Dolomity
Dolomity [3] (wł. Dolomiti, Alpi Dolomitiche [4] ; niem. Dolomiten [5] ) – pasmo górskie w północno-wschodniej części Włoch , część Południowych Alp Wapiennych w Alpach Wschodnich . Leży pomiędzy dolinami: Val Rendena na zachodzie, Piawa na wschodzie oraz Pustertal (Val Pusteria ) na północy. Najwyższe szczyty Dolomitów to: Punta Penia (3342 m n.p.m.) i Punta Rocca (3309 m n.p.m.) w masywie Marmolady , Antelao (3263 m n.p.m.), Tofany . Kraina geograficzna, do której należą Dolomity to Tyrol Południowy , południowa część masywu leży na terenie prowincji Belluno , zachodnia – prowincji Trentino , północna – prowincji Bolzano-Alto Adige/Bozen-Südtirol . W 2009 roku Dolomity wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO .
Topografia
Dolomity leżą we włoskiej części Alp Wschodnich , w regionach Trydent-Górna Adyga i Wenecja Euganejska .
Według włoskiego podziału Alp , SOIUSA, Dolomity są sekcją (sezione) sektora (grande settore) Południowe Alpy Wapienne (Alpi Sud-orientali)
Według włoskiego podziału Alp , SOIUSA , Dolomity (kod SOIUSA = II/C-31 ) są sekcją (sezione ) sektora (grande settore ) Południowe Alpy Wapienne [a] (Alpi Sud-orientali , kod SOIUSA = II/C ). Pasmo Dolomiti di Fiemme (kod SOIUSA = II/C-31.V ) stanowi podsekcję (sottosezione ) Dolomitów[9] .
Główne podgrupy górskie według SOIUSA
Zasięg Dolomitów według SOIUSA
Obszary z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Grupy górskie
Monte Civetta
Tofany
Torri del Vajolet
Dolomity nie stanowią wyraźnego łańcucha górskiego. Składają się z grup skalnych oddzielonych głębokimi dolinami i wysokimi, lecz na ogół łatwo dostępnymi przełęczami. Najważniejsze grupy: Pale di San Martino , Marmarole , Puez , Fanes , Sassolungo (niem. Langkofel ), Marmolada , Sella , Puez/Ciër, Catinaccio (niem. Rosengarten ), Civetta , Pelmo , Tofany , Cristallo , Antelao , Sorapiss , Dolomiti di Sesto (niem. Sextner Dolomiten)[6] [7] , Sciliar /Schlern, Dolomiti di Braies /Pragser Dolomiten. Najważniejsze grupy o podobnej budowie geologicznej, lecz geograficznie należące do innych grup górskich to Dolomiti di Brenta , Piccole Dolomiti [6] [7] i Dolomity Lienzkie .
Budowa geologiczna
Dolomity w dużej części składają się z odkrytych skał – wapieni i dolomitów oraz częściowo – riolitów . W dolinach lasy szpilkowe. Dolomity charakteryzują się bardzo malowniczą rzeźbą terenu spowodowaną ich erozją. Pod względem geologicznym Dolomity stanowią fragment Południowych Alp Wapiennych . Składają się z płaszczowin wchodzących w skład tzw. Jednostek Austryjskich sfałdowanych po raz pierwszy w fazie austryjskiej orogenezy alpejskiej , na przełomie wczesnej i późnej kredy , ale główna faza fałdowań, tworzenia płaszczowin i wypiętrzenia przypadła na schyłek miocenu (Stupnicka, 1978). Osady jurajskie i kredowe tych jednostek zostały niemal całkowicie zerodowane; istniejące dolomity i wapienie uformowane zostały w triasie . Osady triasowe leżą na formacjach permskich, pod którymi znajduje się gruba warstwa kwaśnych skał wylewnych (głównie riolity ), leżących bezpośrednio na silnie zmetamorfizowanym starszym podłożu. W niektórych miejscach riolity ukazują się bezpośrednio na powierzchni.
Rdzenna ludność
Rdzenna, zanikająca już ludność Dolomitów to Ladynowie , posiadający własną kulturę i język ladyński , którym posługuje się jeszcze niewielka część mieszkańców (ok. 30 000). Gromadzeniem informacji o kulturze ladyńskiej zajmują się Institut Ladin Micurá de Rü w San Martino (Alta Badia) oraz muzeum etnograficzne w Vigo di Fassa .
Turystyka
Dolomity mają bardzo duże walory turystyczne. Według UNESCO powszechnie uważane są za jeden z najatrakcyjniejszych krajobrazowo obszarów górskich na świecie[10] . Duża liczba poszarpanych grani , turni i baszt skalnych , bardzo stromych stoków, urwisk oraz wielkich kilkusetmetrowych pionowych ścian skalnych , głębokich dolin i zjawisk krasowych tworzy spektakularny krajobraz. Zimą Dolomity są popularnym ośrodkiem narciarskim, a latem oferują olbrzymią liczbę szlaków górskich, via ferrat oraz szlaków rowerowych.
Spośród wielu ośrodków sportów zimowych w Dolomitach najbardziej znana za sprawą Olimpiady Zimowej z 1956 roku jest Cortina d’Ampezzo oraz rejony Val Ghërdina /Grödental/Val Gardena, Alta Badia , Canazei , Reba /Arabba, Madonna di Campiglio , gdzie odbywają się regularnie zawody o Puchar Świata. Dolomity posiadają również wiele letnich stacji klimatyczno-wypoczynkowych. Należą do nich między innymi: Sesto , San Candido , Corvara , Ortisei , Selva Val Ghërdina /Wolkenstein, Predazzo , Cavalese , Alleghe , San Martino di Castrozza .
