rozformowano[34].
Główna Kontrola Wojskowa MON (1946–1993)
6 lutego 1946 powstała Główna Kontrola Wojskowa podlegająca Ministrowi Obrony Narodowej, zlokalizowana w Warszawie przy ulicy Filtrowej 2, miała działać na prawach Departamentu MON z zadaniem przeprowadzania kontroli działalności gospodarczej, finansowej oraz organizacyjnej w zakresie administracyjno-gospodarczym instytucji wojskowych podległych pod MON, szefem został płk dr Ludwik Tangl[35]. Szefami GKW byli między innymi: gen. dyw. Marian Knast (1982–1989); gen. dyw. Stanisław Fryń (1988–1990)[36].
Lata 90. XX wieku
W roku 1990, w ramach restrukturyzacji Sił Zbrojnych, dokonano szeregu zmian w organach kontroli na mocy decyzji ministra obrony narodowej gen. armii Floriana Siwickiego oraz Zarządzenia szefa Sztabu Generalnego WP gen. broni Józefa Użyckiego[37][38]. Szefem Głównej Kontroli Wojskowej[c] w 1990 został gen. dyw. Jan Wojtala (1990–1993)[36]. Główna Kontrola Wojskowa prowadziła swoją działalność do 1993, gdzie w organach kontroli wojskowej zapoczątkowany został od 1990 kolejny etap zmian, w ramach przeformowywania Ministerstwa Obrony Narodowej z centralnego organu dowodzenia i administrowania Siłami Zbrojnymi w urząd administracyjnego kierowania resortem ON i Siłami Zbrojnymi[38].
Departament Głównej Kontroli
1 kwietnia 1993 na podstawie zarządzenia MON z października 1992 został utworzony Departament Głównej Kontroli MON na bazie Głównej Kontroli Wojskowej, z zadaniami w zakresie planowania, koordynacji i prowadzenia kontroli działalności gospodarczej, finansowej i skarbowej w resorcie MON (z komórkami jednostek organizacyjnych działów kontroli kompleksowych, problemowych i gospodarczo-finansowych)[39]. Natomiast na bazie Inspekcji Sił Zbrojnych w Sztabie Generalnym WP powstał Zespół Inspekcji
[40]. 1 lipca 1990 powołane zostały Delegatury Głównej Kontroli Wojskowej[20]. 1 kwietnia 1993 przekształcono je w Delegatury Departamentu Kontroli MON z siedzibami w Warszawie, Bydgoszczy[41], Wrocławiu i Krakowie[42]. W 1993 struktura organizacyjna Departamentu Kontroli MON przedstawiała się następująco: Dyrektor Departamentu Kontroli; Zastępcy Departamentu Kontroli; Zespół Planowania, Organizacji i Analiz; Wydział Administracji Ogólnej; Zespoły Kontroli Gospodarczej; Zespoły Kontroli Bojowej Wojsk; Samodzielne stanowiska pracy (starszy specjalista prawny, adiutant)[43]. Szefem Departamentu Głównej Kontroli MON w 1993 został gen. dyw. Jan Wojtala, którym był do 1995[37].
Departament Kontroli
W grudniu 1996 nastąpiły istotne zmiany organizacyjne i strukturalne Ministerstwa Obrony Narodowej, które przyczyniły się do przekształceń w strukturach organizacyjnych MON. Wynikiem tego było m.in. połączenie Departamentu Kontroli, bezpośrednio podległego MON i Zespołowi Inspekcji Wojska Polskiego podporządkowanemu Inspektorowi Szkolenia – zastępcy szefa Sztabu Generalnego WP[44][40]. 2 grudnia 1996 Departament Kontroli[d] rozpoczął swoje funkcjonowanie w nowej strukturze organizacyjnej, w której zafunkcjonował także Zespół Głównych Inspektorów Ministerstwa Obrony Narodowej z szefem gen. dyw. Franciszkiem Puchałą[46]. Na stanowisko Dyrektora Departamentu Kontroli wyznaczony został gen. dyw. Adam Rębacz (1996)[47][48]. W 1997 dyrektorem Departamentu Kontroli MON był gen. bryg. Zdzisław Wijas (1997–2001)[49], zastępcą gen. bryg. Marian Mainda[50], potem gen.bryg. Jerzy Baranowski[51].
Lata 2000–2021
W lutym 2001 nastąpiły zmiany w strukturze organizacyjnej Departamentu Kontroli[e]. Z dniem 17 grudnia 2001 minister obrony narodowej Jerzy Szmajdziński na dyrektora Departamentu Kontroli wyznaczył gen. dyw. Piotra Makarewicza (2001–2006)[53], na zastępcę płka dypl. Janusza Paczkowskiego, po nim gen. bryg. Mariana Kolczyńskiego[40].
