Dolina Fordońska powstała w związku ze zmianą kierunku spływu Prawisły z zachodniego w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej na północno-wschodni, około 12 tys. lat temu. Inicjalną formą doliny i przełomu fordońskiego Wisły była dolina sandrowaWdy i Mątawy, przekształcona następnie w dolinę proglacjalną i wykorzystana ostatecznie jako szlak odpływu dla wód pradolinnych w kierunku Bałtyku[2].
Geomorfologia
Dolina Fordońska rozciąga się od Kotliny Toruńskiej do Kotliny Grudziądzkiej na długości około 40 km, zajmując powierzchnię około 260 km²[2].
Rozpoczyna się ona od wejścia rzeki z Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej (Noteci-Warty) w swój dolny bieg na linii uważanej za graniczną: Fordon-Ostromecko, a kończy się poniżej Chełmna i Świecia, na linii Sartowice-Podwiesk[3]. Na tym segmencie doliny zaznaczają się kontrastowe zmiany szerokości. Po przewężeniu fordońskim, szerokości ok. 3 km, następuje wyraźne poszerzenie meandrowe doliny, nazywane Basenem Unisławskim, szerokości dochodzącej do 9 km. Następnie dolina zwęża się pod Starogrodem do 5–6 km, a następnie ponownie poszerza się (ok. 7 km), przy ujściach bocznych dopływów Wisły: Fryby pod Chełmnem na prawobrzeżu i Wdy (Czarnej Wody) pod Świeciem na lewobrzeżu. Są to tzw. Baseny: Chełmiński i Świecki[3].
Poszerzenie chełmińsko-świeckie jest odmienne genetycznie od unisławskiego, co odbija się w odmienności ogólnego ich wyglądu i w układzie urzeźbienia. Basen Unisławski powstał w wyniku erozji bocznej meandru Wisły, natomiast Świecki i Chełmiński w wyniku poszerzenia doliny głównej przez doliny boczne[3].
Granice mezoregionu mają charakter morfologiczny. Ze względu na zaliczenie Zbocza Fordońskiego do Wysoczyzny Świeckiej, Dolina Fordońska obejmuje dno doliny Wisły wraz z zachowanymi fragmentami poziomów terasowych. Współczesne dno doliny jest efektem zachodzących w późnym glacjale i holocenie procesów erozyjno-akumulacyjnych, co oznacza, że dno kształtowało się w kilku etapach. W ciągu ostatnich kilku tysięcy lat przeważa proces akumulacyjny, czyli podnoszenia się poziomu równiny zalewowej (o ok. 4–5 m).
Prawy brzeg doliny koło Chełmna jest silnie pocięty wąwozami, zaś odkrywki na stromych zboczach pozwalają odtworzyć dzieje dolnego Powiśla w czasie ostatniego zlodowacenia. Szczególnie malownicze są wzniesienia znajdujące się bezpośrednio nad nurtem rzeki. Można je spotkać m.in. w Kozielcu i Świeciu (Góry Diabelce, Góry Wiąskie, Czarcie Góry).
↑Narodowy Atlas Polski. Praca zbiorowa. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Warszawa 1978
↑ abcdeJerzyJ.KondrackiJerzyJ., Geografia regionalna Polski, wyd. 3 uzup., 1 dodr, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, ISBN 978-83-01-16022-7, OCLC750580903. Brak numerów stron w książce
↑ abcdAugustowski Bolesław. Charakterystyka geomorfologiczna. [w.] Dolina Dolnej Wisły. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1982. Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 61-79. ISBN 83-04-00699-5
↑Gacki Tadeusz, Szukalski Jerzy. Morfostruktura krajobrazu i zróżnicowanie regionalne. [w.] Dolina Dolnej Wisły. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1982. Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 61-79. ISBN 83-04-00699-5
↑Banaszak Józef red.: Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy. Wydawnictwo Tannan. Bydgoszcz 1996
↑Łachowski Jerzy, Tylżanowski Tadeusz, Beil Beata: Rezerwaty i pomniki przyrody województwa bydgoskiego. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Przyrodniczych, seria B, nr 13. Warszawa-Poznań 1972
Dolina Dolnej Wisły. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1982. Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 61-79. ISBN 83-04-00699-5
JerzyJ.KondrackiJerzyJ., Geografia regionalna Polski, wyd. 3 uzup., 1 dodr, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, ISBN 978-83-01-16022-7, OCLC750580903. Brak numerów stron w książce