Panorama gór w Cortinie d’Ampezzo
Zobacz też
Uwagi
↑ a b c Południowe Alpy Wapienne (polski egzonim, któremu wg KSNG odpowiadają endonimy Südliche Kalkalpen [11] lub Alpi Sud-orientali [12] ) mają różne granice w zależności od klasyfikacji. Obszar Südliche Ostalpen (AVE) nie pokrywa się z zasięgiem Alpi Sud-orientali (SOIUSA).
Alpi Sud-orientali to wg KSNG Południowe Alpy Wapienne , ale endonim Südliche Ostalpen nie ma polskiego egzonimu.
Przypisy
↑ AVE : Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984) . [dostęp 2019-07-18].
↑ Marmolada , [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-07-18] .
↑ Polski egzonim według: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013 . [dostęp 2016-03-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
↑ Endonimy włoskie według: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013 . [dostęp 2016-03-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
↑ Endonim niemiecki według: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984) . [dostęp 2016-03-23].
↑ a b c Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370–372; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013 . [dostęp 2016-03-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
↑ a b c Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013 . [dostęp 2016-04-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.
↑ Podział Alp Wschodnich według Alpenverein: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984) . [dostęp 2016-03-24].
↑ Sergio Marazzi: La „Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) . Fioridimontagna.it. [dostęp 2016-04-21]. (wł. ) .
↑ The Dolomites – UNESCO World Heritage Centre . whc.unesco.org. [dostęp 2021-11-10].
The Dolomites are widely regarded as being among the most attractive mountain landscapes in the world.
↑ Endonim niemiecki: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 10; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013 . [dostęp 2019-07-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
↑ Endonim włoski: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013 . [dostęp 2019-07-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
Bibliografia
Ewa Stupnicka: Zarys geologii regionalnej świata , Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1978
Dariusz Tkaczyk : Dolomity (tom I: Wschód , tom II: Zachód ), Wydawnictwo Sklepu Podróżnika
Linki zewnętrzne
Panorama Dolomitów z Col del Cuc
Nördliche Ostalpen
Zentrale Ostalpen
Südliche Ostalpen
Westliche Ostalpen
Kulturowe
Sztuka naskalna w Val Camonica
Kościół i klasztor dominikański Santa Maria delle Grazie z Ostatnią Wieczerzą Leonarda da Vinci w Mediolanie
Zespół zabytkowy Rzymu , dobra Stolicy Apostolskiej leżące na terenie Rzymu, korzystające z prawa eksterytorialności i bazylika św. Pawła za Murami
Zespół zabytkowy we Florencji
Wenecja wraz z laguną
Piazza del Duomo w Pizie
Zespół zabytkowy San Gimignano
I Sassi w Materze
Vicenza – miasto i wille palladiańskie w regionie Veneto
Zespół zabytkowy w Sienie
Zespół zabytkowy w Neapolu
Miasto przemysłowe Crespi d’Adda
Renesansowe miasto Ferrara i delta Padu
Castel del Monte
Trulli w Alberobello
Zabytki wczesnochrześcijańskie w Rawennie
Zespół zabytkowy w Pienzy
Pałac królewski z XVIII w. w Casercie wraz z parkiem, akweduktem Vanvitelli i zespołem San Leucio
Rezydencje królewskie dynastii sabaudzkiej
Ogród botaniczny w Padwie
Katedra, Torre Civica i Piazza Grande w Modenie
Zespoły archeologiczne – Pompeje , Herkulanum i Torre Annunziata (oficjalna nazwa wpisana na listę światowego dziedzictwa)
Villa Romana del Casale
Su Nuraxi w Barumini
Portovenere , Cinque Terre i wyspy (Palmaria , Tino i Tinetto )
Costiera Amalfitana
Strefa archeologiczna w Agrigento
Strefa archeologiczna wraz z Bazyliką Patriarchów w Akwilei
Park Narodowy Cilento, Vallo di Diano i Alburni oraz stanowiska archeologiczne Paestum i Velia oraz Certosa di Padula
Zespół zabytkowy w Urbino
Willa Hadriana w Tivoli
Asyż , bazylika franciszkańska i inne zabytki franciszkańskie (Erem w Carceri )
Miasto Werona
Villa d’Este w Tivoli
Miasta późnego baroku w dolinie Noto
Sacri Monti w Piemoncie i Lombardii
Etruskie nekropolie w Cerveteri i Tarkwinii
Val d’Orcia
Syrakuzy i skalna nekropolia w Pantalica
Genua: Le Strade Nuove i system pałaców Rolli
Mantua i Sabbioneta
Linie kolei retyckiej przez przełęcze Albula i Bernina
Longobardowie we Włoszech. Ośrodki władzy, 568 – 774 n.e.
Prehistoryczne osady na palach
Wille i ogrody Medyceuszy w Toskanii
Krajobraz winnic Piemontu: Langhe-Roero i Monferrato
Przyrodnicze
↑ Wspólnie z Albanią, Austrią, Belgią, Bośnią i Hercegowiną, Bułgarią, Chorwacją, Czechami, Francją, Hiszpanią, Macedonią Północną, Niemcami, Polską, Rumunią, Słowacją, Słowenią, Szwajcarią i Ukrainą