Departament Kontroli
W latach 2006–2012 na stanowisku dyrektora Departamentu Kontroli byli: cz.p.o. gen. bryg. Marian Kolczyński (2006)[54]; gen. dyw. Andrzej Baran (2006–2009)[55], który po przejściu w stan spoczynku został w 2009 ponownie wyznaczony przez ministra obrony narodowej Bogdana Klicha na stanowisko dyrektora Departamentu Kontroli (2009–2012)[56]. W czerwcu 2012 dyrektorem Departamentu Kontroli został gen. bryg. Sławomir Szczepaniak, którego na to stanowisko wyznaczył minister obrony narodowej Tomasz Siemoniak[57], a w październiku 2012 mianował dyrektorem gen. bryg. Grzegorza Dudę (2012–2014)[58]. W 2014 minister obrony narodowej Tomasz Siemoniak nominował na stanowisko dyrektora Departamentu Kontroli gen. broni w st. spocz. Zbigniewa Głowienkę (2014–2016)[59]. Kolejnymi dyrektorami byli: Krzysztof Szulc (2016–2018)[60]; Robert Fekete (2018–obecnie)[61].
W roku 2021 dyrektorem Departamentu Kontroli MON był Robert Fekete z zastępcami: Krzysztof Szulc i Maciej Mierzejewski[62], odpowiadający za organizowanie systemu kontroli oraz procesu planowania i realizacji działalności kontrolnej w resorcie ON, funkcjonujący w Warszawie przy ul. Nowowiejskiej 29[63]. Obecnie dyrektorem Departamentu Kontroli MON jest Maciej Żukowski[37]. W roku 2021 w Warszawie powstał niezależny od Departamentu Kontroli MON – Inspektorat Kontroli Wojskowej[37][64].
Inspektorat Kontroli Wojskowej
Na mocy decyzji Ministra Obrony Narodowej z roku 2022 został utworzony w Warszawie nowy organ kontrolny MON – Inspektorat Kontroli Wojskowej[64][2][3][65].
Pierwszym szefem Inspektoratu Kontroli Wojskowej był gen. broni Krzysztof Radomski, który na to stanowisko został desygnowany 1 lipca 2022 przez ministra obrony narodowej Mariusza Błaszczaka[80]. 18 grudnia 2023 został odwołany z pełnionej funkcji, a na stanowisko szefa Inspektoratu Kontroli Wojskowej został powołany płk Arkadiusz Widła[81][82].
organizowanie systemu kontroli oraz procesu planowania i realizacji działalności kontrolnej w resorcie MON;
kontroli zdolności bojowej dowództw i jednostek wojskowych oraz ich przygotowania do wykonania zadań przewidzianych na czas pokoju, kryzysu i wojny;
zapewnienie Ministrowi Obrony Narodowej informacji o stopniu utrzymania zdolności operacyjnej wojsk, przygotowaniu jednostek organizacyjnych do działania w składzie NATO i w ramach UE;
współpraca w zakresie działalności kontrolnej z Departamentem Kontroli MON, Najwyższą Izbą Kontroli oraz z organami kontroli innych państw;
zarządzanie i przeprowadzanie kontroli w podległych jednostkach wojskowych, związkach organizacyjnych, operacjach wojskowych Sił Zbrojnych poza terytorium Polski na zasadach i w trybie określonych w przepisach ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (tekst jedn.: Dz.U. z 2022 r., poz. 2305).
Struktura organizacyjna
Skład struktury Inspektoratu Kontroli Wojskowej[37]:
Oddział Naczelnej Kontroli Wojskowej (1920–1921) → Wojskowa Kontrola Generalna (1921) → Korpus Kontrolerów Wojskowych (1921–1924) → Korpus Kontrolerów (1924–1939) ↘
Stanowisko generałów do zleceń (1940–1942) → Inspektor Wyszkolenia (1943–1944)
Oddział Inspekcji (1944) → Wydział Inspekcji przy Sztabie Generalnym WP (1945) → Oddział VII Wyszkolenia Bojowego (1946) → Wydział Inspekcji Oddziału III Operacyjnego SG WP (1948) → Oddział Inspekcji Rodzajów Wojsk i Broni przy Głównym Inspektoracie Wyszkolenia Bojowego (1950) → Oddział Inspekcji Rodzajów Wojsk, Broni i Służb (1950) → Zarząd Inspekcji Wyszkolenia Bojowego przy Głównym Zarządzie Szkolenia Bojowego (1952) → Zespoły Inspekcyjne przy Zarządzie Szkolenia Operacyjnego i Inspekcji Wojsk (1961) → Inspekcja Sił Zbrojnych przy Głównym Inspektoracie Szkolenia (1966–1993) → Zespół Inspekcji WP (1993–1996)
Główna Kontrola Wojskowa (1946–1993) → Departament Głównej Kontroli (1993–1996) → Departament Kontroli (1996–obecnie)
↑W 1921 organizacja KKW była następująca: Oddział Kontroli Zestawienia Budżetu (Wydział Budżetowy, Wydział Kredytowy); Oddział Kontroli Wykonania Budżetu (Wydział Kontroli Innych Służb, Wydział Kontroli Służby Intendentury, Wydział Kontroli Kierownictwa Działów Kontroli Gospodarki); Oddział Kontroli Administracyjnej (Wydział dla Spraw Centrali, Wydział dla Spraw w Okręgach Korpuśnych); Wydział Centralnej Księgowości[10].
↑W 1966 struktura organizacyjna: Szef Inspekcji; Zastępca szefa inspekcji; Zespół ogólnowojskowy; Zespół wojsk Rakietowych i Artylerii; Zespół wojsk Obrony Powietrznej; Zespół Rodzajów Wojsk; Zespół Marynarki Wojennej; Zespół wojsk Lotniczych; Zespół Kwatermistrzowski[29].
↑W 1990 organizacja Głównej Kontroli Wojskowej była: Szef Głównej Kontroli Wojskowej; Radca prawny; Adiutantura; Zastępca szefa Głównej Kontroli Wojskowej; Zespół Planowania Organizacji i Analiz, Zespoły kontrolne, Delegatury DK MON, Warszawa, Bydgoszcz, Wrocław[36].
↑W 1997 struktura organizacyjna była następująca: Dyrektor Departamentu Kontroli; Główny Specjalista; Adiutant; Zastępcy Departamentu Kontroli; Oddział Planowania, Organizacji i Analiz (podległe trzy wydziały); Oddział Kontroli Wyszkolenia i Gotowości Bojowej (podległe cztery wydziały); Oddział Inspekcji (podległe cztery wydziały); Oddział Kontroli Gospodarczo-Finansowej (podległych pięć wydziałów); Delegatury Departamentu (Bydgoszcz, Wrocław, Warszawa, Kraków)[45].
↑Dyrektor Departamentu Kontroli; Zastępca Departamentu Kontroli – Szef Inspekcji; Główny Specjalista (4); Radca Prawny; Oddział Planowania, Organizacji i Analiz; Oddział Kontroli Wyszkolenia i Gotowości Bojowej; Oddział Inspekcji; Oddział Kontroli Gospodarczo-Finansowej; Wydział Administracji Ogólnej[52].
↑Źródła podają medialnie, że kontrola DO RSZ rozpoczęła się przed 16 grudnia 2022, po kontroli IKW dołączył do swojego raportu pokontrolnego z działań dowództwa operacyjnego dla Ministra Obrony Narodowej wniosek o dymisję i ukaranie dyscyplinarne winnego, którego wskazano we wniosku. W dokumencie objętym klauzulą tajności nie wiadomo co dokładnie się znalazło, ale zarzuty mają być jednak dość poważne. Dowódca DO RSZ gen. broni Tomasz Piotrowski 12 maja 2023 wydał oświadczenie w tej sprawie na stronie Dowództwa Operacyjnego Sił Zbrojnych[74][75][76].
↑Biuro BezpieczeństwaB.B.NarodowegoBiuro BezpieczeństwaB.B., Awanse generalskie w Siłach Zbrojnych RP [online], Biuro Bezpieczeństwa Narodowego [dostęp 2024-08-16](pol.).
↑Biuro BezpieczeństwaB.B.NarodowegoBiuro BezpieczeństwaB.B., Awanse generalskie w Siłach Zbrojnych RP [online], Biuro Bezpieczeństwa Narodowego [dostęp 2023-08-07](pol.).
Czesław Czekatowski, Krzysztof Krynicki, Robert Leśniak, Piotr Sidiniewicz, Józef Misiura: 80 lat Kontroli Wojskowej 1921-2001. Kraków: Oficyna Wydawnicza ABRYS, 2001. ISBN 83-85827-63-3.
Mariusz Jędrzejko, Mariusz Krogulski, Marek Paszkowski: Generałowie i admirałowie III Rzeczypospolitej (1989-2002). Warszawa: Von Borowiecky, 2002. ISBN 83-87689-46-7.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
PiotrP.JakuboszczakPiotrP. (red.), Kronika Wojska Polskiego 2018, Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2019, s. 211, ISSN1734-2317.
ArturA.GałeckiArturA. (red.), Kronika Wojska Polskiego 2016, Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2017, s. 16, ISSN1734-2317.
GrzegorzG.JasińskiGrzegorzG. (red.), Kronika Wojska Polskiego 2015, Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2016, s. 101, ISSN1734-2317.
GrzegorzG.JasińskiGrzegorzG. (red.), Kronika Wojska Polskiego 2014, Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2015, s. 237, ISSN1734-2317.
GrzegorzG.JasińskiGrzegorzG. (red.), Kronika Wojska Polskiego 2012, Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2013, 172; 230, ISSN1734-2317.
GrzegorzG.JasińskiGrzegorzG. (red.), Kronika Wojska Polskiego 2011, Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2012, s. 6, ISSN1734-2317.
KrzysztofK.KomorowskiKrzysztofK. (red.), Kronika Wojska Polskiego 2006, Warszawa: Fundacja Polonia Militaris, 2007, 16; 132, ISSN1734-2317.
KrzysztofK.KomorowskiKrzysztofK. (red.), Kronika Wojska Polskiego 2004, Warszawa: Fundacja Polonia Militaris, 2005, s. 140, ISSN1734-2317.